O roku ów!
Kalendarium wydarzeñ historycznych w roku utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego
Krzysztof Jaworowski
1About the year 1919! Calendar of the historical events of the year of the establishment of the Polish Geologi-cal Institute. Prz. Geol., 68: 308–311.
A b s t r a c t. The year 1919 was between the two years of key importance for modern Poland: 1918, when Poland regained independence, and 1920, the year of final victory in the war against Bolsheviks and establishing the bor-ders of the Second Polish Republic. However, 1919 was full of battles against various external enemies: in the east, with the troops of the West Ukrainian People's Republic and the Bolshevik Red Army, while in the south, with the Czech Army. It is also the year of the uprisings against Germany in Greater Poland and Silesia. And at that turbu-lent time the Polish Geological Institute was established.
Keywords: Poland, historical events of 1919
Kole¿eñskie rozmowy podczas uroczystoœci zwi¹za-nych ze stuleciem Pañstwowego Instytutu Geologicznego, które odby³y siê 19 listopada 2019 r., przekona³y mnie, ¿e umieszczony w godle instytutu rok 1919 b³¹dzi gdzieœ poza nasz¹ œwiadomoœci¹ historyczn¹. Co innego rok wczeœniejszy i póŸniejszy. Wszyscy (lub prawie wszyscy) wiemy: 11 listopada 1918 r. z magdeburskiego wiêzienia wróci³ Józef Pi³sudski (ryc. 1), a Rada Regencyjna Króle-stwa Polskiego powierzy³a mu funkcje Naczelnika Pañstwa i wodza naczelnego Wojska Polskiego. Powsta³ rz¹d odradzaj¹cego siê po rozbiorach pañstwa. Od tego¿ roku liczymy rocznice odzyskania niepodleg³oœci. Nato-miast rok 1920 to rok ostatecznego zwyciêstwa w wojnie bolszewickiej i ustalenie granic II Rzeczypospolitej.
A tkwi¹cy miêdzy tymi latami rok 1919 to co? Czy¿ na ziemiach Polski nie dzia³o siê wówczas nic o najwy¿szej randze historycznej? A mo¿e w³aœciwsze jest pytanie: wœród jakich wydarzeñ historycznych, towarzysz¹cych powstawaniu najwy¿szych w³adz pañstwowych, narodzi³ siê Pañstwowy Instytut Geologiczny?
Pe³na odpowiedŸ na te pytania domaga siê obszernego studium historycznego. To, co poni¿ej, to garœæ krótkich notatek o wydarzeniach, które mia³y miejsce w Polsce w 1919 roku. A wiêc, jaki by³ ów rok?
STYCZEÑ
Broni siê Lwów atakowany przez wojska Zachod-nioukraiñskiej Republiki Ludowej (od 22 listopada 1918 r. miasto jest w rêkach polskich).
Trwaj¹ zwyciêskie walki powstañców wielkopol-skich (powstanie wybuch³o 27 grudnia 1918 r.).
Po krótkich walkach (3–5.01) wojska sowieckie zaj-muj¹ Wilno. Armia Czerwona posuwa siê za wojska-mi Ober-Ostu, ewakuowanywojska-mi z obszarów zajêtych w Rosji przez armiê niemieck¹ w latach 1914–1918.
16.01 powstaje rz¹d Ignacego Paderewskiego (ryc. 2), uznany zarówno przez krajowe œrodowisko politycz-ne, jak i w Pary¿u przez Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele.
308
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 5, 2020
1
Emerytowany pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
Ryc. 2. Ignacy Paderewski (1860–1941), pianista, kompozytor, premier rz¹du II RP. Medalion, br¹z. Fot. S. Wo³kowicz Fig. 2. Ignacy Paderewski (1860–1941), pianist, composer, Prime Minister of the Government of the Second Republic of Poland. Medallion, bronze. Photo by S. Wo³kowicz
Ryc. 1. Józef Pi³sudski (1867–1935), Naczelnik Pañstwa i Wódz Naczelny Wojska Polskiego. Medalion, br¹z. Fot. S. Wo³kowicz Fig. 1. Józef Pi³sudski (1867–1935), Chief of State and Com-mander-in-Chief of the Polish Army. Medallion, bronze. Photo by S. Wo³kowicz
Czesi, wykorzystuj¹c os³abienie Polski wojn¹ ukra-iñsk¹, ³ami¹ poprzednie porozumienia i atakuj¹ przewa¿aj¹cymi si³ami Œl¹sk Cieszyñski (23.01). Wywi¹zuj¹ siê krwawe walki.
Wybory do Sejmu (26.01) wygrywa Zwi¹zek Ludo-wo-Narodowy (endecja) – nie uzyskuje jednak prze-wagi umo¿liwiaj¹cej samodzielne rz¹dy. Pocz¹tek wieloletniego rozdrobnienia i sk³ócenia polskich si³ politycznych.
LUTY
Wojsko Polskie w pobli¿u miejscowoœci Mosty k. Szczuczyna powstrzymuje oddzia³y Armii Czer-wonej (14.02) id¹ce za wycofuj¹cymi siê Niemcami.
Kolejne starcia z wojskami sowieckimi (m.in. 15.02 nad rzek¹ Ze³wiank¹ walczy tzw. Dywizja Litew-sko-Bia³oruska z³o¿ona w ca³oœci z Polaków kreso-wych).
Faktyczny koniec powstania wielkopolskiego (16.02). Jedyne powstanie polskie zakoñczone pe³nym zwy-ciêstwem. Rozejm w Trewirze mocarstw Ententy z Niemcami zatwierdza m.in. korzystn¹ dla powstañ-ców polsko-niemieck¹ liniê demarkacyjn¹ w Wiel-kopolsce.
Sejm uchwala Ma³¹ Konstytucjê (20.02). Józef Pi³sudski jest odt¹d konstytucyjnym Naczelnikiem Pañstwa odpowiedzialnym przed Sejmem. W³adza ustawodawcza nale¿y do Sejmu, a wykonawcza do rz¹du i premiera.
Ustaj¹ walki z Czechami na Œl¹sku Cieszyñskim (24.02). Czesi zajmuj¹ wiêkszoœæ spornego obszaru.
MARZEC
Ciê¿kie walki w po³udniowo-wschodniej Polsce. Zmasowany atak Ukraiñców na Lwów (3–5.03), po³¹czony z silnym bombardowaniem artyleryjskim.
Walki na Polesiu, wyparcie bolszewików z Piñska (5.03).
Ukraiñcy odcinaj¹ Lwów od Ma³opolski (8.03) przez opanowanie fragmentu linii kolejowej Lwów– Przemyœl.
W Smoleñsku odbywa siê narada bolszewików poœwiêcona planom kampanii wojennej przeciwko Polsce (10.03).
Wojsko Polskie przywraca ³¹cznoœæ ze Lwowem (18.03).
Pierwsze planowe dzia³ania zaczepne Sowietów przeciwko Polsce (19.03).
KWIECIEÑ
Polscy mahometanie tworz¹ pu³k jazdy tatarskiej (2.04). Pu³k przysiêga na Koran wiernoœæ Polsce i ru-sza na front bolszewicki.
Do Sejmu Ustawodawczego wp³ywa wniosek nag³y czterech pos³ów (3.04) – w sprawie niezw³ocznego
uruchomienia Pañstwowego Instytutu Geologiczne-go (Formalne dzia³ania zmierzaj¹ce do powo³ania
instytutu rozpoczê³o Ministerstwo Przemys³u i Handlu Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego. W po³owie lipca 1918 r. opracowano projekt statutu instytutu,
a w listopadzie tego¿ roku powierzono prof. Józefo-wi MorozeJózefo-wiczoJózefo-wi kierownictwo nowo powstaj¹cej
instytucji.)
Wojska ukraiñskie oblegaj¹ce Lwów zostaj¹ rozbite (20.04). Wojna polsko-ukraiñska trwa jednak dalej.
Oswobodzenie Wilna z r¹k bolszewików (19.04). Wojsko Polskie zajmuje tak¿e Lidê, Nowogródek i Grodno.
Do Polski docieraj¹ z Francji pierwsze oddzia³y pol-skiej „b³êkitnej armii” dowodzonej przez gen. Józefa Hallera.
MAJ
Walki z Sowietami pod Annopolem (4.05).
Minister przemys³u i handlu Kazimierz H¹cia otwiera oficjalnie Pañstwowy Instytut Geologiczny (7.05). Przemówienie programowe wyg³asza prof. Józef Morozewicz podkreœlaj¹c, ¿e tworzona placówka jest przeznaczona do badania budowy geologicznej
Polski i jej bogactw kopalnych.
W osobnym sprawozdaniu Komisja Skarbowo-Bu-d¿etowa Sejmu Ustawodawczego popiera (16.05) kwietniowy wniosek czterech pos³ów i zwraca siê do Sejmu, aby uchwaliæ raczy³ wezwanie rz¹du do powo³ania Pañstwowego Instytutu Geologicznego, zatrudnienia w nim specjalistów geologów oraz do zapewnienia œrodków na budowê siedziby instytutu i natychmiastowego rozpoczêcia badañ.
Wysoka Izba bez dyskusji przyjê³a wnioski Komisji Skarbowo-Bud¿etowej (30.05). Akceptuj¹c zadania Pañstwowego Instytutu Geologicznego czyni¹ce zeñ s³u¿bê geologiczn¹, oraz zapewniaj¹c niezbêdne, materialne podstawy egzystencji, Sejm ostatecznie powo³a³ instytut do ¿ycia.
W Ma³opolsce Wschodniej Polacy wypieraj¹ wojska Zachodnioukraiñskiej Republiki Ludowej w kierun-ku wschodnim i po³udniowo-wschodnim.
CZERWIEC
Mimo podpisania umowy z atamanem Symonem Petlur¹ o zakoñczeniu dzia³añ wojennych, jego poli-tyczni przeciwnicy z Zachodnioukraiñskiej Republi-ki Ludowej kontynuuj¹ wojnê z Polsk¹, uderzaj¹c (16.06) pod Czortkowem.
W Wersalu zostaje podpisany traktat pokojowy z Niem-cami, koñcz¹cy I wojnê œwiatow¹ (28.06). Polska wraca nad Ba³tyk (bez Gdañska), odzyskuj¹c znaczn¹ czêœæ ziem zabranych przez Prusy w wyniku I i II rozbioru. Ustalenie granic Polski na Górnym Œl¹sku, Warmii i Mazurach ma nast¹piæ w wyniku plebiscy-tów.
Rozpoczyna siê ofensywa (28.06), z linii (w przy-bli¿eniu): Beresteczko–Halicz–Stanis³awów, zmie-rzaj¹ca do ostatecznego rozbicia wojsk ukraiñskich.
LIPIEC
Postêpy wojsk polskich w pó³nocno-wschodniej czêœci frontu bolszewickiego. Zajêcie Wilejki (1.07), wa¿nego wêz³a komunikacyjnego w Mo³odecznie (2.07) i £uniñca (10.07).
309
Na Ukrainie ofensywa polska dociera do Zbrucza (17.07), likwiduj¹c ostatecznie Zachodnioukraiñsk¹ Republikê Ludow¹, która by³a nieprzejednanie anty-polska (w odró¿nieniu od œrodowiska politycznego atamana Symona Petlury z Ukraiñskiej Republiki Ludowej).
W Taganrogu polscy wys³annicy nawi¹zuj¹ rozmo-wy z Bia³ymi Rosjanami dowodzonymi przez gen. Antona Denikina. Rozmowy trwa³y d³ugo (tak¿e w nastêpnych miesi¹cach) i okaza³y siê skrajnie trud-ne. Denikin (w³ada³ jêzykiem polskim) wykluczy³ obecnoœæ pañstwa polskiego na wschód od Bugu, domaga³ siê umieszczenia tam rosyjskich znaków pañstwowych i nie zgadza³ siê na istnienie pañstwa ukraiñskiego.
Pocz¹tkowo w Baranowiczach, a potem w Bia³owie-¿y, dochodzi do rozmów polsko-sowieckich. Sowie-tom zale¿y na pokoju z Polsk¹. Gotowi s¹ pójœæ na bardzo znaczne ustêpstwa terytorialne. Celem strony polskiej jest doprowadzenie do uwolnienia Polaków wiêzionych przez bolszewików.
SIERPIEÑ
Sejm uchwala ustawê (1.08) o wskrzeszeniu Orderu Wojennego Virtuti Militari (ryc. 3). Order ten, jeden z najstarszych na œwiecie, ustanowiony przez Króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego, zosta³ zniesio-ny przez cara po powstaniu listopadowym. Sejm okreœla te¿ god³o i barwy pañstwa polskiego. Przyjê-ty wówczas kszta³t or³a pañstwowego, inny ni¿ obecnie, umieszczono na wprowadzonym w roku 1992 znaku Pañstwowego Instytutu Geologicznego oraz na sztandarze instytutu w 2005 r. (ryc. 4).
Wojsko Polskie wkracza na Bia³oruœ i zajmuje Miñsk (8.08).
Wybucha pierwsze powstanie œl¹skie (16–24.08), wymierzone w niemieckie roszczenia graniczne. Nie by³o uzgodnione z rz¹dem polskim, który wobec wojny z bolszewikami nie móg³ udzieliæ pomocy. Powstanie koñczy siê klêsk¹. 20 tys. Œl¹zaków ucie-ka do Polski, chroni¹c siê przed przeœladowaniami niemieckimi.
Wojsko Polskie zajmuje Bobrujsk (29.08). WRZESIEÑ
Dalsze postêpy armii polskiej na wschodzie: zostaje zajêty Borysów i linia Berezyny (11.09) oraz Po³ock (21.09).
W rejonie Dyneburga rozwija siê ofensywa polska (27–29.09) zakoñczona opanowaniem linii DŸwi-ny.
Sukces kryptologów z polskiego wywiadu radiowe-go: z³amanie szyfrów zarówno Armii Czerwonej, jak i Bia³ych Rosjan (tak¿e ich floty). Dziêki temu polskie dowództwo wojskowe wiedzia³o o ruchach obcych wojsk i zamiarach ich dowódców na obsza-rze od Murmañska po Krym i od Piotrogrodu po Syberiê!
PADZIERNIK
Pod przykrywk¹ Polskiego i Sowieckiego Czerwo-nego Krzy¿a, tj. dzia³añ humanitarnych (uwolnienie i wymiana obywateli obu pañstw), s¹ kontynuowane kontakty polityczne. Rozmowy odbywaj¹ siê w wagonie kolejowym na poleskiej stacji w Mikasze-wiczach. Obie strony obstaj¹ przy stanowiskach pre-zentowanych ju¿ w czasie rozmów lipcowych w Baranowiczach i Bia³owie¿y.
Sowieci staraj¹ siê zwekslowaæ rozmowy humani-tarne w kierunku rokowañ pokojowych, aby zako-ñczyæ konflikt z Polsk¹ i zyskaæ swobodê do dzia³añ w wojnie domowej z Bia³ymi Rosjanami. S¹ gotowi oddaæ Polsce znaczne tereny litewskie, bia³oruskie i ukraiñskie. S¹ to propozycje zgodne z leninowsk¹ taktyk¹ rokowañ w sytuacjach kryzyso-wych – Wa¿ny jest dla nas pokój. Chcecie du¿o?
Bierzcie! I tak wam to póŸniej odbierzemy.
Delegacja polska usi³uje uzyskaæ zwolnienie Pola-ków wiêzionych przez bolszewiPola-ków. Zabiega przy tym o uzyskanie gwarancji, ¿e po wypuszczeniu z
310
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 5, 2020
Ryc. 3. Order wojenny Virtuti Militari. Otrzyma³ go m.in. pra -cownik PIG, Boles³aw Bujalski za udzia³ w obronie Lwowa Fig. 3. Virtuti Military Order. It was received, among others PGI employees, Boles³aw Bujalski, for participating in the defense of Lviv
Ryc. 4. God³o Polski wg wzoru przyjêtego przez Sejm II RP umieszczone na znaku PIG z 1992 r. i na sztandarze PIG z 2005 r. Fig. 4. The emblem of Poland, according to the pattern adopted by the Parliament of the Second Republic of Poland, placed on the PGI mark from 1992 and on the PGI banner from 2005
wiêzieñ lub innych miejsc pozbawienia wolnoœci zwolnieni bêd¹ mogli udaæ siê gdzie zechc¹, tak¿e za granicê. Strona bolszewicka w trakcie rokowañ wyst¹pi³a z pogl¹dem, ¿e wypuszczeni wiêŸniowie powinni pozostawaæ na wolnoœci (oczywiœcie!), ale... nadal w Rosji Sowieckiej!
Imperialno-wielkoruskie stanowisko Denikina przedstawione w rozmowach z polskimi wys³anni-kami zostaje uznane przez Józefa Pi³sudskiego za wrêcz wrogie Polsce. Poparcie Bia³ych Rosjan nie le¿y w interesie Polski. Przewodnicz¹cy delegacji sowieckiej w Mikaszewiczach Julian Marchlewski otrzymuje poufn¹ informacjê, ¿e Pi³sudski nie ude-rzy na Mozyrz w czasie akcji bolszewików przeciw-ko Bia³ym Rosjanom.
LISTOPAD
Wojsko Polskie forsuje Berezynê (5.11) i zajmuje Lepel.
Kontynuowane s¹ rokowania w Mikaszewiczach. Sowieci zgadzaj¹ siê, by rozmowy by³y prowadzone po polsku i ¿eby w jêzyku polskim sporz¹dzono wszystkie oficjalne dokumenty. Wiêkszoœæ cz³onków delegacji bolszewickiej mówi³a biegle po polsku. W regulaminie rokowañ Julian Marchlewski umieœci³ zapis: wobec dok³adnej znajomoœci jêzyka
polskiego przez przedstawicieli obu Delegacji tekst ten [tj. w jêz. polskim] mo¿e wyraziæ dok³adniej wolê obu stron. W sprawach, na których szczególnie
zale-¿y stronie polskiej, ci¹gle nie dochodzi do obo-wi¹zuj¹cego porozumienia.
Ukazuje siê pierwsza kartograficzna publikacja Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Jest ni¹
Mapa geologiczna œrodkowej czêœci Gór Œwiêto-krzyskich w skali 1 : 100 000. Sporz¹dzi³ j¹ Jan
Czar-nocki.
GRUDZIEÑ
W Pary¿u Komisja Cambona (powo³ana podczas paryskiej konferencji pokojowej po I wojnie œwiato-wej) zgadza siê (8.12) na polsk¹ administracjê tylko do linii Curzona (Bug–Niemen).
Naczelnik Pañstwa Józef Pi³sudski prowadzi w War-szawie (9.12) rozmowy z atamanem Symonem Petlur¹ w sprawie polsko-ukraiñskiego sojuszu woj-skowego przeciwko bolszewikom.
Strona polska zrywa rokowania w Mikaszewiczach (13.12) wobec nieustêpliwej postawy delegacji bol-szewickiej. Sowieci wyraŸnie usztywnili swoje sta-nowisko po rozgromieniu na po³udniu Rosji wojsk Bia³ych, dowodzonych przez Denikina.
Rz¹d ³otewski œle do Polski notê (30.12), w której prosi o pomoc w wojnie z bolszewikami.
Front polsko-bolszewicki jest przesuniêty daleko na wschód i biegnie wzd³u¿ linii: Dyneburg – Po³ock – Bobrujsk – Po³onne – do Dniestru (na wschód od Kamieñca Podolskiego).
***
Przedstawione wyrywkowe notatki to zaledwie orien-tacyjny zarys wydarzeñ. Pozwalaj¹ jednak poj¹æ, jak praca szerokich krêgów spo³eczeñstwa, nieustanne krwawe wal-ki na licznych polach bitew i dzia³ania w zaciszu tajnych rokowañ, prowadzi³y do odrodzenia Polski. Wszystko to bowiem leg³o u podstaw wydarzeñ w kolejnych latach. Bezpoœrednio nastêpny rok 1920 jest poza zakresem tego tekstu, ale warto przypomnieæ, ¿e w tym¿e roku, po zakoñ-czonej odwrotem wyprawie kijowskiej, nadesz³y pioru-nuj¹ce polskie zwyciêstwa nad bolszewikami w bitwie warszawskiej, pod Komarowem i nad Niemnem. Mniej znana bitwa pod Komarowem zas³uguje na osobn¹ wzmiankê. By³a to najwiêksza od czasów napoleoñskich bitwa kawalerii. 1. Polska Dywizja Jazdy pokona³a w niej, s³yn¹c¹ z mordów i grabie¿y, elitarn¹ bolszewick¹ 1. Konarmiê Siemiona Budionnego.
Wracaj¹c do 1919 r., dla polskich geologów szczegól-nie wa¿ne by³o powo³aszczegól-nie przez Sejm Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego z wyznaczeniem mu zadañ s³u¿by geologicznej (por. notki z kwietnia i maja). Ca³kiem niedawno g³oszono publicznie horrendalne pogl¹dy, ¿e w Polsce nie ma s³u¿by geologicznej (choæ jest, i to od 100 lat!) i ¿e Pañstwowy Instytut Geologiczny nie mo¿e ni¹ byæ, bo… jest placówk¹ naukow¹!
Sejm Ustawodawczy nie mia³ ¿adnych zastrze¿eñ.
Wniosek nag³y w sprawie powo³ania Pañstwowego
Insty-tutu Geologicznego, procedowany w czasie nieca³ych dwóch miesiêcy (przy nawale innych spraw!), zosta³ mery-torycznie rozpatrzony i przyjêty przez Wysok¹ Izbê w for-mie precyzyjnie sformu³owanej uchwa³y.
A przecie¿ by³ to ów rok 1919, rok, w którym p³onê³y wszystkie granice Rzeczypospolitej. Mimo groŸnych prze-ciwnoœci polski Sejm pracowa³ niezawodnie. Polski Sejm! Ten sprzed 100 lat...
RÓD£A
ATLAS Historyczny Polski 1982 – Tabl. 44–45.I. Odbudowa Pañstwa Polskiego w latach 1918–1922. Pañstw. Przeds. Wyd. Kartograf. BESALA J. 1997 – Szkolne kalendarium historyczne. Wyd. BiM. DMOWSKI R. 1988 – Polityka polska i odbudowanie pañstwa. T. 2. Inst. Wyd. Pax.
GARLICKI A. 1990 – Józef Pi³sudski 1867–1935. Czytelnik. KOZ£OWSKI M. 1999 – Zapomniana wojna. Inst. Wyd. Œwiadectwo. SIENKIEWICZ W. 2010/2011 – Niepokonani 1920 wojna polsko-bol-szewicka. Demart S.A.
URBAN H., GRANICZNY M. 2009 – Dziewiêædziesi¹ta rocznica utworze-nia Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 433. Wikipedia 2020 – pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_polsko-bolszewicka WOJCIELUK A. 2001 – Rozmowy delegacji Czerwonych Krzy¿y w Mikaszewiczach w 1919 roku. Studia Podlaskie, 9: 169–178.
311
