Ziemniak Polski 2005 nr 4 23
NISZCZYK ZIEMNIACZAK (DITYLENCHUS DESTRUCTOR)
– KWARANTANNOWY SZKODNIK SADZENIAKÓW ZIEMNIAKA
inż. Katarzyna Kowalska IHAR Oddział w Bydgoszczy
Pracownia Chorób i Szkodników Kwarantannowych Ziemniaka al. Powstańców Wlkp. 10, 85-090 Bydgoszcz
godnie z rozporządzeniem ministra rol-nictwa i rozwoju wsi z dnia 18 września 2001 r. w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych (Dz. U. 2001, nr 114, poz. 1221) w „Wykazie organizmów szkodliwych podle-gających obowiązkowi zwalczania” znajduje się niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus de-structor). Występuje on w wielu krajach Eu-ropy, Azji, północnej Afryki, a także Ameryki Południowej. Podlega obowiązkowi zwalcza-nia w razie stwierdzezwalcza-nia jego obecności w partiach bulw przeznaczonych do sadzenia. W Polsce wykrywany był w materiale sadze-niakowym sporadycznie (Stefan 1999).
Po raz pierwszy niszczyk został wykryty jako sprawca szkód w plonie ziemniaków przez Kühna w 1888 r. i zaliczony do gatun-ku nicieni porażających łodygi i bulwy Dity-lenchus dipsaci. Dopiero w 1945 r. Thorne na podstawie różnic morfologicznych uznał
go za odrębny gatunek Ditylenchus de-structor. Obecnie największe znaczenie ma on w południowej Afryce w uprawach orzeszków ziemnych (Waele i in. 1991).
Rośliny żywicielskie
Według danych literatury niszczyk ziemnia-czak poraża ogółem 70 różnych gatunków roślin uprawnych, cebulowych roślin ozdob-nych i inozdob-nych oraz chwastów. Może on rów-nież odżywiać się i rozmnażać na 65 gatun-kach grzybów glebowych (Fulkner, Darling 1991). Typową rośliną żywicielską dla D. destructor jest ziemniak. Wśród badanych odmian ziemniaka nie stwierdzono odpor-nych na tego szkodnika. Zaobserwowano jednak różnice między poszczególnymi od-mianami pod względem podatności na pora-żenie (Stefan 1995).
24 Ziemniak Polski 2005 nr 4
Biologia
Biologia niszczyka ziem-niaczaka podobna jest do biologii niszczyka zjadli-wego (D. dipsaci), z któ-rym go początkowo utoż-samiano. Gatunki te róż-nią się jednak budową morfologiczną i wymaga-niami środowiskowymi. W odróżnieniu od D. dipsaci D. destructor nie toleruje zbyt suchych warunków środowiska. Jest zagro-żeniem przede wszystkim na terenach o glebie wil-gotnej (60-80% pełnej pojemności wodnej wg Ryss 1954) i temperatu-rze 15-20oC (Smith i in. 1997). Może zimować w glebie, rozmnażać się i żerować na pozostawio-nych w niej resztkach porażonych roślin i na bulwach ziemniaka, in-nych roślinach żywiciel-skich, jak również grzyb-niach niektórych grzybów. Stwierdzono bardzo szybki wzrost populacji nicienia, gdy wraz z nim do bulwy wnikały grzyby (Wilski 1967).
Porażenie bulw, jak i składanie jaj może nastę-pować w różnych tempe-raturach. Optymalne wa-runki dla porażenia to 3- -37oC, dla składania jaj 5- -37oC, a dla optymalnego rozwoju 24-28oC (Wilski 1967). U niszczyka ziem-niaczaka wyróżnia się sześć stadiów rozwojo-wych: jajo, cztery stadia larwalne i osobnik doro-sły. Samica składa około 250 jaj w okresie swojego życia, tj. w ciągu 1,5 roku. Długość cyklu rozwojo-wego jednego pokolenia w bulwach wynosi 15-45
dni i warunkowana jest głównie temperaturą oraz rodzajem po-żywienia (Brzeski, Standner 1974). W czasie wegetacji ziem-niaka może się rozwinąć wiele pokoleń nicienia.
Porażenie ziemniaków na polu następuje przede wszystkim wskutek użycia do sadzenia porażonego materiału sadzenia-kowego. Nicienie przenikają z porażonego sadzeniaka do roz-wijającej się młodej rośliny: kiełków, łodyg, później stolonów i tworzących się młodych bulw, lub ze znajdujących się w glebie porażonych szczątków roślinnych wychodzą do gleby i wnikają do młodych bulw przez zranienia i przetchlinki. W glebie prze-mieszczają się tylko na niewielkich odległościach. Rozprze-strzeniane mogą być z różnego rodzaju przedmiotami: opako-waniami, narzędziami i urządzeniami rolniczymi.
Rys. 1. Zewnętrzne objawy porażenia bulw przez niszczyka ziemniaczaka (fot. S. Brzozowski, K. Kowalska)
Objawy porażenia
Ditylenchus destructor pasożytuje głównie na podziemnych częściach roślin. Poraża przede wszystkim bulwy ziemniaka (od części stolonowej i głównie w warstwie powierzchniowej), uszkadzając również podziemne części pędów i stolony. Do części nadziemnej łodyg (powyżej 10 cm) nicienie nie wnikają (Stefan 1995), chociaż silnie porażony sadzeniak może być przyczyną skarłowacenia rośliny (Wilski 1967).
Objawy, początkowo trudne do rozpoznania, uwidaczniają się późną jesienią lub wiosną. Wczesne etapy porażenia mogą zostać wykryte po delikatnym zdjęciu skórki. Obecne tam białe plamki z małymi pojedynczymi otworkami to miejsca wnikania pasożyta. W kolejnych etapach nad porażonymi miejscami two-rzą się początkowo małe szarobrunatne plamki, które powięk-szają się i mogą objąć całą powierzchnię bulwy. Miejsca te sta-ją się miękkie, skórka zapada się, przybiera odcień ciemnosza-ry, jest cienka, zeschnięta i popękana (rys.1). Pod nią wytwarza się brązowa gąbczasta tkanka. Wnikające jako patogeny wtór-ne grzyby i bakterie powiększają uszkodzenia. Przechowywanie ziemniaków w warunkach wilgotnych może powodować prze-chodzenie nicieni do bulw zdrowych.
Ziemniak Polski 2005 nr 4 25 W początkowym okresie porażenie bulw
przez niszczyka ziemniaczaka może być mylnie rozpoznane jako zaraza ziemniaka. Należy pamiętać, że miejsca uszkodzone przez niszczyka są w dotyku miękkie, a po-rażone przez zarazę – twarde.
Znaczenie gospodarcze
Niszczyk ziemniaczak ma duże znaczenie gospodarcze. Jego szkodliwość przejawia się przede wszystkim w zmniejszeniu warto-ści nasiennej i towarowej bulw. Straty w plo-nie mogą sięgać 30-40%. W porażonych bulwach powoduje rozkład i deformację zia-ren skrobi.
W Polsce nie odnotowano zauważalnych strat w plonie ziemniaków. W bardzo małych ilościach niszczyk był wykrywany w materia-łach nasiennych. Stefan (1999), badając sadzeniaki z terenu całej Polski, stwierdziła 1,5-proc. porażenie. Zakażony materiał na-sienny stanowi zagrożenie rozprzestrzenie-nia się szkodnika nie tylko na obszarze kra-ju, ale również może stanowić ograniczenie dla eksportu.
Zapobieganie i zwalczanie
Zapobieganie rozprzestrzenianiu się nicienia jest oparte przede wszystkim na stosowaniu zdrowego materiału sadzeniakowego. Gdy jednak porażenie zostanie zaobserwowane, należy pamiętać o:
● przerwaniu uprawy ziemniaków na okres 4-5 lat, z jednoczesnym zastosowanem ro-ślin, które przyczynią się do szybszego oczyszczenia gleby od szkodnika (np. zbóż, seradeli, mieszanki wyki z owsem);
● konieczności usuwania samosiewów; ● utrzymaniu gleby w stanie wolnym od chwastów (roślin żywicielskich);
● stosowaniu przefermentowanego obor- nika po rocznym przechowywaniu (w ciągu 7-8 miesięcy giną szkodniki wprowadzane do niego wraz z bulwami, a niskie tempera-tury powodują wyginięcie wszystkich jego stadiów rozwojowych);
● dezynfekcji wszystkich przedmiotów, maszyn i urządzeń, które były używane przy porażonych bulwach.
Literatura podaje próby chemicznego zwalczania szkodnika. Badania nad środka-mi cheśrodka-micznyśrodka-mi prowadzono głównie w by-łym ZSRR. Nie zostały one wprowadzone do zwalczania na terenie naszego kraju. Propo-nowano również inne metody, jak moczenie bulw w 0,5-proc. roztworze formaliny. Pewne rezultaty odnotowano także przez pudrowa-nie świeżo gaszonym wapnem. Zabiegi te są jednak pracochłonne i nie całkiem skuteczne (Wilski 1967).
Wśród badanych odmian nie ma odpor-nych. Tym istotniejsze staje się zwracanie uwagi na jakość stosowanego materiału sa-dzeniakowego i precyzyjne niszczenie resz-tek roślinnych porażonych przez Ditylenchus destructor.
Literatura
1. Brzeski M. W., Sandner H. 1974. Zarys
nematolo-gii. PWN Warszawa: 232-233; 2. Fulkner L.R.,
Dar-ling H.M. 1961. Pathological histology, host and
cul-ture of potato tuber nematode. – Phytopathology 51: 778-786; 3. Rozporz. min. rol. i rozw. wsi w spr. zwalczania organizmów szkodliwych – Dz. U. 2001 nr 114, poz. 1221; 4. Ryss R.G. 1954. Nekotorye dannye po biologii steblevoj nematody kartofelja i meram bor`by s nej. [W:] Nematodnye bolezni rastenij. Kolos Moskwa: 67-75; 5. Smith I.M., McNamara D.G., Scott
P.R., Holderness M. 1997. Quarantine Pests for
Eu-rope. Second Ed. Data sheets on quarantine pests for the European Union and for the European and Medi-terranean Plant Protection Organization. CAB INTER-NATIONAL in association with the EPPO: 593-596; 6.
Stefan K. 1995. Niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus
destructor Thorne). Inst. Ziemn. Bonin: 26 s.; 7. Stefan
K. 1997. Wpływ wybranych roślin uprawnych i
chwa-stów na długotrwałość utrzymywania się niszczyka ziemniaczaka w glebie w doświadczeniu wazonowym. – Prog. Plant Prot. 37, 2: 231-234; 8. Stefan K. 1999. Częstość występowania niszczyka ziemniaczaka w sadzeniakach ziemniaka w latach 1974-1998. – Prog. Plant Prot. 39, 2: 779-781; 9. Waele D. de, Wilken R.,
Lindeque J. M. 1991. Response of potato cultivars
Ditylenchus destructor isolated from groundnut. – Rev.
Nematol. 14 (1): 123-126; 10. Wilski A. 1967. Nicienie szkodniki roślin uprawnych. PWRiL Warszawa: 154- -160
