GAWĘDY O KAMIENIU Przydrożne kapliczki piaskowcowe z południowej części Krakowa

Przydro¿ne kapliczki piaskowcowe z po³udniowej czêœci Krakowa

Marek Rembiœ

, Marcin Sowa

, Anna Uhryñska

Przydro¿ne figury i kapliczki to pomniki sakralnej kul-tury, które s¹ zarazem œwiadkami i pami¹tkami dziejów, ukazuj¹cymi przenikanie siê ró¿nych kultur europejskich. W Polsce w wiekach XVIII, XIX i na pocz¹tku XX, funda-cja kapliczek i krzy¿y by³a powszechnym obyczajem. Wzno-szono je jako votum dziêkczynne za doznane ³aski, a tak¿e w intencjach pokutnych oraz b³agalnych, prosz¹c o ratunek przed chorob¹ lub nag³¹ œmierci¹, o zdrowe potomstwo lub o ochronê przed kataklizmami. Stawiano je równie¿ dla upamiêtnienia wydarzeñ wa¿nych dla lokalnej spo³eczno-œci. Te obiekty ma³ej architektury trwale wkomponowa³y siê w otaczaj¹cy krajobraz, zatrzymuj¹c w kamieniu cz¹stkê historii miasta i jego mieszkañców.

W omawianej czêœci Krakowa (dzielnice: Dêbniki, £agiewniki-Borek Fa³êcki, Swoszowice, Podgórze Duchackie, Bie¿anów-Prokocim i Podgórze) znajduje siê imponuj¹ca liczba ponad 120 kamiennych, ceglanych i drewnianych kapliczek (Zañ-Ograbek, 1997). Wed³ug podzia³u przyjêtego przez badaczy architektury sakralnej (Seweryn, 1958; Krasuski, 1986; Weso³owska, 1993; Sob-czak, 1999; Fortuna-Antoszkiewicz & Kimic, 2007) nale¿¹ one g³ównie do kapliczek okreœlanych jako postumentowe i s³upowe2

, rzadziej s¹ to kapliczki domkowe, przyœcienne i szafkowe oraz groty, figury i krzy¿e przydro¿ne.

Przedmiotem badañ niniejszej pracy by³o 29 kapliczek s³upowych i postumentowych zbudowanych w ca³oœci lub w czêœci z piaskowców karpackich. Ich litologia sprawia, ¿e kapliczki, w których je zastosowano, s¹ szczególnie malownicze, ale jednoczeœnie silnie podatne na niszcz¹ce oddzia³ywanie up³ywaj¹cego czasu.

CHARAKTERYSTYKA KAPLICZEK

Do budowy kapliczek u¿yto bloków kamiennych o ró¿-nych wielkoœciach. Z najwiêkszych elementów wykonane

s¹ zwykle kolumny i coko³y. W kapliczkach postumento-wych takich elementów jest najczêœciej kilka (2 do 4) i tym samym sk³adaj¹ siê one na budowle kilkukondygnacyjne (ryc. 1, 2 – na str. 350), czêsto o uskokowym uk³adzie i wysokoœciach dochodz¹cych do 4–5 m. Poszczególne kon-dygnacje oddzielone s¹ od siebie gzymsami zazwyczaj ozdobnie wykoñczonymi. Spotykane s¹ tak¿e figury posa-dowione na pojedynczych kolumnach i postumentach (ryc. 3, 4 – na str. 350). Powierzchnie kamienia nosz¹ œlady rustykacji. Na wiêkszoœci elementów kamiennych zwykle z dwóch lub trzech stron umieszczono p³asko- i wypuk³orzeŸby. Na najni¿szych coko³ach widoczne s¹ wyryte w kamieniu inskrypcje. Omawiane kapliczki powsta³y na przestrzeni ponad stu lat, przy czym zdecydo-wana ich wiêkszoœæ pochodzi z drugiej po³owy XIX wieku, natomiast z XVIII wieku zachowa³y siê jedynie trzy wystê-puj¹ce na terenie dzielnicy Swoszowice. Kapliczki przed-stawiaj¹ ró¿norodn¹ wartoœæ artystyczn¹. Czêœæ obiektów wykonana w stylu barokowym przez artystów rzeŸbiarzy, np. Stanis³awa Bodnickiego lub uznane krakowskie zak³ady kamieniarskie (Zañ-Ograbek, 1997), charaktery-zuje siê du¿¹ dekoracyjnoœci¹ i finezyjnoœci¹ (ryc. 5 – na str. 399). Czêsto przedstawiaj¹ postaci œwiêtych, szczegól-nie czczonych w koœciele katolickim w okresie kontrrefor-macji. Najwa¿niejsz¹ cech¹ wykonanych rzeŸb jest stylizacja postaci ludzkiej polegaj¹ca na zastosowaniu kompozycji w typie figura serpentinata (³ac. serpentinus – „wê¿owy”). RzeŸby stworzone w tej konwencji s¹ pe³ne ekspresji i dynamizmu. Cechuj¹ siê elegancj¹, wysmuk³oœci¹ i realistycznym opracowaniem anatomicznych szcze-gó³ów. Dodatkowego waloru dekoracyjnego nadaje im linearne opracowanie draperii szat.

Odrêbn¹ grupê stanowi¹ kapliczki reprezentuj¹ce styl ludowy, powsta³e w wielickich, myœlenickich, dobczyc-kich czy te¿ lokalnych zak³adach kamieniarsdobczyc-kich (ryc. 1, 2, 6 – na str. 350 i 399) (Zañ-Ograbek, 1997). Anonimowi twór-cy, bêd¹cy najczêœciej ch³opami – samoukami lub rzemie-œlnikami, wielokrotnie powtarzali te same motywy, œwiadomie wzoruj¹c siê na rzeŸbach koœcielnych i dewo-cyjnych wizerunkach, a tak¿e na wczeœniejszych rzeŸbach ludowych. Do najczêœciej przedstawianych nale¿¹: stus Frasobliwy, Chrystus upadaj¹cy pod krzy¿em, Chry-stus Nazareñski, Madonna z Dzieci¹tkiem, Pieta czyli Matka Boska trzymaj¹c¹ na kolanach martwego Chrystusa

GAWÊDY O KAMIENIU

1

Katedra Geologii Z³o¿owej i Górniczej, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; mrembis@geol.agh.edu.pl.

2

G³ównym elementem kapliczek s³upowych jest kamienny lub drewniany s³up na którego szczycie lub we wnêkach umieszczone s¹ przedstawienia religijne w postaci figurek, obrazów i p³askorzeŸb. Kolumna stoi bezpoœrednio na ziemi lub na kamiennym, wzglêdnie betonowym cokole. Do tego typu nale¿¹ tak¿e kapliczki maj¹ce formê wielokondygnacyjnego kamiennego s³upa (kondygnacje o uk³adzie bezpoœrednim lub uskokowym) ozdobionego rzeŸbami i p³askorzeŸbami oraz inskrypcjami. W kapliczkach postumentowych dominuj¹cym elementem jest kamienny, drewniany lub betonowy postument ozdobiony p³askorzeŸbami, reliefami oraz inskrypcjami. Na szczycie umieszczany jest krzy¿, figura lub grupa rzeŸb. Przy wysokich postumentach krzy¿ jest wykonany z kamienia lub metalu. M. Rembiœ M. Sowa A. Uhryñska

oraz œwiêci, bêd¹cy patronami parafii, grup zawodowych lub miejsc kultu (Krzysztofowicz, 1972; Grabowski, 1977; Wegner, 1989). RzeŸby charakteryzuj¹ siê zwartoœci¹, sta-tycznoœci¹, nienaturalistycznymi proporcjami i redukcj¹ detali oraz symetrycznym uk³adem (Grabowski, 1977). Ist-niej¹ca bogata ornamentyka, wprowadzaj¹ca motywy roœlinne i kwiatowe, s³u¿y nie tyle celom estetycznym, lecz stanowi raczej formê adoracji œwiêtej osoby (Jackowski, 1981). O rodzaju umieszczonych rzeŸb i figur najprawdo-podobniej zadecydowali fundatorzy, którymi by³y g³ównie osoby prywatne, a tak¿e grupy mieszkañców, gminy, sto-warzyszenia, cechy brackie, czy te¿ Zgromadzenie Zakon-ne Sióstr Matki Bo¿ej Mi³osierdzia. Kapliczki najczêœciej s¹ poœwiêcone Matce Boskiej i Chrystusowi, a tak¿e popu-larnym œwiêtym np.: Józefowi, Florianowi, Antoniemu, Piotrowi i Marii Magdalenie, sporadycznie œwiêtym mniej znanym, np. Katarzynie Aleksandryjskiej, Rozalii i Mar-cjannie.

Pomimo niew¹tpliwej wartoœci historycznej kapliczki nie doczeka³y siê dotychczas szczegó³owych opracowañ historyczno-architektonicznych i konserwatorskich, z wyj¹t-kiem wykonania katalogu tych obiektów (Zañ-Ograbek, 1997), zawieraj¹cego ogólne wnioski konserwatorskie. Oczywiste braki w tym wzglêdzie wymagaj¹ zatem szyb-kiego uzupe³nienia.

ZASTOSOWANY MATERIA£ KAMIENNY

Materia³ kamienny zastosowany do wykonania kapli-czek wykazuje doœæ du¿e wzajemne podobieñstwo wygl¹du makroskopowego. Niemal we wszystkich przypadkach s¹ to bardzo drobno- i drobnoziarniste piaskowce o bez³adnej strukturze. Te dwie cechy ska³y niew¹tpliwie u³atwia³y wykonanie finezyjnych detali rzeŸbiarskich, jednoczeœnie zapewniaj¹c uzyskanie jednorodnej i stosunkowo g³adkiej powierzchni. Sporadycznie stosowano piaskowce o smu-¿ystej, nieregularnej laminacji lub nieco grubiej uziarnio-ne. Piaskowce charakteryzuj¹ siê barw¹ najczêœciej kremow¹ i ¿ó³taw¹ w odcieniach od jasnego do ciemnego (ryc. 2, 4 – na str. 350), a tak¿e ¿ó³toszar¹. W odmianie laminowanej obecne s¹ rdzawe i rdzawo-¿ó³te smugi. Wykonane badania petrograficzne wykaza³y, ¿e ska³y te wykazuj¹ doœæ wyraŸne wzajemne podobieñstwo petrogra-ficzne. We wszystkich próbkach przewa¿a kwarc obecny w udziale 53,3÷68,7%, ponadto obecne s¹ ³yszczyki (4,8÷ 10,0%), skalenie alkaliczne i plagioklazy w ³¹cznym udzia-le 4,3÷12,1%, okruchy ska³ magmowych i krzemionko-wych, stanowi¹ce ³¹cznie 0,3÷6,7%, nieliczny glaukonit oraz minera³y nieprzeŸroczyste, a tak¿e uwêglona substan-cja organiczna. W niektórych preparatach zaobserwowano wystêpowanie pojedynczych ziaren rutylu oraz cyrkonu.

Ziarna szkieletu po³¹czone s¹ ilasto-krzemionkowym spoiwem o charakterze kontaktowo-porowym, wystê-puj¹cym w udziale 12,4÷19,9%. Podrzêdnie zaobserwo-wano w nim obecnoœæ zwi¹zków ¿elaza. Wiêkszoœæ badanych piaskowców reprezentuje arenity i waki subli-tyczne, z wyj¹tkiem dwóch próbek, z których jedna jest arenitem, a druga wak¹ lityczn¹.

Wyniki uzyskane z badañ planimetrycznych oraz anali-za cech makroskopowych pozwoli³y stwierdziæ, ¿e oma-wiane piaskowce wykazuj¹ najwiêksze podobieñstwo

petrograficzne do piaskowców dolnych warstw istebniañskich opisanych w Beskidzie Œl¹skim i Beskidzie Wysokim przez Unruga (1968). Mo¿na zatem z du¿ym prawdopodobieñstwem przyj¹æ, ¿e do budowy kapliczek u¿yto surowca pochodz¹cego z tego obszaru. Znaczna mi¹¿szoœæ ³awic oraz bliskoœæ wyst¹pieñ piaskowców istebniañskich sprawi³y, ¿e materia³ ten by³ popularnym surowcem wykorzystywanym do budowy wielu krakow-skich kamienic, koœcio³ów oraz elementów wystroju zam-ku wawelskiego (Bolewski, 1954). Piaskowce te by³y wydobywane w licznych kamienio³omach rozsianych w obrêbie szerokiego pasa wychodni warstw istebniañskich od Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego na zachodzie poprzez Pogórze Lanckoroñskie, Wielickie, Wiœnickie, a¿ do Ro¿nowskiego na wschodzie. Pozyskane bloki dostarcza-ne by³y do okolicznych warsztatów kamieniarskich, gdzie dokonywano ich obróbki.

STAN ZACHOWANIA

Stan techniczny wiêkszoœci kapliczek nie przedstawia siê najlepiej. Wynika to z usytuowania tych obiektów w obrêbie aglomeracji krakowskiej, gdzie w powietrzu atmosferycznym wielokrotnie przekroczone jest dopusz-czalne stê¿enie py³u zawieszonego PM10, a okresowo notuje siê równie¿ podwy¿szone stê¿enia dwutlenku azotu i dwutlenku siarki (Czarnecka i in., 2010; Informacje...). Znacz¹cy wp³yw na niszczenie kamienia ma równie¿ kli-mat, wraz ze zwi¹zanymi z nim komponentami, a tak¿e, niestety, cz³owiek, którego mniej lub bardziej œwiadome dzia³ania mog¹ byæ czynnikiem przyspieszaj¹cym deterio-racjê. Wspomnieæ tu nale¿y o prowadzonych doraŸnie naprawach i reperacjach obiektów polegaj¹cych niejedno-krotnie na pokrywaniu powierzchni kamienia farbami olej-nymi lub ró¿nego rodzaju zaprawami, nie dostosowaolej-nymi pod ¿adnym wzglêdem do rodzaju kamienia i jego w³aœciwoœci. Dzia³ania te, obni¿aj¹ce wartoœæ zabytkow¹ obiektów, wynikaj¹ poniek¹d z faktu, ¿e pomimo niew¹tpliwej wartoœci historycznej ¿adna z kapliczek nie jest wpisana do Rejestru zabytków nieruchomych miasta Krakowa (wed³ug stanu na grudzieñ 2011 r.). Tym samym s¹ one pozbawione szansy na skuteczn¹ ochronê konserwa-torsk¹ oraz mo¿liwoœci skorzystania z pomocy finansowej udzielanej ze œrodków publicznych. Nowe perspektywy w zakresie rewitalizacji elementów ma³ej architektury, jaki-mi s¹ kapliczki, stwarzaj¹ ustalenia Wojewódzkiego Pro-gramu Opieki Nad Zabytkami w Ma³opolsce na lata 2010–2013 (Za³¹cznik do Uchwa³y Nr LII/843/10 Sejmiku Województwa Ma³opolskiego z dnia 8 listopada 2010 r.). Elementem tych dzia³añ jest miêdzy innymi zbieranie i opracowywanie istotnych informacji o obiektach zabytko-wych, koniecznych do prowadzenia planowej polityki kon-serwatorskiej w zakresie: wpisów do rejestru zabytków, wspó³pracy konserwatora przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego, prac remontowo-bu-dowlanych, dofinansowania prac konserwatorskich i przy-gotowywania szczegó³owej dokumentacji wybranych obiektów zabytkowych.

Wykonane obserwacje kamiennych figur wykaza³y, ¿e znajduj¹ siê one w ró¿nym stanie zachowania, wyni-kaj¹cym z wieku i formy architektonicznej obiektu oraz charakteru i intensywnoœci czynników niszcz¹cych

oddzia³ywuj¹cych na kamieñ. Stwierdzone objawy znisz-czeñ nie odbiegaj¹ zasadniczo od powszechnie spotyka-nych i opisywaspotyka-nych w inspotyka-nych obiektach piaskowcowych Krakowa (por. Marsza³ek, 1995; Wilczyñska-Michalik & Michalik, 1995; Rembiœ & Smoleñska, 1997; Florczyk i in., 1998; Rembiœ & Smoleñska, 1998; Marsza³ek, 2000; Smoleñska & Rembiœ, 2000; Marsza³ek, 2003; Rembiœ & Smoleñska, 2003; Wilczyñska-Michalik, 2004).

Œlady zniszczeñ

1. Powstawanie powierzchniowych nawarstwieñ wywo³anych such¹ i mokr¹ depozycj¹ zanieczyszczeñ atmosferycznych oraz py³ów eolicznych, a tak¿e koloniza-cj¹ biologiczn¹. Z obserwacji wynika, ¿e tworz¹ siê one g³ównie na powierzchniach kapliczek i figur eksponowa-nych w kierunku pó³nocnym (ryc. 1 – na str. 350), zw³asz-cza umiejscowionych w pobli¿u dróg o du¿ym natê¿eniu ruchu. Badania SEM i EDS wykaza³y, ¿e sk³adaj¹ siê na nie zarówno formy kuliste zawieraj¹ce w swym sk³adzie ¿ela-zo i glin, jak te¿ cz¹stki glinokrzemianów sodu, magnezu, potasu i ¿elaza, wykazuj¹ce bardziej nieregularne kszta³ty, a tak¿e skupienia sadzy. Zacienienie powierzchni kamienia stwarza doskona³e œrodowisko do rozwoju grzybów, mchów, glonów i porostów. Organizmy te w najwiêkszym stopniu pokrywaj¹ pó³nocne czêœci kapliczek, a tak¿e sil-niej zawilgocone fragmenty usytuowane tu¿ nad powierzchni¹ terenu. Formy organiczne wnikaj¹ w g³¹b kamienia rozwijaj¹c swój system korzeniowy lub korze-niopodobny w przestrzeni porowej ska³y (ryc. 7 – na str. 399),

Ryc. 9. Fragment Figury Matki Boskiej, z 1860 r. (skrzy¿owanie ulic

Babiñskiego i Czerwone Maki), fundacji Micha³a i Katarzyny Derasów; obecnoœæ licznych ubytków powoduj¹cych zatarcie pierwotnych kszta³tów figur

Ryc. 10. Fragment Figury Chrystusa Ukrzy¿owanego, z 1861 r. (cmentarz komunalny przy ulicy Bie¿anowskiej), fundacji gminy

powoduj¹c mechaniczne uszkodzenie piaskowca, jak rów-nie¿ oddzia³uj¹c chemicznie na jego sk³adniki.

2. Zmiany barwy powierzchni kamienia wywo-³ane koncentracj¹ sk³adników zapraw, preparatów i farb, u¿ytych do ³¹czenia poszczególnych elementów oraz napraw i konserwacji. Do reperacji wielu kapliczek powszechnie stosowane by³y farby olejne, zaprawy wapienne i cementowo-wapienne, a tak¿e ró¿nego rodzaju kleje i kity. Naprawa kamienia przeprowadzona przy u¿y-ciu takich materia³ów, a jednoczeœnie bez znajomoœci zasad konserwacji oraz fizykochemicznej natury pod³o¿a kamiennego, wywo³a³a jedynie efekt wizualny o doraŸnym charakterze naprawczym. W wiêkszoœci przypadków zabiegi te doprowadzi³y jednak do wyraŸnego pogorszenia stanu zachowania naprawianego obiektu. W konsekwencji oprócz przebarwieñ na powierzchni kamienia, wywo³anych penetracj¹ sk³adników farb i zapraw w jego przestrzeni porowej, dochodzi do silnego z³uszczania siê warstw farby i kamienia (ryc. 8 – na str. 399).

3. Zmiany kszta³tu powierzchni spowodowane selektywnym ubytkiem materia³u (zaokr¹glenia krawêdzi, zwiêkszenie szorstkoœci powierzchni, zacieranie rustyka-cji) wskutek erozyjnego oddzia³ywania opadów atmosfe-rycznych (ryc. 6 – na str. 399).

4. Ubytek materia³u na skutek dezintegracji gra-nularnej, eksfoliacji, zamrozu, a tak¿e spowodowany czyn-nikami o charakterze mechanicznym oraz wywo³any przypowierzchniow¹ krystalizacj¹ soli rozpuszczalnych (ryc. 9), g³ównie gipsu. Kryszta³y tego minera³u o pokroju igie³kowym i p³ytkowym powsta³y w wyniku reakcji wody opadowej o kwaœnym odczynie z rozpuszczanymi wêgla-nami, zawartymi w zaprawie murarskiej. Ciœnienie wywo³ane ich wzrostem i wywierane na œciany porów jest czynnikiem prowadz¹cym do obni¿enia zwiêz³oœci ska³y i tworzenia siê ubytków.

5. Spêkania elementów kamiennych wywo³ane niestabilnoœci¹ pod³o¿a, wibracjami zwi¹zanymi z ruchem komunikacyjnym oraz naprê¿eniami na granicach po³¹cze-nia kamiepo³¹cze-nia z innymi materia³ami, np. metalem, zapraw¹. Niejednokrotnie g³êbokie pêkniêcia rozwijaj¹ siê w takim zakresie, ¿e wywo³uj¹ odspajanie poszczególnych frag-mentów kapliczki lub wrêcz naruszaj¹ stabilnoœæ konstruk-cyjn¹ ca³ego obiektu (ryc. 10). Z tego wzglêdu w przesz-³oœci podejmowano próby naprawcze polegaj¹ce na ³¹cze-niu odpadaj¹cych czêœci za pomoc¹ klejów i zapraw murar-skich oraz stosowania ró¿nego rodzaju metalowych opasek.

LITERATURA

BOLEWSKI A. 1954 – Z dziejów eksploatacji karpackich piaskowców ciosowych. Prz. Geol., 5: 182–183.

BRODACKI K. 2002 – Œwiête znaki. Wyd. Walor, Kraków.

CZARNECKA L., DÊBSKA B. & PAJ¥K B. 2010 – Piêcioletnia ocena

jakoœci powietrza pod k¹tem jego zanieczyszczenia: SO2, NO2, NOx,

CO, C6H6, O3, py³em PM10 oraz As, Cd, Ni, Pb i BaP w województwie

ma³opolskim. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Krakowie.

FLORCZYK R., LACH J., MICHALIK M. & WILCZYÑSKA-MICHALIK W. 1998 – Wp³yw zanieczyszczeñ atmosfery na rozwój warstw

powierzchniowych na materia³ach budowlanych kapliczek przydro¿nych w Krakowie. Proceedings of the II International

Scientific Conference “Air protection in theory & application”. Zabrze: 131–147.

FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ B. & KIMIC K., 2007 – Miejsce kapliczek i przydro¿nych krzy¿y w krajobrazie terenów wiejskich Mazowsza. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2007, 35–47.

GRABOWSKI J. 1977 – Sztuka ludowa. Charakterystyki-porównania-odrêbnoœci. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa.

Informacje o zanieczyszczeniu powietrza w województwie

ma³opolskim za lata 2003–2011. Biuletyn Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Krakowie.

JACKOWSKI A. 1981 – Sztuka ludowa. [W:] Etnografia Polski. Przemiany Kultury Ludowej, t. 2, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk-£ódŸ.

KRASUSKI W. 1986 – Krzy¿e i kapliczki przydro¿ne jako znaki podzia³u przestrzeni. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, 40 (3–4): 225–239.

KRZYSZTOFOWICZ S. 1972 – O sztuce ludowej w Polsce, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa.

MARSZA£EK M. 1995 – Niszczenie piaskowców i wapieni na przyk³adzie Sukiennic. Cykl: Problemy Ekologiczne Krakowa 17. Wydawnictwa AGH, Kraków.

MARSZA£EK M. 2000 – Chemiczno-mineralogiczna charakterystyka rozpuszczalnych soli migruj¹cych w murach zabytkowych budowli wykonanych z piaskowców i wapieni – badania porównawcze. [W:] Mineralogia i geochemia œrodowiska (red.) A. Manecki. Prace Mineralogiczne, 87: 53–63.

MARSZA£EK M. 2003 – Deterioration of stone in some monuments exposed to air pollution: a Cracow case study. [W:] Air pollution and cultural heritage: proceedings of the international workshop on Air pollution and cultural heritage, 1–3 December 2003, Seville, Spain (red.) C. Saiz-Jimenez. – Leiden. A. A. Balkema Publishers: 151–154. REINFUSS R. 1989 – Ludowa rzeŸba kamienna w Polsce, wyd. Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk-£ódŸ.

REMBIŒ M. & SMOLEÑSKA A. 1997 – Microstructural changes of sandstones from selected, historical buildings of Cracow as effects of anthropogenic pollution of the atmosphere. 2nd Conference of the IGCP Project No. 405 „Anthropogenic impact on weathering processes”. Bratislava 24–26.XI.1997: 42–43.

REMBIŒ M. & SMOLEÑSKA A. 1998 – Wp³yw antropogenicznych zanieczyszczeñ atmosfery na zmiany ska³ u¿ytych do budowy wybranych obiektów zabytkowych Krakowa. Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzie³ Sztuki, 9, 3, (34): 30–37.

REMBIŒ M. & SMOLEÑSKA A. 2003 – Charakterystyka i przejawy zniszczeñ piaskowców zastosowanych w Kaplicy Zygmuntowskiej przy Katedrze Wawelskiej. Materia³y Konferencji Naukowej: „Kamieñ architektoniczny i dekoracyjny”, Kraków, 23–24 wrzeœnia; 149–158. SEWERYN T. 1958 – Kapliczki i krzy¿e przydro¿ne w Polsce. Warszawa.

SMOLEÑSKA A. & REMBIŒ M. 2000 – Zniszczenia kamiennych elementów z XIX – wiecznej kamienicy Teodora Talowskiego w Krakowie. Geologia: Kwartalnik AGH, 26, 1: 91–107.

SOBCZAK J. 1999 – Przydro¿ne kapliczki Poznania. Wyd. Ksiêgarnia Œw. Wojciecha.

UNRUG R. 1968 – Kordyliera œl¹ska jako obszar Ÿród³owy materia³u klastycznego piaskowców fliszowych Beskidu Œl¹skiego i Wysokiego (polskie Karpaty Zachodnie). Roczn. Pol. Tow. Geol., 38: 81–164. WEGNER H. 1989 – Frasobliwy Chrystus [W:] Encyklopedia katolicka, t. 5, wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.

WESO£OWSKA H. 1993 – Dolnoœl¹skie kapliczki przydro¿ne. Œl¹ski Labirynt Krajoznawczy, 5: 111–121.

WILCZYÑSKA-MICHALIK W. 2004 – Influence of atmospheric pollution on the weathering of stones in Cracow monuments and rock outcrops in Cracow-Czêstochowa Upland and the Carpathians, Wyd. Nauk. Akad. Pedag., Kraków.

WILCZYÑSKA-MICHALIK W. & MICHALIK M. 1995 – Deterioracja materia³ów skalnych w budowlach Krakowa. Prz. Geol., 43: 227–235.

ZAÑ-OGRABEK G. 1997 – Kapliczki, figury i krzy¿e przydro¿ne w Krakowie. Czêœæ III, dzielnica Podgórze. Katalog obiektów z dokumentacj¹ fotograficzn¹, waloryzacj¹ i wnioskami konserwatorskimi. Wydzia³ Ochrony Zabytków , UM Krakowa (niepublikowany raport).

Przydro¿ne kapliczki piaskowcowe z po³udniowej czêœci Krakowa

(patrz str. 368)

Ryc. 1. Figura Matki Boskiej, z 1860 r. (skrzy¿owanie ulic

Babiñ-skiego i Czerwone Maki), fundacji Micha³a i Katarzyny Derasów. Przyk³ad czterokondygnacyjnej kapliczki postumentowej wykonanej w warsztacie kamieniarskim z okolic Myœlenic w stylu ludowym

Ryc. 3. Figura œw. Floriana, z 1871 r. (skrzy¿owanie ulic Korepty i

Ks. Popie³uszki), nieznanej fundacji. Przyk³ad kapliczki s³upowej wykonanej w wielickim zak³adzie kamieniarskim

Ryc. 4. Figura œw. Floriana, z 1870 r. (skrzy¿owanie ulic Sadka i

Szpakowej), fundacji Franciszki Felin Œwi¹tek. Przyk³ad kapliczki s³upowej wykonanej przez miejscowy zak³ad kamieniarski. Wszystkie fot. M. Sowa

Ryc. 2. Figura Pieta, z XIX w. (skrzy¿owanie ulic Babiñskiego i

Szymonowica), fundacji Paw³a i Katarzyny Duszków. Przyk³ad trzykondygnacyjnej kapliczki postumentowej nieznanego autorstwa

Przydro¿ne kapliczki piaskowcowe z po³udniowej czêœci Krakowa

(patrz str. 368)

Ryc. 7. Obraz SEM piaskowca zastosowanego w Figurze Matki

Boskiej z Dzieci¹tkiem (skrzy¿owanie ulic Siarczanogórskiej i Stepowej), nieznanego wieku i fundacji. Liczne zarodniki mchów i nitkowatych grzybów wype³niaj¹ce przestrzeñ porow¹ piaskowca

Ryc. 6. Fragment Figury œw. Floriana, z 1871 r. (skrzy¿owanie ulic

Korepty i Ks. Popie³uszki), nieznanej fundacji. Obserwowany wzrost szorstkoœci powierzchni kamienia spowodowany erozyjnym oddzia-³ywaniem opadów atmosferycznych

Ryc. 5. Figura Najœwiêtszej Maryi Panny Niepokalanie Poczêtej, z

po³owy XIX w. (skrzy¿owanie ulic Skoœnej i Kobierzyñskiej), fundacji dziedzica wsi Kobierzyn. Przyk³ad kapliczki s³upowej wykonanej w stylu barokowym, przez krakowski zak³ad kamieniarski

Ryc. 8. Fragment Figury Chrystusa Ukrzy¿owanego, z 1876 r.

(skrzy¿owanie ulic Myœlenickiej i Cechowej), fundacji gminy Kurdwanów. Zjawisko odspajania siê zewnêtrznej warstwy piaskowca pokrytego farb¹. Wszystkie fot. M. Sowa