:V.HTeHcHB::aP. 1\Umepamnai,v-m DbiCTynaeT. B cnau~ax. B EblWe ne>xanv-t .. x .z;.ono~wiax H HHme ne:m:a~Hx
nec"'aHHKax ona nocTenemfo yMeHbillHBaeTcn no Mepe OT,I\aJIHBaHHSl OT CJiaH~CB.
F n ocHOBaHHI! aHanH3a. I{PHB&n: pacnpe~eneHHH
H AH<PQ>epeH~IJ<l~HH cpe,!IHero co.ąep:maH~n 'Me)Uł asrop Bb!CI{a3bJBaE"r .l.I::e,nue, '_ITO l\UniepaJIH38~l'U~ B
Mec;TO-pOJK,IleHHH MMeeT CHH~euem'łeCKIUł xapaY.Tep (B
CJiaH-~ax H AOJIOMmax), a Ha Hee HaKJia~bmaeTCR HH<ł>imb
Tpa~m>HHO-,vHarnoc'llt'lecKaR MHHepanH3a~HR. B ne-C'-laHHKax MJmepaJIH3awm HMeeT, no aceR aepoHT-HOCTH, Ht.cPHJibTpa~HOHHbiR xapaKTep. AH8JIH3 Cpe~
Hero co.z;.ep:m:aHHfl M<mH H K03<ł>CłJH~HeH'IOB H3MeH'łH
DCCTH yKa3b!l3aeT Ha 'IO, 'i'IO Kl-iTeHCHBHOCTb H
H3MeH-'U-IDOCTl· MMHepaJIM3a~HM 38BHCHT TaKlKe OT nWroJIO-rw;ecKOTO xapaKrepa MHilepaJIH3Hp0Bó'.HHblX DOJ)O,ll.
IRENA STASIK
Akademia Uórnlczo-Hutnleza
Z PETROGRAfll NAJSTARSZEJ SOLI KAMIENNEJ W LGOM
Obszar monokliny przedsudeckiej stanowi centrum 1.ainteresowania wielu geologów różnych specjal-r..ości. Przemysłowe .okruszcowanie. łupku. miedzionoś
nego i warstw bezpośrednio do niego przyległych by~ ło. i jest. przedmiotem licznych rozpraw naukowych oraz qo!;:1,mientacji geologicznych, co z kolei
dopro-wadziło do górniczego udostępnienia złóż polimeta-liczny.c:h .. Występowanie .bituminów w pewnych po-ziomaćh stratygraficznych cechsztynu spowodowało
zainteresowanie się tym obszarem geofizyków i
geo-logów· na!towych. ·
W cza!>ie _prowadzenia prac badawczych w pos zu-kiwaniu łupku miedzionośnego zwr0cono uwagę na sole· kamienne .. i ich jakość. Jednocześnie zbierano przesłanki co do możliwości napotkimia przemysło
wych złóż soli magnezowo-potasowych. Także l inne surowce chernieme wzbudzają przemysłowe zaintere-sowanie. Pneszkodą w ich· ewentualnej eksploatacji jest. głęboleość zaiegania. · Przynajmniej niektóre z nich mogą jednak być traktowane jako kopaliny
to-warzyszące i być przedmiotem ubocznej eksploatacji,
na· przykład sole kamienńe.
· Jakkolwiek· obszar· występowania facji chiorkowej w polskiej cLęści zagłębia cechsztyńskiego jest znacz-ny, jednak __ gł(cokość nQrmalnego zalegania soli na óg(ll determinuje możliwość ich górniczego udostęo r.jenia, poza niektórymi wysadami solnymi, znajdują cymi się stosunkowo blisko powierzchni oraz ewen-t'\la:hiie. perspektywicznie rozpatrywanymi dwoma ob-szara·ml, tzn. wyniesieniem Łeby na północy i monQ-kl~ną przedsudecką. ·
ZLOZE SOLI KAMIENNEJ
Spośród cechsztyńskich soli kamiennych najwięk
S!Y zasięg poziomy ma najstarsza sól kamiennę. Na
mcroklinie przedsudeckiej, w obszarze projektowanej
l! opalni· miedzi "Sieroszowice", wykazuje ona
prze-nłys1.ow~ koncentrację. Jej ·południowa granica, rów-rio:;nacz'la z zasięgiem 'facji chiorkowej cechsztyń
s'tiego zagłębia solnego została dokładnie sprecyzo-w.fna (1, 2), dzięki wynikom Wierceń prowadzonych
w zr.gęszczonej siatce · badawczej; Wyniki te oraz du;-e z rozbudowujących się kopalń miedzi dają peł
nieJszy ohr&z budowy geologicz."lej monokliny, a tym
s",mym ·szczegółowszej charakterystyki osadów cech-s:otynu. Dzięki tym ·pracom dopiero zarysował się
przestrze:my ob1'az złoża soli kamiennej.
Złoże to ma formę pokładową, rozciągłość. NW-SE,
zgodną z kierunkiem rozciągłości wału przedsude-rkiego, niewielki kąt upadu (3-6°) ku NĘ, miąższość wahającą się w szerokich· granicach od kilku metrów na SW do ok. 200 m na NE i morfologicznie zróżni cowaną powierzchnię spągową i stropową. Głębokość
do spągu złoża waha się od ok. 630 do 1350 m.
Bez-pośredni spąg złoża stanowią skały anhydrytowe. Nad
solą kamienną występują anhydrytowce, mające w
spągu niekiedy charakter b'rekcii. ·Czasem · są one
UKD 552.1i3:551.738.3:553.1131.041:55U47(43&-14 LGOM)
oddzielone od soli kamiennej skałami ilastymi, za-zwyczaj.· również zaburzonymi tektonicznie. Sytuację złoża w kolumnie stratygraficznej Zl przedstawia ryc. l.
.Dolomtl
IJłdHn'J Anhydryt9órn'l
Hapien
cechszłyńt11rituf»lc miedzionoin'l
81ał'l· spqgoHiecKolumna stratJ;graficzna cechsztyńskiego piętra Zt
z podziałem· najstarszej soli kamiennej.·
Typy · soll: 1 - 1ole ezylte, 2 - sole zanlee7.yszezolie sub-stanC"jq
uast,
l anhydrytem, 3 · - IOle -rstwowaneaD-hydrytem, 4 - sole anhydrytowe.
Stratigraphic column ot the Zl stage with subdivisiJn
of the oldest rock salt.
Salt types: l - pure salta,
s -
salta polluted wlth elay matter and anhydrlte, 3 ....;. salt& stratlfled wlth anhydrlte,4 - anhydrlte salta.
TYPY PETROGRAFICZNE SOLI KAMIENNEJ Na podstawie dokonanych obserwacji makrosko-powych ok. 200 próbek z 18 otworów wiertniczych oraz na podstawie wyników analiz chemicznych M. Chandija, wstępnie scharakteryzowano petrograficz-nie najstarszą sól kamienną. Przebadano jej najstar-szy poziom, który zawiera sole na ogół grubo- i {;rednioziarniste, rzadziej o ziarnie drobnym i
naj-częściej nierównoziamiste, porfirowate, z
warkoczo-wymi przerostami halitu o ziarnie grubszym oraz ży
łami i gniazdami epigenetycznej soli kryształowej.
Są one czyste lub zanieczyszczone substancją ilastą
i anhydrytem. Z innych minerałów w badanych prób-kach stwierdzono gips jako . białe, parumilimetrowe blaszki, występujące pojedynczo lub w niewielkich. skupieniach w brekcji anhydrytowo-halitowej ze stro-pu kompleksu solnego oraz siarkę krystaliczną,
two-rzącą d\""Umilimetrowe wpryśnięcia na kontakcie
przerostu anhydrytowego z solą kamienną w soli anhydrytycznej.
Na ryc. l przedstawiono kolumnę stratygraficzną
Zl o dość prostej budowie najstarszej soli kamien-nej, z podziałem na c7Jtery podstawowe typy soli: so-le czyxte, soso-le zanieczyszczone substancją ilastą i anhydrytem, sole warstwowane anhydrytem, sole an-hydrytyczne. ·
8ole kamienne czyste są reprezentowane przez so-le gruboziarniste, częściowo średnio- i nierównoziar-niste, porfirowate, z przejściami w sól kryształową, białe, jasnoszare i szare, o teksturze pierwotnej •
bez-ładnej lub pasiastej, optycznie czyste lub w
mini-malnym stopniu zanieczyszczone anhydrytem i
sub-stancją ilastą. Pojedyncze ziarna halitu są
bezbarw-ne, czyste i przezroczyste, czasem zmętniałe, mleczne .
lub tęczowo zaplamione. Zarysy ziarn są kseno- i
hipidiomorficzne, czasem prawidłowe. Niekiedy
we-wnątrz większych kryształów widoczne są
idiomor-iiczne wrostki halitu kilkumilimetrowej wielkości,
wrostki anhydrytu i inkluzje gazowe. Ziarna
przy-legają ściśle do siebie, stykając się z sobą wzdłuż
krawędzi prostych lub łamanych albo sąsiednie
osob-niki zaz~;:biają się krótszymi bokami lub też
zatoko-wo wnikają w siebie.
Zanieczyszczenia mają głównie charakter między
ziarnowy. Tworzy je anhydryt jako drobny piasek, krupy, nieciągłe otoczki wokół ziarn halitu, układa
jące się w postaci nieostrych pasów i krótkich smug, a czasem jako mikroskopijne wrostki w kryształach
halitu. Substancja ilasta występuje jako punktowe i plamiste skupienia między ziarnami halitu, rzadziej pokrywa całą ścianę kryształu lub koncentruje się w ich wnętrzu, w brzeżnych częściach ziarna. Na ogół jest czarna, czasem żółtobrunatna czy żółto czarna.
Sole kamlenne zanieczyszczone subsłaocją llaałą
l anhydrytem są grubo- i średnio-, rzadziej drobno-ziam}ste, najczęściej porfirowate, niekiedy kryształo we, białawe, szare i ciemnoszare, plamiste, czasem z brunatnawYm odcieniem. Charakteryzują się tek-sturą pierwotną masywną i bezładną lub pasiastą. Są zanieczy'Szczone czarną substancją ilastą i anhy-drytem. Kry'Ształy halitu są bezbarwne i białawe, zmętniałe. tęczowo, żółto lub czarno zaplamione, cza-sem o zaznaczonej budowie zooalnej. Wytkształc1>ne
są ksen1>- i hipidiomorficznie. Sporadyczne są osob-niki o prawidłowYch zarysach, natomiast liczne
-zazębiające się ziarna. Wśród soli o teksturze
upG-rządkowanej wydzielono sól pasiastą jako skałę zło
żoną z naprzemianległych centymentrowych
war-stewek soli ·dość czystej i soli zanieczyszczonej, np. przetkanej anhydrytem.
Anhydryt występujący w postaci piasku jest w soli rozproszony i zgrupowany na kontaktach ziarn i jako wrostki w kryształach halitu. Prócz tego two-rzy krupy, wpryśnięcia oraz zmiennej grubości oto-czaki wokół ziarn halitu, jak i pojedyncze, powygi-nane s~óry, nieciągłe wkładki, liczne okruchy i po-przerywane warstewki. Skupieniom anhydrytowym towarzyszy zazwyczaj czarna substancja ilasta, która
424
tworzy także własne, plamiste i punktowe skupienia. Może też pokrywać całą ścianę kryształu. Rozmiesz-czona jest najczęściej strefowo, tzn. występują ciem-niejsze i jaśniejsze partie soli o większym i mniej-szym udziale substancji ilastej.
Sole kamienne warstwowane anhydrytem są gru-bo- i średnioziarniste, porfirowate, niekiedy drobno-ziarniste i kryształowe, białe i szare, czasem z żół
tawym odcieniem, uwarstwione anhydrytem. Ziarna halitu są bezbarwne lub zmętniałe, wYkształcone
kseno- i hipidiomorficznie oraz jako idiomorficzne ·wrostki, wielkości do 1 cm, w soli kry$ztałowej.
Minerałem zanieczyszczającym jest anhydryt. Jego
udział wzrasta ku spągowi. Występuje jako piasek
w stropowej części kompleksu, gdzie koncentruje się
początkowo w postaci rzadkich nieostrych smug, gę
stniejących ku dołowi, a następnie lamin. Ku spą gowi anhydryt tworzy krupy, skóry, war.stewki, cza-sem nieregularne przerosty. Sól kamieima między
przerostami anhydrytowca jest czysta. W . obrębie soli warstwowanych anhydrytem, w jej części przyspą
gowej, często występuje grubsza, kilkumetrowa war-stwa anh)·drytowca.
Sole kamienne anhydryłyczne są grubo- i średnio
ziarniste, często podirowate, rzadziej kryształowe,
jasneszare i ciemnoszare, czasem z odcieniem mio-dc\'. ym. Tekstura soli jest na ogół bezładna, częścio
wo zaznacza się faliste smugowanie. Sole te są za-nieczyszczone anhydrytem i towarzyszącą mu zazwy-czaj substancją ilastą. Ziarna halitu są bezbarwne, czasem zmętniałe, wykształcone na ogół ksenomor-:Cicznie o osobnikach zazębiających się lub hipidio-morficznie, r:mdzu~j wykazują prawidłową postać:
Anhydryt występuje jako różnej wielkości
okru-ch~· lub centymetrowe wkładki między ziarnami
ha-litu, rzadziej w formie owalnych skupień. Tworzy skóry faliście powyginane i często porozrywane. Cprócz tych więk.;zych form obserwuje się krupy, na ogól dość równomiernie rozmieszczone i zgru-powane w puestrzeniach międzyziarnowych oraz
pia-se~ anhydrytowy, który miejscami koncentruje się
w nieostre smugi lub występuje w formie rozpro-szonej. Niekiedy tworzy, przeważnie nieciągłą,
otocz-kę wokół ziarn halitu.
Substancja ilasta obrzeża skupienia anhydrytowe lub tworzy własne międzyziarnowe, często kłaczko
wate nagromadzenia. Bardzo nieregularne rozmiesz-czenie zanieczyszczeń w formie nieciągłych smug i fragmentarycznych otoczek wokół idio- i hipidiomor-ficznych ziarn halitu przypomina sole witrażowe Wie-liczki. W obrębie tego kompleksu występują licznie przerosty soli epigenetycznej oraz drobne skupienia siarki krystalicznej. W niektórych próbkach widoczne jest przejście anhydrytowca halitowego w sól
ka-mienną, usianą piaskiem anhydrytowym, zawierają
cą wkładki anhydrytowca.
W kompleksie najstarszej soli kamiennej
miejsca-mi 'I.Vyraźnie zaznacza się wpływ tektoniki na
wy-gląd skały, przy czym zaangażowanie tektoniczne
pewnych odcinków kolumny stratygraficznej jest róż nt>. Najczęściej zaznacza się ono spłaszczeniem ziarn, wrzecionowatym wydłużeniem lub plastycznym ich
wygięciem. Niekiedy wyraźnie widoczne są ślizgi
tek-toniczne z włókoiście wykształconymi ziarnami ha-litu. W niektórych próbkach o teksturze tektonicznie ukierunkowanej między spłaszczonymi zilll"l).ami
hali-tu występują pojedyncze, wtórne, grube ziarna nie
zdeformowane.
Pewne partie soli są kruche, "cukrowate" i te
łatwo rozpadają się na oddzielne kryształy. W
przy-padku większego stopnia deformacji występujące war-stewki anhydrytowca są porozrywane i pokruszone, a poszczególne okruchy wykazują przypadkowe uło
żenie. W górnej części kompleksu miejscami wystę
pują sole przypominające swoim wykształceniem i
sposobem rozmieszczenia zanieczyszczeń sole de-scendentne.
WNIOSKI
W;)•sżt:zegóulione· i opiSane ·
typy
·
są rl'JwnocześnieC.~O!!~i ~t.!"llt.Yg!'a.!i_~~~Lf~~_pl~ksu najstarszej so-li kamiennej. Być może t3yuw o znaczeniu
stratygra-ficżflYM ·jesr· Wi~el;--hle -stratygrafia soli kamiennej
Z1 dopiero· się: zarysowała i ze względu na istniejące
zaburzenia tektoniczne oraz specyficzną
halotekto-nikę należy się liczyć z możliwością dublowania,
przy-najmniej niektórych, członów w kolumnie najstar-szej soli kamiennej. Zaburzenia tektoniczne mogłyby
bowiem doprowadzić i prawdopodobnie
doprowa-dziły do, niekiedy nawet kilkakrotnego, powtarzania
się przedstawionych wydzieleń petrograficznych. Swiadczą o tym kolumny stratygraficzne najstarszej soli kamiennej o skomplikowanej budowie wewnętrz
nej.
SUMMARY
In the course of research works carried out in the Fore-Sudetic Monocline, attention was paid to rock salts and their quality. Rock salt deposit is of the stratibound type, stretching NW -SE, i.e. parellel to the Fore-Sudetic Ridge, and dipping at a low angle. Its thickness is highly variable, ranging from a few meters on SW to about 200 m on NE, and its lower and upper surfaces are highły ditferentiated in morphology.
For main types of salt rock were differentiated in the· stratigrapłiic column of the oldest rock salt. Petrographic . characteristics of these rock salt types are given. Attention is paid to the stratigrapłiic im-portance of these differentiations and there is given a typical stratigraphic column of the Zl stage with subclivision. of the oldest rock salt horizon (Fig.).
DoiJiero jednoznaczne określenie stratygrafii soli
Z1 może być podstawą do bardziej szczegółowych
wy-dzieleń, tym bardziej, że wyniki analiz chemicznych
spowodo\vały zredukowanie początkowo wydzielonych
pięciu iypów soli do czterech i połączenie soli
za-nieczyszczonych substancją ilastą z solami zanie-czyszczonymi substancją ilastą i anhydrytem.
LITERATURA
1. P o b o r ski J. - Nowsza mapa stos•.mków lito-facjalnych w zagłębiu cechsztyńskim w Polsce.
Prz. Geol., 1976, nr 5.
2. S z y b i s t A. - Złoże soli kamiennej w
Legnic-ko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Ibidem, nr
10.
PE310ME
Bo speMR Be,ll;f.!HKJI HCCJie~oBaTeJibCKHX pa6oT Ha
npe~Cy,ll;eTCKOA MOHOKJlHHaJllf 6biJIO o6pa~eHO BHK
-MaHHe Ha pacnpocTpaHeHHe KaMeHHbiX coneA H HX
Ka'łeCTBO. MecTOpolK,IJ;eHHe KaMeHHOA COJlH
xapaKTepH-31łpyeTCJI nnaCTOBOA cPoPMOA, npoCTiłpaHHeM C3-IOB,
cornaCHbiM c HanpaoneHHeM npe,~~;cy,~~;eTCKoro Bana, HeOOJlbWHM yrJIOM Da,ll;eHKR, MO~HOCTbJO B npe,~~;enax
OT HeCKOJlbKHX MeTpoD Ha 103 11,0 200 M Ha CB
H MOPcPoJIOrH'łeCKH Heo,II;HOpo,IJ;HOA DOBepXHOCTbJO
00-,II;OWBbl H KpoBJlH.
B CTpaTKrpaQ>H'łeCKOM npoQ>Hne caMOA CTapoA
Ka-MeHHOA COJIH Bbi,II;eJleHbl 4 THna conetł. llpKBe,DeHa
neTporpaQ>K'łeCKaJK xapaKTepHCTKKa OT,II;eJibHblX THDOB.
06pa~eHO BHHMaHHe Ha corpansrpaQ>K'łeCKOe 3Ha'łeHKe
DpoBe,ll;eHHbiX Bbi,II;e.iJeHKtł. llpKJIOJKeH
CTpaTKrpaQ>H-ąecKKtł npoQ>Kn& 11pyca 3 I c pa3~eneHKeM.
ropH-30HTB CBMOA CTapoA KaMeHHOA COJlH (pHC.),
JERZY ZABA
Instytut GeologU Uniwersytetu Sląsklego
WYSTĘPOWANIE
ORAZ EKSPLOATACJA TORFÓW NA TERENIE
SRODKOWEGO NADODRZA
UKD 553.m.on:822.331.1'221.003.1:&51.'793(438-14
+
438-U środlto we Nadodrze)Na terenie środkowego Nadodrza występuje 1178 torfowisk o łącznej powierzchni 39 850 ha i ogólnych zasobach 342 766 tys. m• suchej masy torfowej (6). Torfy zajmują 2,7ł/e powierzchni regionu. W porów-naniu · z powierzchnią torfowisk Polski, wynoszącą
1,1 mln ha (co stanowi około 4,8'/e powierzchni kra-ju), środkowe Nadodrze znajduje się poniżej śred
niej krajowej. Torty były eksploatowane na tym ob-szarze uo 1963 r. Obecnie nie prowadzi się ich wydo-bycia, wykorzystując je jako użytki zielone lub te-re.,y upraw rolnych.
Srodkowe Nadodrze jest nazwą historyczną, a w opracowaniach geologicznych ma znaczenie umowne,
obejmuje bc~wiem obszar calego byłego woj. zielono-g4rsldego (l). Obecnie obszar ten leży na terenie trzech województw: zielonogórskiego, gorzowskiego
i częściowo l~gnickiego (ryc. 1).
Pllblikowane prace o torfach środkowego
Nadod-rza mają gh)wme charakter botaniczny lub
geobota-nicz'1y. Są one najczęściej prowadzone pod kierun-kiem prof. dr Stat1islawa 'fołpy z Akademii Rolni-czej we Wrocławiu. Na. temat występowania, a szcze-gólnie eksploatacji tego surowca w skali całego re
-gionu znajdują się w literaturze tylko krótkie wzmianki kilku autorów (5, 30). Niniejsza praca
opie-ra się na materiałach źródłowych i na badaniach wlasyuch prowadzonych w latach 1973-1975.
WYSI'ĘPOWAJdE
Obs7.ar środkowego .N!!dodrza obejmuje, wyróżnio
ne przez F. Szczepańskiego (24), 3 rejony torfowe; zachodni oraz czę~ciowo północny i środkowy.
We-dług pcdziału A. Maksimowa (13) omawiany teren
znajduje się w strefie Wielkich Dolin, której zator-fienie waha się średnio od l do 51/e (ryc. 2). W wy-mienionej strefie występuje około 2/3 wszystkich tor-fowisk Polski. Nawiązując do znanego podziału kraju na krainy geobotamczne (23), badany obszar leży po
części w obrębie: Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej
(okręg notecki i lubuski), Pomorskiego Południowego
Pasma Przejściowego, Po~ezierza Pomorskiego (okręg
myśliborski) i Kotliny Sląskiej (okręg Borów Tu-cholskich).
Rozmieszczenie tor!owisk na terenie środkowego
Nadodrza jest nierównomierne. Większość z nich, bo około 901/e, występuje w północnej i środkowej szęś
ci obszaru (ryc. 3). Ich południową granicę wyznacza
zasięg stadiału leszczyńskiego zlodowacenia północno
pol;;kiego (bałtyckiego). W części południowej za-torfienie wyraźnie się zmniejsza. Większa liczba tor-fowisk występuje tu tylko w dorzeczu rzeki Szpro-towy i Szprotawicy w okolicach Przemkowa (woj.
legnickie). Są to torfowiska: "Bagno Przemkowskie", "Nowa Kuźnia" i "Wysoka", leżące w obrębie złoża torfu "Buczyna-Parchów".
