Aleksandra Dziura, Małgorzata Girtler, Beata Sińska, Viviana Stanley-Kałuża PORÓWNANIE WYBRANYCH ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH
MŁODYCH SIATKARZY I MŁODZIEŻY NIEPODEJMUJĄCEJ
REGULARNEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ Zakład Żywienia Człowieka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik: dr hab. I. Traczyk
Celem badania była ocena wybranych zachowań żywieniowych młodych siatkarzy oraz porównanie ich z zachowaniami żywieniowymi młodzieży, któ-ra nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na regularność spożywania posiłków, częstotliwość pojadania oraz ro-dzaj wybieranych przekąsek.
Hasła kluczowe: siatkówka, młodzież, aktywność fizyczna, dieta, żywienie. Keywords: volleyball, youth, physical activity, diet, nutrition.
Regularny wysiłek fizyczny, przy nieodpowiednio dobranym sposobie żywie-nia, może wiązać się z licznymi obciążeniami i ryzykiem wystąpienia niedoborów pokarmowych. Sportowcy stanowią więc grupę o specyficznych potrzebach ży-wieniowych. Szczególnie dotyczy to osób młodych, które ze względu na zmiany zachodzące w organizmie podczas okresu dojrzewania są szczególnie narażone na konsekwencje stosowania niewłaściwej diety.
Ważna jest regularność spożywanych posiłków, dostosowana do treningów oraz rodzaj i jakość wybieranych przekąsek. Kluczowe jest również utrzymanie prawidło-wej masy ciała, ponieważ nadwaga i otyłość wpływają niekorzystnie na stan zdrowia oraz wyniki sportowe (1). Niezbędna jest też różnorodność diety, codzienna podaż warzyw i owoców, a także produktów białkowych, pełnoziarnistych produktów zbożowych i dobrej jakości tłuszczów (2). Ponadto, istotną kwestią żywieniową jest częstotliwość i jakość wybieranych przekąsek, a w przypadku sportowców, także produkty spożywane bezpośrednio przed i po wysiłku fizycznym. W wielu bada-niach wykazano częste spożycie słodyczy wśród osób uprawiających sport (3, 4, 5). Ze względu na wysoką zawartość cukrów prostych oraz niską wartość odżywczą nie powinny zastępować pełnowartościowych posiłków (6).
Obecne na rynku produkty przeznaczone dla sportowców cieszą się dużą po-pularnością (5, 6). W wielu przypadkach stanowią element uzupełniający dietę m.in. w białko i elektrolity, na które zapotrzebowanie u osób uprawiających sport
może być zwiększone. Suplementacja odżywkami jest jednak zalecana wyłącznie w przypadku braku możliwości realizacji zapotrzebowania za pomocą codziennej diety (6).
Celem badania była ocena wybranych zachowań żywieniowych młodych siat-karzy oraz porównanie ich z zachowaniami żywieniowymi młodzieży, która nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na regularność spożywania posiłków, częstotliwość pojadania oraz rodzaj wybieranych przekąsek.
MATERIAŁ I METODY
Badanie ankietowe z zastosowaniem autorskiego narzędzia przeprowadzono w grudniu 2018 r. w grupie celowo dobranych 134 młodych osób. Ankietę udostęp-niono na portalu społecznościowym Facebook, z wykorzystaniem linku do kwestio-nariusza, wykonanego z użyciem Formularza Google. Ankieta skierowana była do osób w wieku 16-18 lat. Pytania w ankiecie dotyczyły wybranych zachowań żywie-niowych związanych z liczbą i regularnością spożywanych posiłków, pojadania oraz częstości konsumpcji wybranych produktów spożywczych zaliczanych do katego-rii słodyczy i odżywek dla sportowców. Dodatkowo zbierano informacje związane z formą i czasem trwania aktywności fizycznej.
Zebraną grupę respondentów podzielono na dwie równoliczne grupy: grupę badaną (osoby uprawiające wyczynowo siatkówkę) – gr. B (n = 67, w tym 81% chłopców) oraz grupę kontrolną (osoby nieuprawiające regularnie żadnej dyscypli-ny sportowej) – gr. K (n = 67, w tym 52% chłopców). Średnia wieku w gr. B wy-nosiła 16,9 lat (± 0,81 lat), zaś w gr. K – 17,3 lat (±0,65 lat). Nie zaobserwowano istotnych różnic w parametrach antropometrycznych, tj. średni wzrost i masa ciała odpowiednio w gr. B vs gr. K – 175 cm (± 11,3 cm); 69,4 kg (± 13,3 kg) vs 173,5 cm (± 8,9 cm); 70,2 kg (± 12,35 kg).
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Organizm poddany intensywnej aktywności fizycznej odznacza się zwiększo-nym zapotrzebowaniem zarówno energetyczzwiększo-nym, jak i białkowym, a odpowiednie żywienie jest kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania, kształtowania składu i budowy ciała (7).
Zapytano respondentów, czy korzystają z pomocy dietetyka podczas planowania żywienia. Jedynie dwie osoby (0,03%) z gr. B zadeklarowały pozostawanie pod stałą opieką dietetyka, 8 osób (12%) korzystało z opieki dietetyka w przeszłości. W gr. K nie było żadnej osoby, która kiedykolwiek korzystała z porad dietetycznych.
Jedną z podstawowych zasad zdrowego żywienia jest regularność posiłków. Ich liczba w trakcie dnia powinna wynosić od 4 do 5, a przerwy nie powinny być
dłuż-sze niż 3-4 h (8). W badaniu własnym w gr. B niespełna połowa ankietowanych (43%) zadeklarowała spożywanie 5 lub więcej posiłków dziennie, co było dwukrot-nie większą wartością w porównaniu z gr. K (21%). W obydwu grupach przeważały odpowiedzi wskazujące na konsumpcję od 3 do 4 posiłków na dobę (odpowiednio gr. B vs K – 54% vs 73%). W badaniu przeprowadzonym przez Gacek (8) wykaza-no, że w grupie osób od 13. do 18. roku życia, wyczynowo uprawiających sport, naj-częściej spożywano 4-5 posiłków (48%) lub 3 posiłki w ciągu dnia (42%). Podobne dane otrzymano w badaniu Szczepańskiej i Spałkowskiej (6), w którym spożywanie dziennie 4-5 posiłków zadeklarowało 52% badanych, a także w badaniu Korzeniow-skiej-Ginter i Owczarka (9), w którym powyżej 4 posiłków spożywało 59% bada-nych. W badaniu Zambrockiego i Kaczyńskiego (10) jedynie 20% badanych jadało 4-5 posiłków dziennie.
W badaniu własnym jedynie 12% respondentów spośród grupy badanej spoży-wało posiłki regularnie. Z kolei w badaniu Szczepańskiej i Spałkowskiej (6) aż 35% osób zadeklarowało jedzenie posiłków co 3 godz.
Pojadanie to spożywanie posiłków lub przekąsek pomiędzy zaplanowanymi po-siłkami. Niekontrolowana podaż dodatkowych kalorii może mieć negatywny wpływ na gospodarkę węglowodanową, jak również na utrzymanie prawidłowej masy ciała (1). W badaniu własnym ok. 1/5 badanych (19% gr. B i 24% gr. K) codziennie poja-dała pomiędzy posiłkami. Podsumowując wszystkie wskazane przez respondentów odpowiedzi, osoby regularnie grające w siatkówkę pojadały rzadziej, co przedsta-wiono na ryc. 1. 6% 19% 52% 22% 0% 24% 70% 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Nigdy Codziennie Kilka razy w tygodniu Kilka razy w miesiącu Grupa badana Grupa kontrolna
Ryc. 1. Odsetek respondentów w zależności od częstości pojadania między posiłkami. Fig. 1. Percentage of respondents by the frequency of eating snacks between main meals.
Najwięcej osób z gr. B pojadało kilka razy w tygodniu (52%), a najmniej osób z tej grupy zadeklarowało, że nie robiło tego nigdy (6%). Z kolei w badaniu Bartko-wicz (11) najwięcej uczennic szkoły sportowej (52%) deklarowało rzadkie pojadanie.
Najczęściej pojadanymi produktami w obu grupach były owoce (gr. B – 60%, zaś gr. K – 72%). Częstotliwość spożycia produktów z poszczególnych grup żyw-nościowych przedstawiono na ryc. 2.
60% 15% 42% 51% 27% 57% 18% 72% 0% 22% 48% 9% 46% 49% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Owoce Warzywa Produkty mleczne Produkty mleczne słodzone Orzechy Słodkie przekąski Słone przekąski
Grupa kontrolna Grupa badana
Ryc. 2. Odsetek respondentów w zależności od rodzaju pojadanych produktów (podzielono na poszcze-gólne grupy żywnościowe).
Fig. 2. Percentage of respondents by the types of snacks (divided into groups of food).
Młodzież w badaniu własnym często deklarowała pojadanie pomiędzy posiłka-mi, jednak dobrą stroną tego zjawiska było częste wybieranie owoców, ponieważ, jak wskazują wyniki badania m.in. Zięby-Kołodzieja (12), aż 69% młodzieży w ogó-le nie włączała owoców do swojej codziennej diety.
Prawie 3/4 respondentów (72%) z gr. B zadeklarowało spożywanie produktów przeznaczonych dla sportowców, co stanowiło prawie pięciokrotnie większą war-tość w porównaniu z gr. K (15%). Wśród wybieranych przez respondentów produk-tów dominowały napoje izotoniczne oraz batony proteinowe (tab. 1).
Tabela 1. Odsetek respondentów spożywających produkty przeznaczone dla sportowców w zależności od ich rodzaju.
Table 1. Percentage of respondents consuming products for athletes depending on their type.
Spożywane produkty
Gr. B (n = 67)
(spośród gr. B – 48 osób deklaro-wało spożywanie produktów prze-znaczonych dla sportowców)
Gr. K (n = 67)
(spośród gr. K – 10 osób deklaro-wało spożywanie produktów prze-znaczonych dla sportowców)
Batony proteinowe 55% (77%)* 12% (80%)*
Napoje izotoniczne 57% (79%)* 15% (100%)*
Żele energetyczne 4,5% (6%)* 0% (0%)*
Odżywki białkowe 12% (17%)* 0% (0%)*
„Spalacze” tłuszczu 1,5% (2%)* 0% (0%)*
* w nawiasie podano wartość procentową osób spożywających dane produkty spożywcze spo-śród grupy osób deklarujących korzystanie z produktów przeznaczonych dla sportowców
Odpowiedzi udzielone przez respondentów, dotyczące częstości spożycia po-szczególnych produktów, zaliczanych do grupy słodyczy, przedstawiono w tab. 2.
W badaniu Gacek (8) wykazano, że codzienne spożywanie słodyczy było powszechne w grupie osób intensywnie uprawiających sport (58% wskazań). Nie potwierdzono jednak takiej zależności w badaniu autorskim – niemalże nikt spośród młodzieży zarówno z gr. B (3%), jak i K (0%) nie spożywał codziennie słodyczy.
Natomiast w badaniu Kockiej i współpr. (14) przeprowadzonym na grupie osób w wieku 16-19 lat, bez podziału na intensywność wykonywanej aktywności fizycz-nej wykazano, że codzienne jedzenie słodyczy deklarowało ok. 20% badanych. Wśród sportowców objętych badaniem Frączak i współpr. (15) większość z nich (78%) ograniczała spożywanie słodyczy i słonych przekąsek.
W przypadku spożycia słodkich bułek, ciastek, pączków, jak również ciast do-mowych i kupnych można zaobserwować, że ankietowani z obu badanych grup najczęściej deklarowali spożycie tych produktów „kilka razy w miesiącu”. Prawie nikt (1% z gr. B i 0% z gr. K) nie zgłosił codziennego spożywania tych produktów. Spożycie czekolady i batonów było porównywalne w obu grupach, jednak dało się zauważyć częstsze sięganie po te produkty przez osoby zawodowo grające w siat-kówkę. Cukierki, żelki, lizaki to jedne z najrzadziej wybieranych produktów w obu badanach grupach. W grupie osób zawodowo uprawiających siatkówkę 1/3 spor-towców całkowicie zrezygnowała ze spożywania tego typu słodyczy.
Większe spożycie słonych przekąsek, takich jak paluszki, krakersy i chipsy, za-obserwowano w grupie osób nieuprawiających regularnie żadnej dyscypliny sporto-wej. Blisko 1/3 respondentów z obu grup (34% gr. B i 33% gr. K) przyznało, że nie
Tabela 2. Odsetek respondentów w zależności od częstotliwości pojadania poszczególnych grup produktów poprzez badanych z gr. B oraz gr. K.
Table 2. Percentage of respondents by the frequency of choosing snacks from different food groups by respon-dents from group B and group.
Nazwy / Częstotliwość Nigdy (%) w miesiącu (%)Kilka razy w tygodniu (%)Kilka razy Codziennie (%) słodkie bułki, ciastka Gr. B = 16 Gr. B = 66 Gr. B = 16 Gr. B = 1
Gr. K = 3 Gr. K = 51 Gr. K = 46 Gr. K = 0
ciasta domowe lub kupne Gr. B = 10 Gr. B = 90 Gr. B = 0 Gr. B = 0
Gr. K = 9 Gr. K = 88 Gr. K = 8 Gr. K = 0
czekolada, batony Gr. B = 4 Gr. B = 45 Gr. B = 48 Gr. B = 3
Gr. K = 0 Gr. K = 60 Gr. K = 40 Gr. K = 0
cukierki, żelki, lizaki Gr. B = 33 Gr. B = 57 Gr. B = 7 Gr. B = 3
Gr. K = 24 Gr. K = 63 Gr. K = 13 Gr. K = 0 paluszki, krakersy Gr. B = 34 Gr. B = 58 Gr. B = 7 Gr. B = 0 Gr. K = 33 Gr. K = 64 Gr. K = 0 Gr. K = 3 chipsy Gr. B = 30 Gr. B = 60 Gr. B = 10 Gr. B = 0 Gr. K = 12 Gr. K = 85 Gr. K = 3 Gr. K = 0 lody Gr. B = 10 Gr. B = 80 Gr. B = 10 Gr. B = 0 Gr. K = 12 Gr. K = 88 Gr. K = 0 Gr. K = 0
kremy typu „Nutella” Gr. B = 51 Gr. B = 36 Gr. B = 13 Gr. B = 0
Gr. K = 36 Gr. K = 54 Gr. K = 10 Gr. K = 0
spożywa paluszków i krakersów. Lody należały do produktów spożywanych „kilka razy w miesiącu” zarówno przez osoby zawodowo trenujące siatkówkę, jak i osoby nie uprawiające regularnie żadnej dyscypliny sportowej.
Zgodnie z wytycznymi Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej IŻŻ, zale-ca się minimum 60 min. aktywności fizycznej w ciągu doby. W wymiarze tygodnio-wym wynosi to 420 min. Spośród gr. B blisko 2/3 respondentów (64%) spełniało tę normę. Jeżeli chodzi o gr. K, zaledwie 3% osób uprawiało aktywność fizyczną w zalecanym wymiarze czasu.
Spośród osób zawodowo grających w siatkówkę 1/3 grupy odczuwała wzmo-żoną chęć spożywania słodkich produktów w okresie zawodów lub przed ważnymi meczami. Dla ponad połowy respondentów (60%) okres zawodów nie wpływał na zwiększoną chęć spożywania słodyczy.
WNIOSKI
Wybrane zachowania żywieniowe młodzieży regularnie podejmującej aktyw-ność fizyczną nie zawsze pokrywają się z zaleceniami. Brak regularności spożycia posiłków, duża częstotliwość pojadania oraz wybór produktów niezalecanych to główne aspekty wymagające poprawy. Za konieczność można uznać zwiększenie świadomości żywieniowej tej grupy populacji w celu kontroli masy ciała, zmniej-szenia ryzyka chorób cywilizacyjnych oraz poprawy wyników sportowych.
V. C i e ś l a k - S t a n l e y, A . D z i u r a , M . G i r t l e r, B . S i ń s k a
COMPARISON OF EATING BEHAVIORS AMONG YOUNG VOLLEYBALL PLAYERS AND YOUTH THAT DO NOT UNDERTAKE REGULAR PHYSICAL ACTIVITY
S u m m a r y
Introduction: Young athletes have special nutritional needs resulting from multiple changes caused
by puberty and regularly undertaken physical activity. An appropriate dietary intake plays a very im-portant role in ensuring optimal growth and development and helps to optimize sports performance and prevent injuries.
Aim: The aim of this study was to evaluate eating habits among young volleyball players and compare
with youth that do not undertake regular physical activity.
Material and methods: The study was conducted in December 2018 and included an online survey
about eating patterns dedicated to adolescents aged 16-18 years old. The study population comprised 134 purposely sampled adolescents. The study group (B) consisted of young athletes (n = 67; 81% males) while the control group (K) consisted of youth that did not declare undertaking regular physical activity (n = 67; 52% males). Average age in group B was 16.9 years (± 0.81 years), while in gr. K – 17.3 years (± 0.65 years).
Results: In group B 43% of people declared eating 5 or more meals a day, which was twice the value compared to group K (21%). About 1/5 of respondents (19% in group B and 24% in group K) declared eat-ing in between main meals every day. Fruits were predominantly chosen products in both groups. Almost 3/4 of respondents from the group B declared the consumption of sports food, especially isotonic drinks and protein bars. Consumption of chocolate was comparable in both groups, however, more frequent use of these products was observed in group B. Higher consumption of salty snacks (sticks, crackers, chips) was observed in group K.
Conclusions: Young athletes make a lot of nutritional mistakes. It is necessary to take actions in order
to increase their awareness about proper nutrition in order to control body mass, decrease the risk of civi-lization diseases and improving sport results.
PIŚMIENNICTWO
1. Bean A.: Żywienie w sporcie. Kompletny przewodnik. wyd. Zysk i s-ka, 2008. – 2. Leonkiewicz M., Gacek M., Frączek B.: Wiedza i zachowania żywieniowe młodzieży uprawiającej sport – koniec-zność edukacji [w:] Znaczenie racjonalnego żywienia w edukacji zdrowotnej, red. Wolska-Adamczyk A., WSIiZ, 2015; 71-86. – 3. Gacek M.: Wiedza i zachowania żywieniowe młodzieży uprawiającej sport w szkole mistrzostwa sportowego w Krakowie. Roczn PZH, 2008; 58(4): 641-648. – 4. Nowacka E., Po-laszczyk S., Kopeć A. i współpr.: Częstotliwość spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez sportowców trenujących strzelectwo sportowe i kajakarstwo slalomowe. Med. Sport, 2010; 26 (2/3): 144-150. – 5. Szyguła Z., Pilch W.: Nawyki żywieniowe u pływaków. Żyw. Człow. Metabol, 2009; 36(2): 336-341. – 6. Szczepańska E., Spałkowska A.: Zachowania żywieniowe sportowców wyczynowo
upra-wiających siatkówkę i koszykówkę. Roczn. PZH, 2012; 63(4): 483-489. – 7. Rayan M.: Sports Nutrition for Endurance Athletes, 3rd Edition. Helion, 2017; 85-134. – 8. Gacek M.: Zwyczaje żywieniowe grupy osób wyczynowo uprawiających siatkówkę. Roczn. PZH, 2011; 62(1): 77-82. – 9. Korzeniowska R., Ow-czarek T., Czarnecki Ł.: Ocena praktyk i preferencji żywieniowych młodych piłkarzy. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2015; 88: 24-33. – 10. Zambrocki R., Kaczyński J.: Ocena zachowań żywie-niowych młodzieży uprawiającej sporty wysiłkowe, na przykładzie pływania. Bromat. Chem. Toksykol., 2012; 45(3): 729–732.
11. Bartkowicz J.: Analiza wybranych zachowań i postaw żywieniowych dziewcząt VI klasy szkoły mistrzostwa sportowego badania wstępne. Zeszyty naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2014; 86. – 12. Zięba-Kołodziej B.: Na marginesie zdrowia, czyli o zachowaniach zdrowotnych młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Nowiny Lekarskie, 2012; 81(4): 330-336. – 13. Seidler T, Sobczak A.: Suplementy diety w żywieniu uczniów szkoły mistrzostwa sportowego. Roczn. PZH, 2012; 63(2): 193-198. – 14. Kocka K., Bartoszek A., Fus M. i współpr.: Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych jako czynniki ryzyka wystąpienia otyłości. J. Educ. Health Sport, 6(7), 439-452. – 15. Frączek B., Brzozowska E.: Ocena zachowań żywieniowych zawodników trenujących gry zespołowe w świetle rekomendacji piramidy żywieniowej dla sportowców. Probl. Hig. Epidemiol., 2013; 94(2): 280-285.
