Karol Sacewicz
Ruch komunistyczny na ziemiach
polskich w latach 1918-1923 w
świetle materiałów operacyjnych i
opracowań agend Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych II RP
Echa Przeszłości 13, 235-260
Karol Sacewicz
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
RUCH KOMUNISTYCZNY
NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1918-1923
W ŚWIETLE MATERIAŁÓW OPERACYJNYCH
I OPRACOWAŃ AGEND MINISTERSTWA
SPRAW WEWNĘTRZNYCH II RP*
L is to p a d 1918 r. w d z ie ja c h ó w c zesn eg o ś w ia ta , w ty m sz cz eg ó ln ie n a r o d u i p a ń s t w a p o lsk ie g o s t a ł się o k re s e m sz c zeg ó ln y m . K o ń c z y ła się k r w a w a i d łu g a w ie lk a w o jn a św ia to w a , k t ó r a n ie ty lk o p r z e m e b lo w a ła m a p ę p o lity c z n ą s ta r e g o k o n ty n e n tu , a le ta k ż e s ta n o w iła is to tn y c z y n n ik u m o ż liw ia ją c y p r z e o r ie n to w a n ia się s t r u k t u r y sp o łe czn ej i u s tro jo w e j w E u ro p ie , szcze g ó l n ie w R osji. Ś w ia t o d le g ły b y ł ju ż od te g o , k tó r y c z te ry l a t a w c z e śn ie j ro z p ę t a ł I w o jn ę ś w ia to w ą .
D la n a r o d u polskiego je s ie ń 1918 r. s ta n o w iła z je d n e j s tro n y k r e s p a ń s tw o w ego n ie b y tu , z d ru g iej p o c z ą te k II RP, a z a ra z e m z m a g a ń o jej u k s z ta łto w a n ie i p rz e trw a n ie , z m a g a ń , k tó re n ie o g ra n icz y ły się w y łączn ie do k o n fro n ta c ji z p o lity c z n o -m ilita rn y m z a g ro ż e n ie m z e w n ę trz n y m , a le ta k ż e s k o n c e n tro w a n e b y ły n a p rz e c iw d z ia ła n iu w sz e lk im fo rm o m a k c ji, p o d ję ty c h p rz e z c z y n n ik i w e w n ą tr z p a ń s tw o w e , a w y m ie rz o n y m w trw a ło ś ć , t e r y t o r i a l n ą n ie r o z e r w a l no ść, s u w e r e n n o ś ć i n ie p o d le g ło ść P o lsk i.
T w o rz e n ie s t r u k t u r p a ń s tw o w y c h s ta n o w iło e f e k t o g ó ln o sp o łe c z n e g o p ę d u do r e s t a u r a c j i w ła s n e g o p a ń s tw a . O czy w iście p ro c e s t e n n ie b y ł p o z b a w io n y p o lity c z n y c h sw a ró w czy te ż k o n fro n ta c ji, k tó r e n ie m ia ły ty lk o lo k a l n eg o c h a r a k t e r u 1, a le - n ie z a le ż n ie od id e o lo g ic z n o -p o lity c zn y c h a n im o z ji
* W przytaczanych cytatach zachowano oryginalną pisownię.
1 Szerzej zob. P. Łossowski, Zerwane pęta, Warszawa 1986, passim; idem, Kształtowanie się p aństw a polskiego i w alka o granice (listopad 19181 - czerwiec 1921), w: Historia dyplomacji
— z a ró w n o p o ls k ie p a r t i e p ra w ic o w e , c e n tro w e , j a k i lew icow e z a p r io r y te t s ta w ia ły so b ie cele u k ie r u n k o w a n e n a u tr z y m a n ie n ie p o d le g ło śc i i s u w e r e n n o ś c i P o ls k i. N a m a r g in e s ie ó w c z e s n y c h p r ą d ó w p o lity c z n o -s p o łe c z n y c h w P o lsc e (m .in . n ie p o d le g ło śc io w y c h ), a c z ęsto u k ie r u n k o w u ją c się p rz e c iw n im je s i e n i ą 1918 r. p o czą ł o rg a n iz a c y jn ie k s z ta łto w a ć się r u c h k o m u n is ty c z ny, k tó re g o g łó w n y m fila r e m s t a ł a się K o m u n is ty c z n a P a r t i a R o b o tn ic z a P o l s k i (K P R P ). Z ra c ji sw o ic h id e o lo g ic z n y c h fu n d a m e n tó w , s to ją c y c h w s p rz e c z n o śc i z o g ó ln o n a ro d o w y m i d ą ż e n ia m i o ra z p r z e p is a m i p r a w a o b o w ią z u ją c eg o n a te r y to r iu m p a ń s t w a p o lsk ie g o 2, j a k ró w n ie ż z p o w o d u sw o ic h ideow o- p e r s o n a ln y c h p o w ią z a ń z b o ls z e w ic k ą R o sją , a w k o n s e k w e n c ji i s y s te m a ty c z n ie p o s tę p u ją c e g o c a łk o w ite g o p o d p o rz ą d k o w a n ia się M o sk w ie , p o d m io t t e n z n a la z ł s ię w o rb ic ie o p e ra c y jn e g o z a i n t e r e s o w a n i a w y s p e c ja liz o w a n y c h s t r u k t u r p a ń s tw o w y c h (M SW , M SZ , fo rm a c ji o c h ro n y g r a n ic o ra z w o js k a polskiego). N ie w ą tp liw y p ry m w o p e racy jn y m ro z p o z n a n iu , inw igilacji, a w k o n s e k w e n c ji w z a tr z y m y w a n iu d z ia ła c z y K P R P /K P P o ra z in n y c h fo rm a c ji k o m u n is ty c z n y c h i k o m u n iz u ją c y c h w io d ły a g e n d y M SW .
N in ie jsz y t e k s t j e s t p ró b ą o d tw o rz e n ia s t a n u w iedzy: o p ro g ra m ie , d z ia ła l n o ści po lity czn ej i o rg a n iz a c y jn e j r u c h u k o m u n isty c z n e g o w p ie rw sz y c h la ta c h jeg o is tn ie n ia (1 9 1 8 —1923)3, w y ra ż a n e j p rz e d e w s z y s tk im w fo rm ie o rg a n iz o w a n y c h zjazd ó w i k o n fe re n c ji p a rty jn y c h , ja k im d y sp o n o w a ł r e s o r t s p r a w w e w n ę trz n y c h i p o d leg łe m u s t r u k t u r y c e n tr a ln e , w iedzy, k tó r a b y ła s y s te m a ty c z n ie ro z b u d o w y w a n a p rz e z c a ły o k re s d w u d z ie sto le c ia m ięd zy w o jen n eg o .
polskiej, t. IV: 1918-1939, pod red. P. Łossowskiego, Warszawa 1995, passim; W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 183—185; R óżnym i drogam i do niepodległości. Z Krzysztofem Kawalcem, W łodzim ierzem Suleją i Pawłem Wieczorkiewiczem rozm aw ia M arek G ałęzowski, „Biuletyn IPN” 2008, nr 11—12 (94—95), s. 4—22.
2 Dekret o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, Dz.Pr.P.P. z dn. 2 I 1919, nr 1 poz. 79; Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), 9/1181, K om unizm wobec praw a,1921 r., k. 1; K. Trembic- ka, M iędzy utopią a rzeczywistością. M yśl polityczna K om unistycznej P artii Polski (1918-1938), Lublin 2007, s. 57. Przeciw działaniom organizacji komunistycznej wykorzystywano także za rządzenia MSW, wprowadzające z dniem 1 IV 1919 r. na terenie b. Królestwa Polskiego stan wyjątkowy; zob. W. Kozyra, Polityka adm inistracyjna m inistrów spraw w ewnętrznych Rzeczypo spolitej Polskiej w latach 1918-1939, Lublin 2009, s. 241. W latach późniejszych wydano kolejne akty prawne, które wykorzystywane były w akcji antykomunistycznej w niepodległej Polsce; zob. Kodeks karny, Dz. U. RP z dn. 11 VII 1932, nr 60, poz. 571, rozdział XVII i XVIII; Dekret Prezydenta R P o niektórych przestępstw ach przeciwko bezpieczeństwu p a ń stw a z dn. 22 X 1934, Dz. U. RP, 1934, nr 99, poz. 851; D ekret P rezydenta R P o ochronie interesów p a ń stw a z dn. 28 X I 1938, Dz. U. RP, 1938, nr 91, poz. 623. Na temat prawodawstwa II RP wobec działalności następczyni KPRP, tj. KPP zob. referat Adama Romana Kellera z 1935 r.; AAN, 9/1191, Wywrotowe p artie polityczne, 1935—1936 r., k. 5—6.
3 Lata 1918—1923 tworzą spójną i logiczną cezurę czasową w dziejach KPRP, w ogóle ruchu komunistycznego w II RP. Data 1918 wiąże się z powstaniem partii i początkiem konsoli dowania się działaczy komunistycznych w Polsce pod jednym dominującym szyldem organiza cyjnym. Z kolei rok 1923 zamyka okres kształtowania się struktur KPRP, kończy się też walka II RP o przebieg granicy wschodniej, co w sposób niewątpliwy rzutowało na taktykę i działania wobec Polski i Polaków podjęte ze strony KPRP, czego wyrazem stały się tezy i uchwały II Zjazdu partii.
W M S W ju ż od 1918 r. k w e s tią in w ig ila c ji i in f iltr a c ji śro d o w is k k o m u n i s ty c z n y c h z a jm o w a ło się B iu ro W y w iad o w cze4. O d m a r c a do m a ja 1919 r. z a d a n ia te p rz e ją ł is tn ie ją c y w r a m a c h W y d z ia łu In fo rm a c ji sp e c ja ln y R e fe ra t do W alk i z O rg a n iz a c ja m i S k ra jn y m i, a n a s tę p n ie now o p o w s ta ły R e f e r a t IV - do W a lk i z K o m u n iz m e m 5. W k o le jn y c h l a ta c h z m ie n ia ją c a się s t r u k t u r a w e w n ę tr z n a m in is te r s tw a s p o w o d o w a ła p r z e n ie s ie n ie p r o b le m a ty k i k o m u n i s ty c z n e j do k o m p e te n c ji W y d z ia łu B e z p ie c z e ń s tw a D e p a r ta m e n tu P o lity c z n e go6. P o n a d to od 1919 r. w s p o m n ia n a k w e s tia z n a la z ła się w d y sp o zy c ji a g e n d y K o m e n d y G łó w n e j P o lic ji P a ń s tw o w e j (K G P P ) , j a k ą b y ła tw o r z o n a je s i e n i ą te g o r o k u n a b a z ie B iu r a W yw iad o w czeg o M S W p o lic ja p o lity c z n a - I n s p e k to r a t D efen sy w y P o lity czn e j7, a od s ie rp n ia 1920 r. W ydział IV K G P P 8, z a s tą p io n y n a s tę p n ie w 1923 r. p rz e z S łu ż b ę I n f o rm a c y jn ą 9, a o s ta te c z n ie w k w ie tn iu 19 2 4 r. p rz e z W y d ział V K G PP, czyli P o licję P o lity c z n ą 10. N a
4 A. Pepłoński, Policja P aństw ow a w system ie organów bezpieczeństwa D rugiej Rzeczypo spolitej, Szczytno 1991, s. 22-28. Wskutek zaangażowania się szefa Biura w przygotowanie styczniowego zamachu stanu podległa mu agenda została rozwiązana w marcu 1919 r.; zob. też W. Kozyra, op. cit., s. 239.
5 A. Pepłoński, op. cit., s. 31.
6 W jego ramach problematyką komunistyczną zajmował się Referat II Informacyjny, Referat III Organizacji Wywrotowych oraz Referat VII Ruchu Zawodowego, A. Pepłoński, op. cit., s. 39-41.
7 Szerzej zob. A. Misiuk, Instytucje policyjne w I I Rzeczypospolitej, „Przegląd Policyjny” 1999, nr 1(53)-2(54), s. 68-69; idem, Policja Państw ow a 1919-1939. Powstanie, organizacja, kierunki d zia ła n ia , Warszawa 1996, s. 253. Inspektorat podlegał formalnie szefowi Sekcji Bez pieczeństwa i Prasy MSW, która to ukierunkowana była na prowadzenie obserwacji i dokony wanie analiz wszelkich przejawów życia społeczno-politycznego w kraju, m.in. poprzez inwigila cję, infiltrację środowisk uznawanych za antypaństwowe. Ponadto działania antykomunistyczne prowadzone były także przez Warszawskie Biuro Korespondencyjne oraz Oddział Wywiadowczy Dowództwa Głównego Milicji Ludowej; W. Kozyra, op. cit., s. 239.
8 W. Kozyra, op. cit., s. 252-253. Pod adresem Wydziału minister Józef Kuczyński kiero wał pewne zastrzeżenia odnośnie do zbyt dużego zaangażowania sił i środków znajdujących się w jego dyspozycji do obserwacji legalnych ugrupowań, podczas gdy „cała uwaga [...] powinna być obecnie skierowana przeciwko PKRP i jej zamierzeniom wywrotowym”; AAN, 9/975, Do N aczelnika Wydz. I V D. G łównej Kom endy Pol. P a ń st., Warszawa 26 VI 1921 r., k. 18-19.
9 Zob. AAN, 9/977 (dopływy), Pism o L.T.B.3000 z dn. 26 TV 1923r Organizacja Słu żb y Inform acyjnej, k. 34-36. Do zadań Służby Informacyjnej należało: „1) śledzenie wszelkich prze jawów życia politycznego, społecznego, narodowościowego i zawodowego o ile one ze względu na swój charakter, tendencje lub taktykę zagrażają całości, ustrojowi lub bezpieczeństwu Rzeczy pospolitej i informowanie o tem władz, 2) Tropienie szpiegostwa politycznego i wojskowego [...]”; ibidem, k. 34. Zadania szczegółowo ukierunkowywała instrukcja MSW „Służba Informa cyjna kierunek techniczny”; zob. AAN, MSW, 9/977 (dopływy), k. 40. Ponadto podstawą prawną funkcjonowania i działań Służby były wydane przez MSW 27 VII 1923 r. „Przepisy wykonawcze do okólnika M S W n r 10 z d n ia 26 I V 1923r ”; zob. AAN, 9/977 (dopływy), k. 37-39 (zob. też AAN, 9/977 (dopływy), k. 52-53 verte.); W. Kozyra, op. cit., s. 264.
10 W. Kozyra, op. cit., s. 265. Wedle tajnej instrukcji MSW określającej strukturę oraz zadania Policji Politycznej, działania jej winny być ukierunkowane na „śledzenie wszelkich przejawów życia politycznego i społecznego oraz ściganie ich o ile ze względu na swój charakter, tendencje lub taktykę zagrażają całości, ustrojowi lub bezpieczeństwu Rzeczypospolitej”; AAN, 9/979 (dopływy), Organizacja Policji Politycznej, Warszawa 12 VIII 1925 r., k. 148. Zagad nienie przeznaczenia Policji Politycznej szerzej omawiała tajna instrukcja Komendanta Głównego
o d c in k u w o jsk o w y m a k c ją a n ty k o m u n is ty c z n ą z a jm o w a ły się a g e n d y k o n t r w y w iad o w cze O d d z ia łu II S z ta b u G e n e r a ln e g o 11, z k tó ry m i - z g o d n ie z w y ty c z n y m i w ła d z a d m in is tr a c y jn y c h - m ia ły ściśle w sp ó łp ra c o w a ć m ia ły a g e n d y p o d le g łe M S W 12, p r z y czy m j a k p o k a z a ła p r a k ty k a , o w a w s p ó łp ra c a n ie z a w sz e u k ł a d a ł a się b e z k o n flik to w o 13.
Z a in te r e s o w a n ie s t r u k t u r p a ń s tw o w y c h c z y n n ik a m i k o m u n is ty c z n y m i w y n ik a ło p r z y n a jm n ie j z d w ó ch pow odów : 1) z a k la s y f ik o w a n ia ic h ja k o e le m e n ty w y w ro to w e , 2) p o s tr z e g a n ia ic h ja k o „ ja c z ejk i” so w ieck ieg o w y w ia d u w P o lsce, w ogóle r e p r e z e n ta n tó w g o d z ą c y c h w p o ls k ą ra c ję s t a n u in te re s ó w K r e m la 14.
Policji Państwowej z sierpnia 1925 r., w której stwierdzano, że rzeczona agenda służy „w szczególności zaś do zapobiegania rozruchom wewnętrznym zagrażającym ustrojowi i bezpie czeństwu Państwa, ujawniania knowań antypaństwowych i nielegalnych objawów życia poli tycznego”. Poufnej i szczegółowej inwigilacji podlegać miały wszelkie „związki i partje społeczno - polityczne działające nielegalnie i stojące na gruncie antypaństwowym, jak np. Komunistycz na Partia Polski itp.”; AAN, 9/979 (dopływy), Instrukcja o sposobie prow adzenia służby w zakre sie resortu policji politycznej przez pow iatowe kom endy P P , 27 VIII 1925 r., k. 156; A. Pepłoński, op. cit., s. 102-103, 109, 112-114; A. Misiuk, Policja P aństw ow a..., s. 251-287.
11 A. Pepłoński, op. cit., s. 131-144; idem, K ontrw yw iad I I Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, passim; idem, M SZ , O ddział I I oraz formacje ochrony granic wobec ruchu kom unistyczne go w Polsce (1918-1926), „Z pola walki” 1985, nr 1(109), s. 89-103; zob. też T. Bohm, Z dziejów naczelnych w ła d z wojskow ych I I Rzeczypospolitej. O rganizacja i kom petencje M in isterstw a S p ra w Wojskowych w latach 1918-1939, Warszawa 1994.
12 AAN, 9/977 (dopływy), Pism o L.T.B.3000 z dn. 26 I V 1923 r. O rganizacja S łu żb y Infor m acyjnej, k. 34; AAN, 9/1055 (dopływy), Pism o poufne M S W n r 5.B.465. Do P ana M inistra Spraw Wojskowych, Warszawa 25 VII 1924 r., k. 30; AAN, 9/976 (dopływy), Okólnik nr 12, Warszawa 31 V 1922 r., k. 38.
13 Szerzej zob. H. Skrzeczowski, W spółdziałanie wojskowych służb inform acyjnych z Poli cją P aństw ow ą w I I Rzeczypospolitej, Toruń 2003, passim; AAN, 9/975 (dopływy), O kólnik n r 7, Warszawa 28 VI 1921 r., k. 53.
14 Podporządkowanie to było głównie dostrzegane przez polskie czynniki polityczne i woj skowe. M.in. w 1935 r. płk Tadeusz Pełczyński, pełniący wówczas funkcję Szefa Oddziału II Sztabu Generalnego stwierdził, że „[...] komunizm sam w sobie nie byłby bardziej groźny niż każda inna doktryna polityczna, gdyby jego kierownictwo nie znajdowałoby się w Moskwie”; cyt. za T. Wyrwa, W ywiad i po lityka w stosunkach polsko-francuskich p rzed 1939 rokiem, „Zeszyty Historyczne” 1984, z. 67, s. 206; zob. M. Kornat, Bolszewizm , totalitaryzm , rewolucja, Rosja. Początki sowietologii i studiów n a d system am i totalitarnym i w Polsce (1918-1939), t. 1, Kraków 2003, s. 459; K. Trembicka, K om unistyczny m odel bezpieczeństwa p a ń stw a , [w:] Ś w ia t wokół Rzeczypospolitej. Problem atyka zagraniczna w polskiej m yśli politycznej w pierw szej połowie X X w ieku , pod red. W. Parucha, K. Trembickiej, Lublin 2007, s. 467. W opracowaniach MSW poświęconych zagadnieniom komunizmu kwestię podporządkowania KPRP-KPP Moskwie defi niowano w sposób jednoznaczny. Czytamy tam m.in.: „Ruch komunistyczny w Polsce, podobnie jak i w innych państwach traktować należy wyłącznie jako cząstkę międzynarodowego ruchu komunistycznego, kierowanego i podsycanego przez Moskwę. [...] Na gruncie Polskim wykorzy stuje Komintern dla swej akcji również i miejscowy element częściowo ideowy zaś w większości wypadków sprzedajny, który będąc suto opłacany ze środków Kominternu, wprowadza do życia społecznego w Polsce zamęt i destrukcyjne wywrotowe knowania”; AAN, 9/1188, O ruchu socja listycznym w ogóle, organizacje kom unistyczne, 1930, k. 34-35; zob. też AAN, 9/1143, Wydział Bezpieczeństwa, odpis: instrukcji K om itetu Wykonawczego I I I M iędzynarodów ki K om unistycz n ej pt. Robota agitacyjna K om internu za granicą. O utw orzeniu jaczejek komu[nistycznych]
W k w e s tii p ie rw s z e j m a te r ia ły M S W w sp o só b je d n o z n a c z n y z d e fin io w a ły z n a c z e n ie p o ję c ia „ o rg a n iz a c ja w y w ro to w a ”. W e d łu g w y k ła d u o p ra c o w a n e g o p rz e z r a d c ę A d a m a R o m a n a K e lle r a z D e p a r t a m e n t u P o lity c z n e g o W y d z ia łu B e z p ie c z e ń s tw a M SW , a b ę d ą c e g o e fe k te m w ie lo le tn ic h o b s e rw a c ji i k r y ty c z n y c h a n a liz id e o w o -p o lity c z n y c h z a ło ż e ń k o m u n iz m u , z a w y w ro to w ą sp o łe c z n ie u z n a w a n o p a r tię , „ k tó r a p r a g n ą ć u n ic e s tw ie n ia lu b ra d y k a ln e g o p r z e k s z ta łc e n ia is tn ie ją c e g o p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o , p o lity c z n e g o i m o ra ln e g o , d ą ż y do u n ic e s tw ie n ia sw y c h p ro g ra m o w y c h celów w z a k r e s ie ż y c ia sp o łe c z n o -k u ltu ra ln e g o , w b re w w oli w ięk sz o śc i s p o łe c z e ń stw a , b e z p ra w n ie , ś ro d k a m i g w a łtu aż do rew o lu c ji, t.j. z u p e łn e j re o rg a n iz a c ji, alb o g w a łto w n e g o p rz e w ro tu w łączn ie. In aczej te p a r tje n a z w a ć m o ż n a re w o lu c y jn e m i”15. C z y n n ik ie m w a r u n k u ją c y m z a k la s y fik o w a n ie d a n e g o p o d m io tu ja k o w y w ro to w eg o s ta w a ło się p rz e d e w s z y s tk im je g o s to s u n e k do z a g a d n ie n ia re w o lu c ji s p o łe c z n e j16, z w ła s z c z a re a liz o w a n e j n a w z ó r b o lsz e w ic k i, a w ięc je g o t a k t y k a d z ia ła n ia , n ie z a ś s a m s to s u n e k do d a n e g o u s tr o ju sp o łeczn eg o . To — z d a n ie m K e lle r a — p ozw oliło p rz e p ro w a d z ić b a rd z o c z y te ln y p o d z ia ł w s z e lk ic h o rg a n iz a c ji p o li ty c z n o -sp o łe c z n y c h w P o lsc e n a „ g ru p ę s tr o n n ic tw n ie w y w ro to w y c h ”17 o ra z w y w ro to w y c h — re w o lu c y jn y c h . W te j o s ta tn ie g ru p ie w y sz c z e g ó ln ia n o o r g a n iz a c je le g a ln e 18 o ra z n ie le g a ln e , czyli te u w a ż a ją c e się z a p a r t i e p o lity c z n e , m im o że „ d z ia ła ją w p o d z ie m ia c h k o n s p ir a c ji”19. Z a n a c z e ln ą p r z e d s ta w ic ie l i ugrupow ań robot.[niczyich], 1921, k. 1—10. Alicja Bełcikowska, której analizy dotyczące ruchu komunistycznego zamieszczane były w opracowaniach MSW (zob. AAN, 9/1188, k. 34—35) pod kreślała, że podporządkowanie kompartii Kominternowi stanowiło doskonałe narzędzie służące realizacji polityki Moskwy: „Zaznaczyć wypada, ze Międzynarodówka moskiewska posiada w stosunku do poszczególnych partii komunistycznych władzę dyktatorską, że uważać ją można za jedną partię, działającą w różnych krajach, a zarządzaną z ośrodka w Moskwie”; K om unizm wobec parlam entaryzm u. Przyczynki i dokum enty do dziejów k o m u n izm u m iędzynarodowego i polskiego, oprac. i wstęp A. Bełcikowska, Warszawa 1922, s. 6.
15 AAN, 9/1191, Wywrotowe partie polityczne, 1935—1936 r., k. 2; zob. też AAN, 9/1187, Organizacje antypaństw ow e, 1930 r., k. 11—24.
16 W swym opracowaniu Adam R. Keller podkreślał, że przewodnią „cechą każdej rewolu cji jest przemoc, gwałt, który przerywa, rujnuje, niszczy istniejący porządek prawny”; AAN, 9/1191, Wywrotowe partie polityczne, 1935—1936 r., k. 2. Także w sporządzonym w 1930 r. na potrzeby Wydziału Bezpieczeństwa MSW referacie Edmunda Steiborna pt. Organizacje a n ty państw ow e zwraca się uwagę na rudymentarną cechę działań komunistów, tj. dążność do na tychmiastowego uspołecznienia środków produkcji poprzez „krwawy przewrót”, który miałby zapewnić realizację naczelnego hasła ideologii bolszewickiej, a zatem i urzeczywistnienie celu czynników komunistycznych, tj. „dyktatury proletariatu”. Ta wedle informacji MSW polegać miała „na zaprzeczeniu rządów parlamentarnych”; AAN, 9/1187, k. 4—5.
17 Tj. takich, które zostały „niesłusznie nazwane legalnymi, o d r z u c a j ą c y c h g w a łt o w n y p r z e w r ó t (podkreśl. K.S.), która obejmuje całą skalę partii: zachowawczych (konserwatywnych) poprzez umiarkowane i postępowe aż do radykalnych nawet, ale rozwojowych, reformistycznych czyli ewolucyjnych”; AAN, 9/1191, Wywrotowe partje[sic!] polityczne, 1935—1936 r., k. 3.
18 Wśród tych referat powstały na potrzeby MSW wyróżniał: tzw. przybudówki „t.j. świa domie ulegające w większym lub mniejszym stopniu, kierownictwu partii komunistycznej, albo wprost przez nie stworzone , albo popierane finansowo” oraz podmioty niezależne od partii komunistycznej „zwalczane przez nią i odwrotnie zwalczające, niekiedy nawet dość ostro partię komunistyczną”; ibidem, k.3.
k ę te j o s ta tn ie j g r u p y K e lle r u z n a w a ł K P P (w ięc i je j p o p rz e d n ic z k ę K P R P ) o ra z je j a u to n o m ic z n e p rz y b u d ó w k i20 . W k w e s tii d ru g ie j, c e n tr a ln y a p a r a t p a ń s tw o w y m ia ł p e łn ą św ia d o m o ść w y k o n y w a n ia p rz e z K P R P ro b o ty w y w ia d o w c z o -a g e n tu ra ln e j n a rz e c z R osji b o lsz e w ic k ie j, a n a s tę p n ie Z S R S . M .in . M S W p o s ia d a ło in s tr u k c ję E g z e k u ty w y M ię d z y n a ro d ó w k i K o m u n is ty c z n e j z s ie r p n ia 1923 r., w k tó re j k ie ro w n ic tw o K o m in te r n u n a k a z y w a ło k o m u n is to m p o d jęcie d z ia ła ń w y w iad o w czy ch n a rz e c z M oskw y. Te p o le g a ć m ia ły n a z b ie r a n iu szczeg ó ło w y ch in fo rm a c ji d o ty c z ą c y c h p o ls k ic h w ła d z w o jsk o w y ch , p o lic y jn y c h i c y w iln y c h 21. P o n a d to p o tw ie r d z e n ie m a g e n t u r a l n e j , p ro s o w ie c k ie j, a co z a ty m id z ie a n t y p a ń stw o w e j r o li K P R P , a n a s t ę p n i e K P P , b y ła d z ia ła ln o ś ć W y d z ia łu W o jsk o w e go p a r t i i , k t ó r a k o n c e n tr o w a ła s ię n ie ty lk o n a a k c ji a g ita c y jn e j w s z e r e g a c h w o js k a p o ls k ie g o , a le g łó w n ie n a je g o w y w ia d o w c z e j i n f i l t r a c j i i in w ig ila c ji, j a k ró w n ie ż n a p r o w a d z e n iu d z ia ła ń o c h a r a k t e r z e sa b o ta ż o - w o -d y w e rs y jn y m 22. K r e a to r e m w iz e r u n k u r u c h u k o m u n is ty c z n e g o w Polsce,
20 Ibidem, k. 3-4. Do nich zaliczano: KPZB, KPZU oraz ZMK w Polsce; H. Cimek, K om u niści - Polska - S ta lin 1918-1939, Białystok 1990, s. 14; szerzej zob. J. Radziejewski, K om uni styczna P artia Zachodniej Ukrainy1919-1929. Węzłowe problem y ideologiczne, Kraków 1976; A. Bergman, K om unistyczna P artia Zachodniej Białorusi, [w:] Spraw y białoruskie w I I Rzeczypo spolitej, Warszawa 1984, s. 20-48; L. Krzemień, Zw iązek Młodzieży Kom unistycznej w Polsce. Pierwsze dziesięciolecie (1918-1928), Warszawa 1972; AAN, 9/1187, O rganizacje antypaństw ow e, 1930 r., k. 19-22; AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP, [1933], k. 7.
21 Zob. AAN, 9/1055 (dopływy), M inisterstw o Spraw Wewnętrznych. Do Urzędu Wojewódz kiego Oddz[iał] Inform acyjny w Lublinie. W sprawie akcja inform acyjno-wywiadowcza E gzekuty wy M iędzynarod[ówki] Komun[istycznej] w Polsce, Warszawa dn. 11 marca 1924 r., k. 16-23; zob. też. KPP wobec poleceń I I I M iędzynarodów ki prow adzenia akcji wywiadowczej w Polsce, oprac. M. Przeniosło, „Kieleckie Studia Historyczne” 1995, t. 13, s. 231-238. Na potrzebę infiltracji oraz agitacji „K” w armii wskazywał punkty 4 i 14 z „21 tez” Zinowiewa; K. Trembic- ka, M iędzy u t o p i ą . , s. 160-165. Zob. też S. Jankowski [H. Glass], M etody ekspansji k o m u n i zm u. Dzieje ukształtow ania system u w latach 1919-1939, Londyn 1982, s. 126, 128; AAN, 9/1191, Wywrotowe partie polityczne, 1935-1936 r., k. 6-7.
22 Szerzej na temat usiłowań infiltracji struktur WP przez KPRP/KPP oraz prób powstrzy mania tej działalności zob. A. Pepłoński, M SZ , O ddział I I ..., s. 94-95; idem, Zw alczanie działalności wywrotowej w wojsku po lskim w latach 1918-1939, „Przegląd Wschodni” 2000, t. 7, s. 257-272; idem, L ikw idacja organizacji kom unistycznej w 16. P u łku Ułanów Wielkopolskich, „Słupskie Studia Historyczne” 2001, nr 9, s. 317-323; I. Pawłowski, Polityka i działalność wojskowa KPP 1918-1928, Warszawa 1964, passim. P. Borek, D ziałalność KPP w garnizonie siedleckim w latach 1927-1938, „Szkice Podlaskie” 2007, z. 15, s. 46-60; idem, K om unistyczna P artia P olski w garnizonie bialskim (1927-1938), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2005, nr 4, s. 22-33; M. Krzysztofiński, D ziałalność Wydziałów Wojskowych K om unistycznej P artii Polski i K om unistycznej P artii Z achodniej U krainy n a terenie D owództw a Okręgu n r X w Przem yślu w latach 1924-1938, „Glaukopis” 2007/2008, nr 9/10, s. 139-176; P. Gontarczyk, Polska P artia Robotnicza droga do w ładzy 1941-1944, Warszawa 2003, s. 33-37; K. Trembicka, M iędzy uto p i ą . , s. 166-169; AAN, 9/1187, Organizacje antypaństw ow e, 1930 r., k. 16. Rozmiary i znacze nie dla partii komunistycznej tzw. „roboty wojskowej” ujawnia instrukcja Kominternu prze chwycona przez MSW podczas likwidacji KW KZMP w Warszawie w VIII 1931 r.; AAN, 9/1068, Konieczność i znaczenie roboty w śród arm ii, [1931], k. 2-12 verte; zob. też AAN, 1201, S praw oz danie z ruchu kom unistycznego i anarchistycznego za czas od 1 w rzesnia 1930 r. do 31 gru d n ia 1932 r., k. 87-103. Sprawozdanie te podkreślało, że „robota w wojsku” należy do najważniej szych zadań partii stawianych jej przez III MK; ibidem, k. 90-91.
ja k o tw o r u s ta n o w ią c e g o d e fa cto n a r z ę d z ie re a liz a c ji z a d a ń i celó w so w iec k ie j p o lity k i z a g ra n ic z n e j, b y ła p o s ta w a k o m u n is tó w , w ty m czło n k ó w K PR P, w tr a c ie w o jn y p o lsk o -b o lsze w ick iej w l a ta c h 1919—19 2 1 23.
A b s tr a h u ją c od a n a liz M SW , w y n ik a ją c y c h z o ce n y f a k ty c z n y c h d z ia ła ń K P R P , i s t o t n ą d e t e r m i n a n t ą k la s y f ik u ją c ą fo rm a c je k o m u n is ty c z n ą ja k o p o d m io t w y w ro to w y —a n ty p a ń s tw o w y b y ł s to s u n e k d o ń n ie p o d le g ło śc io w y c h , le g a ln y c h , p o ls k ic h o rg a n iz a c ji p o lity c z n y c h . T en b e z w ą tp ie n ia w p ły w a ł n a c h a r a k t e r i in te n s y w n o ś ć a n ty k o m u n is ty c z n y c h d z ia ła ń c e n tr a ln y c h s t r u k t u r p a ń s tw o w y c h , w ty m i M SW . W te j m a te r ii sz c z e g ó ln ą u w a g ę z w ra c a in ic ja ty w a p o d ję ta p rz e z p o słó w Z w ią z k u L u d o w o -N a ro d o w e g o , k tó rz y n a 14 p o s ie d z e n iu S e jm u U s ta w o d a w c z e g o w y s tą p ili w obec W ysokiej Iz b y z n a g ły m w n io s k ie m w s p r a w i e z w a l c z a n i a a g i t a c j i b o l s z e w i c k i e j i u n i c e s t w i e n i a o ś r o d k ó w b o l s z e w i z m u c z y n n e g o w P o ls c e24. G łó w n y in ic ja to r u c h w a ły , czołow y p o lity k s tr o n n ic tw a n a ro d o w e g o k s. K a z im ie rz L u to s ła w s k i u w a ż a ł, że r u d y m e n ta r n y m c e le m „o saczonego ju ż ze w s z y s tk ic h s tr o n i g in ą c e g o z w ła s n e j, do a b s u r d u d o p ro w a d z o n e j d z ik o ści, b o ls z e w iz m u j e s t a t a k n a o d ra d z a ją c e się P a ń s tw o P o ls k ie ”25, a t a k k tó r y m ia łb y z o s ta ć z re a liz o w a n y w e sp ó ł z w ro go n a s ta w io n y m i w obec n iep o d le g ło śc io w e j p o lity k i W a rs z a w y s iła m i z b ro jn y m i N ie m ie c . W u c h w a le p o d k re ś la n o , że n a te r e n ie P o ls k i „pod o k ie m w ła d z ” o rg a n iz u je się i fu n k c jo n u je r u c h k o m u n is ty c z n y , k tó r y k o lp o rtu je sw o ją n ie 23 KPRP postrzegała wojnę lat 1919-1921 jako wstęp do wystąpień rewolucyjnych w Polsce, który zaowocować miał w konsekwencji powstaniem Polskiej Republiki Rad Delegatów Robotniczych, to z kolei skłaniało aktyw partyjny do propagandowo-politycznego, jak i agentu- ralnego wspierania działań bolszewickich, skierowanych przeciw Polsce; zob. Ważniejsze uchw a ły partii od zja zd u zjednoczeniowego w gru d n iu 1918r do konferencji partyjnej w kw ietniu 1920r , Warszawa 1920, s. 11-12, 23-24; L. Ziaja, Ewolucja założeń programowo-politycznych KPP (1918- 1938), „Z pola walki” 1985, nr 3(111), s. 27-28; H. Lauer-Brand, K o m u n izm w Polsce. Trzy la ta n a p rzodujących pozycjach, [w:] P ism a i p rzem ó w ien ia , Warszawa 1970, s. 36, 54-61; W. Kozyra, op. cit., s. 248; E. Horach, Lubelska organizacja KPRP wobec wojny polsko- bolszewickiej w 1920 roku, „Annales UMCS” 1996, sec. F, vol. 51, s. 143-147. Na temat postrzega nia i oceny przez MSW działalności KPRP podczas wojny polsko-bolszewickiej zob. AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP,[1933], k.5-6. Postawa komunistów wobec wojny polsko- bolszewickiej była systematycznie monitorowana przez aparat operacyjny MSW, czego dowodem jest m.in. sprawozdanie Biura Wywiadowczego. Czytamy w nim: „Wiadomość o posuwaniu się ku Polsce wojsk sowieckich ożywił ruch komunistyczny w Rzeczypospolitej. Nadziejom komunistów z tego powodu dano wyraz na licznych tajnych zebraniach, o których B.W. informowało [...]. Przywódcy wydali rozkazy, związane z mobilizacją wszystkich sił na całym terenie Polski i organi zowanie sympatyków w tym kierunku, a także wzmożono agitację. Jednocześnie B.W. stwierdziło, że pieniądze na ten cel płyną nie tylko z Rosji, ale i z Niemiec. Na jednym z zebrań przywódców zaprojektowano otwarcie biura werbunkowego bolszewickiego”; AAN, 9/1196, Spraw ozdanie z działalności B.[iura] W.[ywiadowczego] za miesiąc styczeń 1919 roku, k. 2.
24 Biblioteka Sejmowa (BS), Spraw ozdanie stenograficzne z 14 posiedzenia Sejm u Ustawo dawczego z dn ia 14 m arca 1919r, s. 765. Zob. też K. Sacewicz, Powstrzymać zapędy rewolucyjne. Antykom unistyczne inicjatywy parlam entarne Z w iązku Ludowo-Narodowego (1919- 1928). Zarys problem u, s. 4-6, (referat wygłoszony na konferencji pt. Komuniści, kryptokomuniści, sowieccy poputczycy w IIR P . Ludzie, struktury, działalność, zorganizowanej przez IPN Oddział w Rzeszo wie w dniach 30 listopada - 2 grudnia 2011 r., maszynopis w zbiorach autora i organizatorów).
le g a ln ą l i t e r a t u r ę , p rz e m y c a b ro ń , p ie n ią d z e o ra z a g ita to ró w , j a k ró w n ie ż in s ta lu je sw oje ja c z e jk i w ró ż n y c h fo rm a c h g ru p o w e j a k ty w n o ś c i sp o łeczn ej, b ą d ź te ż n ie k tó r e c ałk o w ic ie o p a n o w u je , j a k m .in . R a d y R o b o tn ic z e 26. W obec p o w y ższeg o , co Z L N o c e n ia ł je d n o z n a c z n ie ja k o p rz y g o to w y w a n ie z a m a c h u s t a n u , a ta k ż e w y ra z p ro w a d z o n e j z d ra d z ie c k ie j a k c ji sz p ie g o w sk ie j, a u to r z y u c h w a ły z w r a c a li się do S e jm u o p o d ję c ie „ n a je n e r g ic z n ie js z y c h k ro k ó w i z o rg a n iz o w a n e j, p la n o w e j w a lk i r z ą d u , p r z y p om ocy fach o w ej o rg a n iz a c ji w y w iad o w czej i o b ro n n e j, o ra z p r z y w s p ó łd z ia ła n iu cało ści s p o łe c z e ń s tw a ”27.
26 Wskazanie na Rady Delegatów Robotniczych (RDR) jako instytucję społeczno-polityczną całkowicie opanowaną przez komunistów było pewnym uogólnieniem problemu. Niewątpliwie na forum prac Rad ujawniały się bardzo silne zakusy KPRP idące w kierunku ich zdominowa nia lub też całkowitego opanowania, zwłaszcza że KPRP, powszechnie uważała je za formę dyktatury proletariatu (szerzej zob. R a d y Delegatów Robotniczych w Polsce 1918-1919, oprac. H. Bicz, Moskwa 1934, s. 49-53, 96-97). Niemniej jednak wobec opozycyjnej postawy niepodle głościowego PPS (ta dała się zauważyć chociażby w kwestii stosunku do rządu Jędrzeja Mora- czewskiego, co uwypuklały odezwy frakcji partyjnych odczytane na posiedzeniu Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych w dniu 15 I 1919 r.; zob. ibidem, s. 96-97; R ady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918- 1919. M ateriały i d o ku m en ty, t. 1: W arszawska R a d a Delegatów R obotniczych, oprac. H. Buczek, Z. Szczygielski, Warszawa 1962, s. 168-170 ) mocno zwalczane go przez KPRP (o zjawisku tym jednoznacznie mówił w wystąpieniu sejmowym poseł ZLN ks. Lutosławski, zob. BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 14 p o s ie d z e n ia ., s. 767-768; zob. też K. Trembicka, M iędzy utopią. , s. 141) inicjatywy te w skali kraju - poza Zagłębiem Dąbrow skim - zawiodły, kompromitując zdolności i możliwości organizacyjne oraz skuteczność społecz nego oddziaływania partii komunistycznej. Na temat relacji na linii PPS-KPRP zob. K. Sace- wicz, Wojna n a lewicy - pierw sze starcie. Walka o hegemonię w w arszaw skich R adach Delegatów Robotniczych pom iędzy K PR P a P P S (1918-1919), s. 1-50 (referat wygłoszony na konferencji pt. Komuniści w międzywojennej Warszawie, zorganizowanej przez IPN Oddział w Warszawie w dniu 4 grudnia 2012 r., maszynopis w zbiorach autora i organizatoró); M. Przeniosło, Partie polityczne I I Rzeczypospolitej wobec kom unistów polskich w latach 1918- 1921, „Czasy Nowożyt ne” 1999, t. VII, s. 87-92; idem, S to su n ki P P S - K PR P w pierw szych latach D rugiej Rzeczypo spolitej n a przykładzie województwa kieleckiego, „Kieleckie Studia Historyczne” 1995, t. 13, s. 127-135; K. Maj, K ształtowanie się ta ktyki jednolitego fro n tu w m iędzynarodow ym i polskim ruchu kom unistycznym w latach 1921- 1922, „Z pola walki” 1965, nr 1(29), s. 36-37; H. Cimek, op. cit., s. 8-14. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dzięki raportom nadsyłanym przez Sekcję Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy Wydziału Informacji doskonale orientowało się w istocie kon fliktu pomiędzy KPRP a PPS (zob. AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP,[1933], k. 5), jak również monitorowało działania socjalistów, mające na celu zahamowanie wpływów komunistycznych w Radach (zob. AAN, 9/1197, Spraw a Z jazdu R a d Delegatów Robotniczych, War szawa 26 V 1919 r., k. 160-162; AAN, 9/1197, Raport 84. Posiedzenie R ady Delegatów Robotniczych, Warszawa 7 VI 1919 r., k. 219; AAN, 9/1197, Projektowany strajk powszechny ze strony kom unistów , Warszawa 12 VI 1919 r., k. 248-250; AAN, 9/1197, Raport 86. Przed jutrzejszym posiedzeniem przed stawicieli większych R a d Delegatów Robotniczych w Polsce, Warszawa 14 VI 1919 r., k. 258-259) oraz wykorzystywało (z różnym skutkiem) działalność Rad do infiltracji i aresztowań działaczy KPRP (zob. AAN, 9/1197, Raport 87. Aresztowanie dokonane w dn iu posiedzenia „N arady Większych R ad Delegatów Robotniczych”, Warszawa 16 VI 1919 r., k. 265-268).
27 BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 14 p o s i e d z e n ia ., s. 765. W projekcie uchwały zwra cano się do władz państwowych, a w szczególności do MSW i MSWoj., aby te instytucje wyko rzystując swoje agendy podjęły działania zmierzające: do likwidacji ośrodków drukowania i kolpor tażu antypaństwowej literatury bolszewickiej: do wyeliminowania przybyłych do Polski agitatorów; do uniemożliwienia przemytu do Polski dla KPRP broni oraz funduszy pieniężnych; oraz do „przedłożenia niezwłocznie Komisji Spraw Zagranicznych wszystkich posiadanych materiałów,
S e jm U s ta w o d a w c z y R P w ie lo k ro tn ie d e b a to w a ł n a d w n io s k a m i n a g ły m i o ra z re z o lu c ja m i p o św ię c o n y m i p ro b le m o w i d z ia ła ln o ś c i r u c h u k o m u n is ty c z n eg o w P o lsc e 28, co n ie w ą tp liw ie w y tw a rz a ło a tm o s f e r ę p o lity c z n e j a k c e p ta c ji d z ia ła ń siło w y ch re s o rtó w p a ń s tw a w y m ie rz o n y c h w c z y n n ik i k o m u n isty c z n e . T a k j a k z o stało to ju ż p o d k re ś lo n e w o m a w ia n y m o k re s ie g łó w n ą s iła p o lity c z n ą w Polsce, a z w ła sz c z a w p a rla m e n c ie , d e te r m in u ją c ą w sz e lk ie in ic ja ty w y o c h a r a k te r z e a n ty k o m u n is ty c z n y m b y ł Z L N 29. N ie m n ie j je d n a k n ie o z n a c z a to w cale b ie rn o śc i i a b se n c ji in n y c h p o lsk ic h śro d o w isk p o lity c z n y c h w d e b a c ie d o ty c z ą c ej z a g a d n ie n ia p r z e c iw d z ia ła n ia a k c jo m c z y n n ik ó w k o m u n is ty c z n y c h , b ą d ź w ogóle w k ry ty c z n e j d y s k u s ji n a d i s t o t ą k o m u n iz m u 30.
dotyczących akcji bolszewickiej w Polsce, w celu umożliwienia zarządzeń Sejmowych dla zabez pieczenia Polski przez skoordynowanie międzynarodowej akcji ochronnej przeciwko zarazie bolszewizmu”; ibidem, s. 765. Założenia te natrafiły na zdecydowany opór ze strony lewicy, zwłaszcza PPS; ibidem, s. 769, 775-776; K. Sacewicz, P ow strzym ać..., s. 6-7.
28 K. Sacewicz, Pow strzym ać. , s. 5-13; M.in. na 17 posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego trwała dalsza burzliwa debata nad nagłym wnioskiem posłów ZLN wniesionym na 14 posiedze niu sejmu, która zakończyła się głosowaniem i skierowaniem wniosku do prac w Komisji Administracyjnej; BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 17 posiedzenia S e jm u ustawodawczego z dn ia 21 m arca 1919r., s. 919-961; S e jm , „Gazeta Warszawska” (dalej GW), 22 III 19191, nr 80, s. 2-3. Podczas 76 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego debatowano nad sprawozdaniem Komi sji Administracyjnej, a następnie po burzliwej dyskusji przyjęto rezolucje, która wzywała Mini stra Spraw Wewnętrznych „wobec stosowania terroru i gwałtu przez agitatorów komunistycz nych w szpitalach w arszaw skich [...] do przedsięw zięcia energicznych środków”; BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 76 posiedzenia Sejm u Ustawodawczego z dn ia 24 lipca 1919r., s. LXXVI/26-LXXVI/42. Z kolei na 260 posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego debatowano nad zgłoszonym przez posłów ZLN projektem ustawy „w sprawie tymczasowych zarządzeń w przed miocie zwalczania knowań przeciwpaństwowych”. Po bardzo burzliwej debacie projekt nie zo stał przyjęty, ale też go nie odrzucono kierując do dalszych prac na forum Komisji Prawniczej i Administracyjnej; BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 260 posiedzenia S ejm u Ustawodawczego z d n ia 15 listopada 1921 r., s. CCLX/6- CCLX/39. 30 XI 1921 r. Sejm obradował nad nagłym wnioskiem PSL - Wyzwolenie w „sprawie antypaństwowej agitacji p. Zamorskiego” podczas której kolejny raz Wysoka Izba pochyliła się nad problematyką aktywności komunistycznej w Polsce; BS, Spraw ozdanie stenograficzne z 266 posiedzenia S ejm u Ustawodawczego z dnia 30 listopada 1921 r, s. CCLXVI/22-CCLXVI/49.
29 Niewątpliwie wynikało to z założeń programowych Związku. W projekcie programu ZLN przedstawionym władzom związkowym podczas II Zjazdu ZLN w październiku 1919 r., czytamy: „Dążenia do rewolucji i gwałtownych przemian społecznych godzące w podstawy bytu państwowego, muszą być zwalczane na równi z zakusami wrogów zewnętrznych”; Projekt pro g ra m u Z L N , „GW”, 24 X 1919, nr 291. Poza wnioskami oraz interpelacjami poselskimi, także, a może i przede wszystkim to publikacje na łamach organów prasowych związanych z partią lub też ideowo bliskich środowisku demokratyczno - narodowemu uzewnętrzniały antykomunizm, antybolszewizm ZLN; zob. m.in. Wszechbolszewizm. Instrukcja bolszew icka, „GW”, 3 IV 1919, nr 92; W alka z bolszew izm em , „GW”, 5 IV 1919, nr 94; Niebezpieczeństwo rośnie, „GW, 13 IV 19191, nr 102; B olszew izm niem iecki, „GW”, 17 IV 1919, nr 106; B olszew izm a Polska cz. 1, „GW”, 3 II 1920, nr 33; B olszew izm a Polska cz. 2 , „GW”, 4 II 1920, nr 34; B olszew izm a Polska cz. 3 , „GW”, 5 II 1920, nr 35. Zob. też E . Maj, Zw iązek Ludow o N arodow y 1919-1928. S tu d iu m z dziejów m yśli politycznej, Lublin 2000, s. 422-424.
30 Ze zrozumiałych względów antykomunizm charakteryzował postawy środowisk konser watywnych, których emanacją poglądów był m.in. dziennik krakowski „Czas”; zob. m.in. E w olu cje k o m u n izm u , „Czas”, 12 II 1921, nr 34; Socjaliści i kom uniści, „Czas”, 28 II 1921, nr 48; A resztow anie kom unistów we Lw ow ie, „Czas”, 9 IV 1921, nr 129.
N a p o zy cjach a n ty k o m u n is ty c z n y c h s t a ł a ró w n ie ż P P S , m im o że w o p in ii śro d o w isk d e m o k ra ty c z n o -n a ro d o w y c h w s p ie r a ła w iele in ic ja ty w k o m u n isty c z - n y c h 31. N ie m n ie j je d n a k to d z ia ła n ia p a r tii so c ja listy czn e j sp o w o d o w ały z a h a m o w a n ie ro sn ą c y c h w pływ ów K P R P w w ie lu R a d a c h D e le g a tó w R o b o tn iczy ch w 1919 r., a w k o n se k w e n c ji ic h lik w id ację. S ta n o w isk o p a r tii w obec d z ia ła ln o ści czy n n ik ó w k o m u n isty c z n y c h u z e w n ę trz n ia ło się m .in. n a ła m a c h jej s z ta n d a ro w y ch o rg an ó w p raso w y ch , k re u ją c ty m sa m y m n ie c h ę tn ą , n ie k ie d y ty lk o po w śc ią g liw ą , a le s y s te m a ty c z n ie ro z w ija ją c ą się p o sta w ę a n ty k o m u n is ty c z n ą szereg ó w p a rty jn y c h , w ogóle całego społecznego zap le c za p a rtii. W o p in ii socjali stó w d z ia ła n ia K P R P p a ra liż o w a ły p ra c ę R a d R o b o tn iczy ch , m ia ły n ie w ą tp liw y c h a r a k te r an ty n iep o d leg ło ścio w y , a ta k ż e a n a rc h iz o w a ły cało ść ży cia spo łecz n o -p o lity czn eg o w P olsce, m a ją c z n a m io n a a k c ji w y w ro to w ej, w ręcz w ichrzy- cielsk iej, k tó r a p o n a d to d e z o rg a n iz o w a ła w a lk ę o in te r e s y ro b o tn ik ó w 32. To,
31 Antywojenna retoryka PPS była przez formacje prawicowe postrzegana jako skorelowa na z antywojenną akcją komunistów; zob. m.in. Pod czerwonym sztandarem , „GW”, 27 VII 1919, nr 234; H asła antypaństw ow e PPS, „GW”, 21 IX 1919, nr 258; W służbie u kom unistów , „GW”, 22 IX 1919, nr 259; Socjaliści za bolszew ikam i, „GW” 4 I 1920, nr 4; A gitacja socjalistów za pokojem , „GW”, 11 II 1920, nr 41. Druga strona nie pozostawała dłużna stosując określenia typu „wichrzenia endecko-komunistyczne”, lub też dowodząc istnienie wspólnego „komunistycz- no-endeckiego”, nieformalnego frontu nienawiści wobec Piłsudskiego i PPS; szerzej zob. I. Kępa, Stereotyp przeciw nika na łam ach polskiej prasy robotniczej w latach odzyskiw ania niepodległości, „Kwartalnik Historyczny” 1986, nr 4, s. 1087; Endecy i kom uniści, „Naprzód”, 26 II 1922, nr 47.
32 Na temat antykomunistycznej postawy PPS zob. m.in. Bolszewicy - kom uniści i R.D.R. w Polsce, „Robotnik” 8 VI 1919, nr 211; K ryzys w R adach Del. Rob., „Robotnik”, 18 VI 1919, nr 220; W walce z w ichrzeniem kom unistów , „Robotnik”, 25 VI 1919, nr 227; Warcholstwo kom unistyczne w Z w iązkach Zaw odow ych, „Robotnik”, 3 X 1919, nr 326; K om unistyczny kra- m ik, „Robotnik”, 17 X 1919, nr 340; X V II Kongres P P S (Drugi dzień obrad), „Robotnik”, 23 V 1920, nr 137; K o m u n izm p rzy pracy, cz. II, „Robotnik”, 8 I 1921, nr 7; Żebrzący bolszewizm, „Robotnik”, 12 VIII 1921, nr 215; O polskich kom unistach, „Robotnik”, 26 VIII 1921, nr 228; O polskich kom unistach cz. II, „Robotnik”, 27 VIII 1921, nr 229; Jednolity front. N a p isa ł poseł Ignacy D aszyński, „Naprzód”, 24 III 1922, nr 69; Kongres PPS. Stosunek p a rtii do zw iązków zawodowych, „Robotnik”, 7 X 1923, nr 273; N ajnow sze hasła kom unistów p o lskich, „Robotnik”, 21 XI 1923, nr 318. Istotnym wydarzeniem kształtującym postawę PPS wobec KPRP było przyjęcie przez obradującą w dniach 14-15 V 1922 r. Radę Naczelną PPS rezolucji autorstwa Kazimierza Czaplińskiego, która definitywnie odrzucała możliwość jakiejkolwiek współpracy z komunistami. Czytamy w niej: „[...] Rada Naczelna PPS odrzuca współdziałanie z III Między narodówką i partią komunistyczną, zwłaszcza że komuniści ujawnili swe prawdziwe oblicze w ruchu zawodowym, ogromnie utrudniając walkę klasowych związków zawodowych swą takty ką «jaczejek» i demagogii”; R a d a N aczelna P PS, „Naprzód”, 19 V 1922, nr 111. Dość istotnym aspektem antykomunistycznej działalności PPS jest fakt, że bardzo krytycznie ustosunkowywa ła się ona do wszelkich zgłaszanych, m.in. przez ZLN, projektów ustaw wyjątkowych mających na celu stworzenie norm prawnych umożliwiających zwalczanie działalności komunistycznej; zob. U staw a wyjątkowa, „Robotnik”, 10 XI 1921, nr 304; K. Sacewicz, P o w strzy m a ć ., s. 7. Należy nadmienić, że antykomunizm PPS reprezentowany przez partię już od początku II RP był konsekwen cją nie tylko różnic ideowych i taktycznych, które uzewnętrzniły się na płaszczyźnie pracy w Radach Robotniczych, ale także wynikał z wrogiej, wręcz agresywnej postawy KPRP wobec rządu Jędrzeja Moraczewskiego; zob. AAN, 9/1188, 9/1188, O ruchu socjalistycznym w ogóle, organizacje komunistyczne, 1930, k. 35; Platforma polityczna, [w:] KPP. Uchwały i rezolucje, t. 1: I - II Zjazd (1918-1923), oprac. F. Kalicka, S. Zachariasz, Warszawa 1954, s. 41—42. Henryk Lauer-Brand działania PPS określał mianem „socjalzdrady” i stwierdzał, że to z tą organizacją KPRP będzie toczyć „ciężkie boje”; H. Lauer-Brand, op. cit., s. 62, 67. Wart zasygnalizowania jest fakt, że ruch socjalistyczny
z d a n ie m P P S , s ta ło się p rz y c z y n ą m a r g in a liz a c ji k o m p a r tii, a w k o n s e k w e n cji d o p ro w a d z iło do c a łk o w ite g o b a n k r u c tw a k o m u n iz m u w P o lsc e 33.
A n ty k o m u n is ty c z n e h a s ł a o ra z p o s ta w y b y ły w y r a ż a n e ta k ż e p rz e z u g r u p o w a n ia lu d o w e 34. O r g a n p r a s o w y p a r t i i W in c e n te g o W ito s a „ P ia s t” p isa ł: „ B ra c ia c h ło p i, p a m ię ta jc ie o te m , że b o lsz e w iz m p r z y n ie s ie W am u t r a t ę w o ln o ści i u t r a t ę w sz e lk ic h p ra w , ja k ie lu d zdobył z P o ls k ą i zdobyw a. P ęd źcie od sieb ie p recz a g ita to ró w b o lsz e w ic k ic h [...] K ażd eg o , k to a g itu je [...] p rzeciw z g ło sz e n iu się do w o jsk a [...] n a le ż y o d d ać pod s ą d i k u lę m u w łeb w p ak o w ać, bo to z d ra jc a O jczyzny, to n a p r a w d ę n a jg o rsz y w ró g lu d u ”35. T ak ż e C h ło p sk ie S tro n n ic tw o R a d y k a ln e w sw y m p ro g ra m ie p o lity c z n y m z 20 m a r c a 1922 r. w p ro s t o k re śliło k o m u n iz m „jako w ro g a in te r e s ó w c h ło p sk ic h i ideologii chłop- s k ie j”36. T ak ż e P S L „W yzw olenie”, m im o sw ojego lew icow ego c h a r a k te r u , p o s trz e g a ło k o m u n is tó w ja k o c z y n n ik a n ty p a ń stw o w y , z a le ż n y „od obcych”37.
A n a liz u ją c g e n e z ę r u c h u k o m u n isty c z n e g o n a z ie m ia c h p o lsk ic h M S W do s k o n a le zd a w a ło sobie sp ra w ę , że jeg o p o c z ą tk i w y k a z y w a ły je d y n ie p e r s o n a l n e, a le n ie o rg a n iz a c y jn e p o w ią z a n ia z ru c h e m ro b o tn ic z y m w R osji. D o s trz e g a n o i d efin io w an o is to tn e ró żn ic e p o m ię d z y so c ja liz m e m i k o m u n iz m e m 38, w swym antykomunizmie nie był monolitem, czego dowodem było podejmowanie współpracy z komunistami przez rozłamowe frakcje PPS, m.in. w postaci PPS - Opozycja; zob. K. Kawecka, P P S - Opozycja (1919- 1920), „Z pola walki” 1961, nr 3, s. 38-60; J. Holzer, M ozaika polityczna drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s. 209; H. Lauer-Brand, op. cit., s. 64-65; H. Walecki, K om unistyczna P artia P olski, [w:] Wybór p ism , t. II: 1918-1937, oprac. J. Radziejewski, War szawa 1967, s. 137.
33B ankructw o ko m u n izm u polskiego, „Robotnik”, 8 IX 1920, nr 245; B ankructw o k o m u n i z m u w Polsce, „Naprzód”, 6 IX 1922, nr 200.
34 M. Przeniosło, Partie polityczne. , s. 94-95.
35Siewcy bolszewizm u, „Piast”, 11 VII 1920, nr 28. Zob. też B olszew izm , „Piast”, 27 V 1918, nr 43; Precz z bolszewizm em z Polski!, „Piast”, 14 IX 1919, nr 37; Groźne sk u tk i bolszewickiej d y k ta tu ry , „Piast”, 24 VIII 1919, nr 34. W artykule 8 działu I (Zasady i cele”) programu PSL „Piast”, przyjętym na Kongresie Wszechdzielnicowym w dniu 20 XI 1921 r., partia w sposób jednoznaczny opowiadała się przeciwko wszelkim próbom narzucenia społeczeństwu dyktatury mniejszości”; zob. M ateriały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. II: 1918-1931, oprac. S. Giza, S. Lato, Warszawa 1967, s. 60.
36M ateriały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego. , s. 74; P rogram y stronnictw ludowych. Zbiór dokum entów , oprac. S. Lato, W. Stankiewicz, Warszawa 1969, s. 211; szerzej zob. E. Walczak, C hłopskie Stronnictw o R adykalne 1919- 1928, Warszawa 2001.
3725 X I 1923, Warszawa, Spraw ozdanie ze zja zd u P S L Wyzwolenie, n a którym doszło do połączenia z P S L Jedność L u d o w a , [w:] M ateriały źródłowe do historii polskiego ruchu ludow e g o . , s. 99-100; zob. też Głos Ludu,„Wyzwolenie”, 2 XII 1923, nr 49.
38 Wedle referatu Wydziału Bezpieczeństwa MSW: „Komunizm - jest to kierunek społecz no-polityczny, mający na celu zrównanie wszystkich klas i zaprowadzenie wspólnej własności, przy zastosowaniu żelaznej władzy”, zaś „Socjalizm - ujmując najogólniej - jest to system ekonomiczny mający na celu wprowadzenie społecznej (wspólnoty) własności i środków pracy oraz zorganizowanie produkcji i podziału bogactw za pośrednictwem państwa demokratyczne go”; AAN, 9/1191, Wywrotowe partje polityczne, 1935-1936 r., k. 8. Zob. też S. Jankowski [H. Glass], op. cit., s. 55. Bardzo wnikliwą analizę różnic pomiędzy socjalizmem i komunizmem przeprowadził w 1930 r. autor opracowania MSW pt. O ruchu socjalistycznym w ogóle, organiza cje kom unistyczne; zob. AAN, 9/1188, k. 3-6. Na temat różnic pomiędzy socjalizmem ewolucyj nym a socjalizmem rewolucyjnym, którego skrajną formą wg. Alicji Bełcikowskiej był komu nizm, oraz o jego rudymentarnych celach zob. K om unizm wobec p a rla m en ta ryzm u . , s. 5-6.
w s k a z u ją c p r z y ty m w m ia r ę d o k ła d n ie m o m e n t r o z ła m u w r u c h u ro b o tn i czym , k tó r y z ro d z ił o m a w ia n e d o k tr y n y 39. P o z w a la ło to w m ia r ę s p r a w n ie p rz e p ro w a d z a ć w o g ro m n e j m o zaice p o lity czn ej II R P lin ie p o d z ia łu p o m ięd zy p o d m io ta m i so c ja listy c z n y m i i k o m u n is ty c z n y m i, a w ięc często p ro p a ń stw o w y - m i i a n ty p a ń s tw o w y m i. Ś w iad o m o ść, że r u c h k o m u n is ty c z n y n a z ie m ia c h p o l sk ic h o rg a n iz o w a ł się b ez k o n tro li i p r y m a tu c z y n n ik ó w ro sy jsk ic h , b u d o w a n o w o p a rc iu o a n a liz ę d z ia ła ln o śc i a sc e n d e n tó w K PR P, czyli I-go i II-go P r o le ta r i a t u 40, a w p ó ź n ie jsz y m c z a s ie ta k ż e a k ty w n o ś c i o rg a n iz a c y jn e j r u c h u so c ja l d e m o k ra ty c z n e g o w z a b o rz e ro s y js k im . T ę w y r a ż a ła p o w s ta ła w 1893 r. S o c ja ld e m o k ra c ja K ró le s tw a P o lsk ie g o (od 1900 S o c ja ld e m o k ra c ja K ró le s tw a P o lsk ie g o i L itw y - S D K P iL )41. P o d k r e ś la n o p r z y ty m , że s o c ja ld e m o k ra c i - m im o a k c e p to w a n ia t a k t y k i b o lsz e w ik ó w - ró ż n ili się od n ic h w k w e s tia c h o rg a n iz a c y jn y c h , j a k ró w n ie ż t r w a li n a s ta n o w is k u tz w . lu k s e m b u r g iz m u , co w o k re s ie b e z p o ś re d n io p o p rz e d z a ją c y m p o w s ta n ie K P R P , j a k i w m ie s ią c a c h n a s tę p n y c h w y ra ż a ło s ta n o w is k o o p o zy cy jn e w o b ec k o n c e p c ji p o lity c z n y c h L e n in a 42. S ta n o w is k o to , po I I I Z jeź d zie K P P i p ro c e sie b o ls z e w iz o w a n ia się p a r tii, z o sta ło o k re ś lo n e ja k o w ie lk i b łą d ta k ty c z n y , k tó re g o p o d s ta w d o s z u k i w a n o się w p ro c e sie z je d n o c z e n io w y m S D K P iL o ra z P P S - L e w ic y b e z u p r z e d n io p rz e p ro w a d z o n e j g r u n to w n e j, r a d y k a ln e j re w iz ji ic h d o ty c h c z a so w e g o d o r o b k u id e o lo g ic z n o -ta k ty c z n e g o 43.
39 Zob. AAN, 9/1187, Organizacje antypaństw ow e, 1930r., k. 2-3; AAN, 9/1191, Wywrotowe partje polityczne, 1935-1936 r., k. 17-18.
40 W materiałach MSW określany był jako formacja zdecydowanie klasowa i reprezentują ca nieprzejednane stanowisko rewolucyjne; AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP,[1933], k. 1. Zob. też AAN, 9/1184, R u ch kom unistyczny w Polsce, [1925], k. 1; Organizacja i działalność ruchu kom unistycznego Polsce w latach 1918- 1925 w świetle raportu W ydziału B ezpieczeństw a M inisterstw a Sp ra w W ew nętrznych, oprac. K. Sacewicz, „Echa Przeszłości” 2009, t. X, s. 369-370.
41 W referacie MSW z 1933 r. czytamy: „Porzucony przez niedobitków «Proletarjatu» sztandar walki z nacjonalizmem i socjalnacjonalizmem, w imię jedności z rewolucyjnym prole tariatem Rosji, podejmuje [...] SDKP, stając się w ten sposób spadkobierczynią rewolucyjnych tradycji «Proletarjatu». AAN, 9/1189, Z arys historyczny i obecna działalność KPP, [1933], k. 1. Na temat SDKPiL szerzej zob. SD KPiL. M ateriały i d o ku m en ty, t. I, cz. 1, oprac. H. Buczek i F. Tych, Warszawa 1957.
42 Zob. M. Korkuć, W I I Rzeczypospolitej, [w:] K om unizm w Polsce. Zdrada, zbrodnia, zakłam anie, zniew olenie, red. M. Kus, Kraków 2005, s. 47-48; W stęp, [w:] KPP. U chwały i rezolucje. , s. 17-18. W raportach MSW bardzo rzadko posługiwano się terminem luksembur- gizm, niemniej jednak stosunkowo precyzyjnie określano i omawiano stosunek SDKPiL, a następnie KPRP wobec idei odtworzenia niepodległego państwa polskiego; zob. AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP, [1933], k. 1-2. Adam Keller w swym referacie, określając oblicze polityczno-programowe SDKPiL w kwestii niepodległości Polski, pisał: „SDKPiL zajmowała stanowisko doktrynalno-międzynarodowe uważając, że walka o niepodległość Polski jest przejawem nacjonalizmu i że nie da się pogodzić z walką proletarjatu polskiego i rosyjskie go o obalenie caratu i rewolucję socjalistyczną”; AAN, 9/1191, Wywrotowe partje polityczne, 1935-1936 r., k. 18.Tożsamą ocenę w swej monografii poświęconej KPP zawarł Henryk Cimek pisząc: „W KPRP dominowała początkowo tendencja bezkrytycznej kontynuacji poglądów SDKPiL. Zbyt słabo akcentowano więź z narodem [...], utożsamiano patriotyzm z nacjonalizmem, upatrując w nim przeszkodę rozwoju świadomości klasowej”; H. Cimek, op. cit., s. 19.
P ie r w s z ą in ic ja ty w ą o r g a n iz a c y jn ą r u c h u k o m u n is ty c z n e g o w P o lsce, k t ó r a z n a la z ła się w k r ę g u o p e ra c y jn e g o z a in te r e s o w a n ia a g e n d M S W 44, a n a s tę p n ie s ta n o w iła p rz e d m io t ic h w n ik liw y c h a n a liz , b y ł z a ło ż y c iels k i z ja z d K P R P o ra z n a s tę p u ją c e po n im k o n fe re n c je p a r ty jn e . In fo rm a c je p o z y s k a n e w w y n ik u d z ia ła ń k o n fid e n c jo n a ln y c h , j a k ró w n ie ż w w y n ik u d o ta r c ia do b o g a te j l i t e r a t u r y — c z a s o p iś m ie n n ic tw a k o m u n is ty c z n e g o 45, a b ę d ą c e p o k ło s ie m z ja z d u , p o zw o liły n a b u d o w a n ie in fo rm a c y jn e g o p o d ło ż a , g łó w n ie o id e o lo g ic z n o -p ro g ra m o w y c h z a ło ż e n ia c h K P R P , w ogóle r u c h u k o m u n is ty c z n eg o n a te r y to r iu m p a ń s tw a p o lsk ieg o . N a s tę p n ie z a m ie s z c z a n e b y ły one w lic z n y c h re s o rto w y c h s p r a w o z d a n ia c h i o p ra c o w a n ia c h p rz e z c a ły o k re s is t n i e n i a II RP, k r e u ją c ty m s a m y m s t a n w ie d z y w ie lu p ra c o w n ik ó w r e s o r tu . P o z a w y m ie n io n y m i m a te r ia ła m i n ie w ą tp liw ą ro lę w d e te r m in o w a n iu p o lity k i M S W w obec c z y n n ik ó w k o m u n is ty c z n y c h o d g ry w ały , p ie rw o tn e w s to s u n k u do n ic h , r a p o r ty i s p r a w o z d a n ia k o n fid e n c jo n a ln e n a p ły w a ją c e od z n a c z ą cej sie c i a g e n tu r a ln e j p e n e tr u ją c e j r u c h k o m u n is ty c z n y 46. P o z w a la ły o n e n ie ty lk o o k re ś lić ( je d n a k n ie z a w sz e b e z b łę d n ie ) fo rm ę a k ty w n o ś c i p o lity czn o - a g e n tu r a ln e j K P R P , a le p rz e d e w s z y s tk im u m o ż liw ia ły r e s o rto w i d o s ta te c z n ą o rie n ta c ję w k w e s tii z a k r e s u ilościow ego i s k ła d u osobow ego p a r t i i w y w ro to w ej (z w ła sz c z a je j k ie ro w n ic tw a )47, co z k o lei n ie p o z o sta w a ło b ez w p ły w u n a s k u te c z n o ść o p e ra c y jn y c h m ożliw ości z w a lc z a n ia d z ia ła ln o śc i k o m u n isty c z n e j.
J e d n y m z p ie rw s z y c h — z a c h o w a n y c h — o p ra c o w a ń M SW , d o ty c z ą c y m m .in . k w e s tii o rg a n iz a c y jn o -p ro g ra m o w e g o k s z ta łto w a n ia się K P R P b y ł d o k u 44 Wedle Waldemara Kozyry od 1920 r. w działaniach MSW uwidacznia się dążność do szczegółowego rozpracowania taktyki, ale również i założeń programowo-ideowej platformy partii komunistycznej. Konsekwencją powyższego było zainteresowanie władz resortu nie tylko efektami prac konfidencjonalnych, zmierzających do eliminowania poszczególnych członków kompartii, ale także do rozbudowywania ogólnej wiedzy o komunizmie i komunistach w Polsce; W. Kozyra, op. cit., s. 245.
45 Struktury ruchu komunistycznego na ziemiach polskich wydawały wówczas m.in. „Czerwony Sztandar” — organ centralny KPRP; „Czerwony Sztandar” — organ Komunistycznej Partii Górnego Śląska; „Naszą Prawdę” — organ Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej, drukowany w Wiedniu w języku ukraińskim, a także „Głos Komunistyczny”, „Biuletyn Komuni styczny”, „Gromadę”, „Orkę”, „Gazetę Robotniczą” wydawaną w Chicago oraz „Głos komunisty” wydawany w Kijowie; K o m u n izm wobec p a rla m en ta ryzm u ..., s. 12.
46 W wyniku działań konfidencjonalnych MSW posiadało większość druków ulotnych oraz sprawozdań organizacyjnych ugrupowań komunistycznych. M.in. na łamach „Poufnego Przeglą du Inwigilacyjnego” nr 97 z dnia 2 XII 1922 r. zamieszczono pozyskane metodami operacyjnymi sprawozdanie z I-go Zjazdu ogólnokrajowego ZMK w Polsce; zob. AAN, 9/1312, k. 165—167. Resort dysponował również osobowymi zestawieniami aktywnych działaczy komunistycznych; zob. m.in. AAN, 9/1196, Spraw ozdanie z działalności B.[iura] W.[ywiadowczego] za miesiąc styczeń 1919r , k. 1—2.
47 Zob. m.in. AAN, 9/1196, Spraw ozdanie z działalności B.[iura] W.[ywiadowczego] za miesiąc styczeń 1919 r., k. 1-2; AAN, 9/1188, O ruchu socjalistycznym w ogóle. Organizacje kom unistyczne, [1930], k. 35. Jak mocno i dogłębnie rozpracowano strukturę personalną kie rownictwa kompartii pokazuje pismo MSW z marca 1939 r., w którym wymieniono składy osobowe likwidowanego KC i KO na dzień 31 XII 1938 r.; zob. AAN, 9/1070 (dopływy), Do Urzędów W ojewódzkich i K om isarza R zą d u na m. st. W arszawa (W ydziały Społeczno-Polityczne), Warszawa 3 III 1939 r., k. 1—9.
m e n t W y d z ia łu B e z p ie c z e ń s tw a M S W z 1925 r. p t. R u c h k o m u n i s t y c z n y w P o ls c e . P o d a w a n o w n im - s k ą d in ą d p o w sz e c h n ie z n a n ą - in fo rm a c ję , że w d n iu 16 g r u d n ia 1918 r. doszło do za ło ż y c ielsk ieg o z ja z d u K P R P . P a r t i a t a p o w s ta ć m ia ła ze „ z la n ia s ię ” d w ó ch d o ty c h c z a so w y c h s t r u k t u r k o m u n is ty c z n y c h i k o m u n iz u ją c y c h , tj. S D K P iL o ra z P P S - L ew icy 48. In fo rm o w a n o ró w n ie ż o s k ła d z ie w y b ra n e g o w ó w c z a s k o m ite tu c e n tra ln e g o , k tó r y tw o rz y ć m ie li: S te f a n K ró lik o w sk i, A d o lf W a rs z a w s k i, M a r ia K o s z u ts k a , M a k s y m ilia n H o rw itz i J ó z e f C is z e w s k i49. D o k u m e n t p o d a je , że w tr a k c ie o b r a d z ja z d u doszło do u c h w a le n ia p r o g r a m u p o lity c z n e g o now o u tw o rz o n e j p a r tii, a t e n w y z n a c z a ł tr z y p o d s ta w o w e k ie r u n k i a k ty w n o ś c i K P R P , tj.: „I. N a p o lu p o li ty c z n y m : a) Z d o b y cie d r o g ą re w o lu c ji P o ls k ie j R e p u b lik i R a d D e le g a tó w M ia s t i W si. b) z n ie s ie n ie s ta łe j a r m ji a z o rg a n iz o w a n ie a r m ji c z e rw o n ej, p rz y s to s o w a n e j do p o trz e b re w o lu c ji p r o le ta r ia c k ie j. II. N a p o lu sp o łeczn em : a) w p ro w a d z e n ie sz e śc io g o d z in n e g o d n ia roboczego w c e lu z m n ie js z e n ia licz b y b e z ro b o tn y c h , b) r a d y k a l n a z m ia n a s y s te m u a p ro w iz a c ji m ie s z k a ń , z d ro w o tn o śc i i s z k o ln ic tw a , c) w p ro w a d z e n ie u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h n a w y p a d e k k a le c tw a , ch o ro b y , n ie z d o ln o ś c i do p ra c y , s ta r o ś c i i m a c ie r z y ń s tw a . III. N a p o lu g o sp o d a rc z e m : a) u n a ro d o w ie n ie w ie lk ic h i ś r e d n ic h g o sp o d a r s tw ro ln y c h , lasów , w ód i w s z e lk ic h ź ró d e ł e n e r g ji - b e z o d s z k o d o w a n ia , b) u n a ro d o w ie n ie b an k ó w , k o p a lń o ra z w s z e lk ic h p rz e d s ię b io rs tw h a n d lo w y c h i p rz e m y sło w y c h , k o n tr o la p ro d u k c ji w p rz e d s ię b io rs tw a c h je sz c z e n ie u n a r o dow ionych, s p ra w o w a n a p rz e z z w ią z k i zaw odow e i k o m ite ty fa b ry c z n e w p o ro z u m ie n iu z r a d a m i d e le g a tó w ro b o tn ic z y c h ”5 0 . A b s tr a h u ją c od tr e ś c i w y ty c z n y c h p ro g ra m o w y c h p rz e d s ta w io n y c h w o p ra c o w a n iu M SW , n a le ż y zw rócić u w a g ę n a p e w ie n b łą d , k tó r y z o s ta ł p o p e łn io n y p rz y id e n ty fik o w a n iu in fo rm a cji, a k tó re g o n a s tę p s tw e m b y ła n ie z g o d n a z rz e c z y w isto śc ią k la s y fik a c ja d o k u m e n tu , j a k ró w n ie ż n ie w ła śc iw e o s a d z e n ie go w czasie. B łęd y te n ie m ia ły co p r a w d a n e g a ty w n y c h , fa łsz u ją c y c h n a s tę p s tw d la k w e s tii k s z ta łto w a n ia ogól n eg o s t a n u w ied zy o r u c h u k o m u n is ty c z n y m , a le w y k azy w ały , że po m im o s t r u k t u r i śro d k ó w ja k im i od 1918 r. d y sp o n o w ało M SW , z d a r z a ły się p o m y ł k i51. N a czym p o le g a ł b łą d w ty m p rz y p a d k u ? P rz y to c z o n e w re so rto w y m o p ra c o w a n iu in fo rm a c je o d n o szą ce się do z a ło ż e ń p ro g ra m o w y c h K P R P n ie
48 Informacje te znalazły się także w innych zachowanych opracowaniach MSW; zob. AAN, 9/1188, O ruchu socjalistycznym w ogóle. Organizacje kom unistyczne, [1930], k. 35; AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność K PP , [1933], k. 1-2.
49 AAN, 9/1184, R uch kom unistyczny w Polsce, [1925], k. 1; O rganizacja i działalność ruchu kom unistycznego Polsce w latach 1918- 1925. , s. 370; Opracowanie MSW z 1933 r. wymieniało ponadto Włodzimierza Dąbrowskiego; zob. AAN, 9/1189, Zarys historyczny i obecna działalność KPP, [1933], k. 2.
50 AAN, 9/1184, R u ch kom unistyczny w Polsce, [1925], k. 1.
51 Błędna klasyfikacja tego dokumentu wystąpiła nie tylko w materiałach MSW, ale także w obiegu naukowym i popularnonaukowym. M.in. dziennikarka, autorka licznych opracowań politologicznych Alicja Bełcikowska w swojej pracy uznała cytowany fragment za przyjęty w 1918 r. program polityczny partii; zob. K om unizm wobec p a r la m e n ta r y z m u ., s. 9-10.
