View of Staropolski casarz – archaizm czy neologizm

LESZEK MOSZYŃSKI

STAROPOLSKI CASARZ - ARCH AIZM CZY NEOLOGIZM

Brak przegłosu *e — a w w yrazie cesa rz od dawna zwracał uwagę język o ­ znawców polonistów. Jan Łoś 1 tłumaczył to późnym zapożyczeniem w yrazu, co bliżej rozwinął Zdzisław Stieber2, H alina Koneczna3 dopuszcza w pływ obcy, ale nie precyzuje jaki. W grę wchodziłby chyba tylko czeski, ale wcale to nie w yn ika z pracy Janusza Siatkowskiego zajmującego stanowisko bardzo ostrożne4.

Przyjm uje się na ogół, że jest to prsł. pożyczka z gockiego kaisar5, „na którą nawarstwiły się nowsze zapożyczenia rom ańskie”6. To mogłoby tłuma­ czyć brak przegłosu w polszczyźnie (cesa rz wobec scs. c e s a f b ) oraz brak postaci ikawskiej i jekawskiej w serb.-chorw. (wg Skoka potwierdzona jest tylko postać ćesa r, brak *cisar i *c je s a r 7).

Słownik p o ls z c z y z n y XVI w ie k u ujawnił niedawno nie znany przedtem fakt istnienia w tekstach staropolskich postaci ca sa rz 8. W bogatym materiale leksykalnym XVI w. są to jednak zapisy w yjątko w e: cesa rz : casarz = 3928 : 1, c e s a r s k i : casarski = 733 : 1, poza tym stale c e s a r s t w o (234 r.), c e s a r z o w (8 r.),

1 G ram atyka polska. C z . 1. G losow nia historyczna. Lwów -W arszaw a-Kraków 1922 s. 38.

2 A H isto ric a l Phonology o f the Polish Language. Heidelberg 1973 s. 36.

3 C ha rakterystyka fonetyczna ję z y k a polskiego na tle innych ję z y k ó w słow iańskich. Warszawa

1965 s. 52.

4 B ohem izm y fonetyczne w ję z y k u po lskim . C z . 2. W rocław-W arszawa-Kraków 1970 s. 65

i 88.

5 Por. np. F. S ł a w s k i . S ło w n ik etym ologiczny ję z y k a polskiego. T. 1. Kraków 1952 s. 56; S łow nik prasłow iański. T. 2. W roclaw-W arszawa-Kraków-Gdańsk 1976 s. 82 n.; P. S k o k . E tim o lo g ijski rjecn ik hrvatskoga i i i srpskoga je z ik a . T. 1. Zagreb 1971 s. 258 n.; M. V a s me r . Russisches etymologisches W örterbuch. 3. Bd. Heidelberg 1958 s. 283; nie uznał tego wyrazu za

pożyczkę prasłowiańską O. Trubaczow, o czym świadczy 'AruM OJioruneCKuń cnoBupb cjiaBimcKHX mbiKOB, IlpacJiaBSiHCKHü jieKCnuecKHH cpoHfl noji pe/j. O. H. TpyóaneBa, 3, MocKBa 1976,

w którym brak hasła *cesaib (s. 188). b S ło w n ik p ra sło w ia ński s. 82 n. 7 S k o k , jw.

1 4 2 LESZEK MOSZYŃSKI

c e s a r z o w a (71 r.) i c e s a r z o w n a (2 r.), ogółem 4976 zapisów z - e - i tylko 2 z -a-. W szystkie zapisy sprzed XVI w. mają -e-9.

N asuw a się więc zasadnicze pytanie, jak ocenić ten fakt: jako błąd, archa­ izm czy neologizm.

W yraźne semantyczne nacechowanie zapisów z - a - pozwala w ykluczyć m ożliwość pierwszą. Oba zapisy odnoszą się do władcy tureckiego, przy czym szerszy kontekst ze słownika M ączyńskiego (1564 r.) w ykazuje opo­ zycję sem antyczną: Imperator, imperatoris, H etm a n / z w i e r z c h n y p a n. Impe­ rator Romanus, C e fa r z Rzimski. Imperator Turcarum, C a fa rz Turecki. Impe- ratores dicuntur omnes, K t ó r z y k o lw ie k y a k ą z w i e r z c h n o ś ć n a d kim m a yą . 2 8 0 c 3 -ll. Nieco wcześniej zapisany został przym iotnik casarski w Libri L e g a t io n u m , rękopisie z początku XVI w ., konkretnie w opisie poselstwa do cesarza tureckiego z r. 1539. Zwraca uwagę fakt, że normalnie używ ana jest postać cesarsk i (w całym rękopisie aż 114 r.), ale w zdaniu adresowanym bezpośrednio do sułtana (relatio recta) - postać z -a-. Oto szerszy cytat: Prothkyem gdy p rzyed zyeJJ na dwor C ejzarza Thvreczj’kiego bandzyeJJ zandal sly jz e n y a kv powiedzenyv p o jz e ljth w a y rojkazanya n ajjego , kthore od naJJ C zejzarzo w y yego m ilo jczi p o n yejzyesz agdy bandziesz m yal sly- Jzenyae abo przed oblicznojczyą C e jz a rjk ą abo przed BaJJham y vedlye obyczaya na sw yklem m yejczv abo gdye bandzie volya C e ja rjk a Pothem pow yej’J them y słowy. Pan m oy C rol P o ljk i, przyaczel y szanszyad V. Ca- f z a r f k y e y m i l o f c z y , k a jz al pojdrovyenyae przyaczieljkie abraczjkye po- w iedziecz. LibLeg 7/3110.

Jest rzeczą oczyw istą, że w obu wypadkach postać z - a - użyta została ce­ lowo.

R ozw ażm y teraz, czy jest to archaizm, ślad lechickiego przegłosu * cesa rb — casarz. Interpretacja taka wym aga udogodnienia, że niezależnie od w pływ ów późniejszych bądź to czeskich ('['ciesa r’)'i l , bądź to średniowiecz­ nych łacińskich (ca e s a r , ca e s d r iu s )12 istniała u nas, podobnie jak w scs., postać * cesa rb .

A naliza porównawcza zakresu znaczeniowego pokazuje, że scs. cesa rb i poi. cesa rz to dwa różne w yrazy. Ju ż z pobieżnej lektury tekstów scs. i pol­ skich widać, że scs. cesa rb odpowiada poi. król. Że to nie przypadek, świadczą przytoczone poniżej próbki równoległych fragmentów w szystkich języków słowiańskich. Pożyteczny też będzie materiał porównawczy gocki i niemiecki.

9 Zob. Słownik staropolski. T. 1. Warszawa 1953-1955 s. 219-221.

10 Rozszerzony kontekst z Mącz cytuję z wydania: R. 0 1 e s c h. Ioannis Mączyński, Lexicon

Latino-Polonicum. Kóln-W ien 1973. Rozszerzony kontekst z LibLeg zawdzięczam uprzejmości

Pracowni Słownika polszczyzny XVI wieku IBL w Toruniu. 11 Por. S t i e b e r , jw.

M t 22,21: g r.1 ’ (btóóote cri>v xd K a i o a g o ę K a i o a g t x a i xd t o u 0eou xd) 0etp; łac. R e d d it e e r g o q u a e su n t C aesaris C aesari, e t q u a e su n t D e i D e o ; go c.14 brak tekstu, ale Łk 20, 25: u s - n u - g i b i p p o kaisaris kaisara j a b p o g u d i s g u d a ; niem .1 ’ f o g e b t d e m k e y fer/ w a s d e s k e y f e r s ift, u n d go tte/ w a s g o t i s ¿ft; scs.16 w b z d a d it e u b o k e s a r e v a k e s a r e v i i b z ie b g v i ; cerk.-bulg.17 k e s a r e v a a k e s a r e v i; cerk.-serb.18 k e sa r ev i k esa reva / k esa reva k e s a r e v i; cerk.-ch orw ,: k e s a r e v a kesaru (1), k e sa r o v a kesaru (2); cerk.-ru s,: k e s a r e v a k e s a r e v i; bułg. K e c a p e - bo to Ha K c c a p x (1), K e ca p e B H r b Ha K e c a p a (2); mac.' p a p e B o r o Ha p a p o r ; serb.23 h e c a p e s o h e c a p y ; c h o rw .'1 c a m c a r e v o ; slow n.25 CeJ'sarju, kar j e C e f s a r j e v u ; gluż. k ejź orej, s t o i j e k e jz o r o w e ; dłuż.2, t e m u K e y f c h o r o w y , to z c o f c b t e g o K eyJ'chora ie (1), t o m u K e j i o r o j u , z o z K e j z o r o w e (2); cz.2‘! c o j e s t cisa fo v a , cisa fi; slowc. c o j e c is d r o v o , c is d r o v i; pol.30 C e f a r z o w i c o i e f t

13 Tekst grecki j łaciński według wydania: Novum Testamentum Graece et Latine. Ed. A. Merk SJ. Romae 1964.

14 W. S t r e i t b e r g. Die Gotische Bibel. Heidelberg 1908.

15 Das Newe Testament Deutzscb, Vuittemberg (1S22). Neuausgabe der Wittenberger Septem- berbibel vom jahre 1522. Berlin 1918.

lo V. J a g i ć. Quattuor Evangeliorum versionis palaeoslovemcae Codex Mananus glagoliticus. Berolini M D CCCLXXXIII. Stosuję uproszczoną transliterację wszystkich cytatów cerk.-siow., ze względów technicznych pomijam też pisany nad wyrazem znak skrótu (tytłę).

17 Jl . / K H B K O B a . LIe T B e p ()e n ;iH rc jiM C T O u a m ip ¡L u t n i A n c K C iu t n u p . C o cJw h 19 8 0. 18 J. B p a ha. ByKSHOBO eBSHigejbe, Beorpajj 1967.

19 J. V r a n a. Najstariji hrvatski glagoljski evandelistar. Beograd 1975 - (1); Misai po zakonu

nmskoga dvora. Prvotisak: godine 1483. Pretisak: Zagreb 1971. - (2).

20 Tzw. Biblia Ostrogska Egz. BUW 28.20.2.790 bez karty tytułowej (Biblia sirêc knigy

Vetchago iNovago Zavëta po jazyku sloven’sku [Ostróg] 1581).

21 H oBbiü 3 uut,T h L o cn o ą a H auiero I iic y c a X p icra HOBonpeBeuenHt.ifi o tt. cjiaeeHCKaro Ha 6ojirapcKift H ii.iK ott> [...] TI. II. Pbuina. Bt> JIohjjoht, 1859 - (1); Hobhut 3 a B e n Ha naum si ro c n o p b H cyc-b X p u c r o c h u n ca jiM u rb . GmJwh 1938 - (2).

H obh 3 a a e r na H aim tor T o c n o p H cy c X p u c r o c . CKOiije [1967].

23 H ob h 3 a B j e r r o c iio p a H aw era H cy ca X p u cra , npeBeo ByK OretJ). Kapaqwh, y Beuy 1847, przedruk Eeorpafl 1969.

24 Biblija. Stari t novi zavjet. Zagreb 1969.

25 Biblia, tv ie, vse svetv pismv, stariga inu Noviga Teftamenta, slovenfki, tolmazhena, fkusi

Ivria Dalmatina. Wittemberg M DLXXXIIII. Przedruk fototypiczny Ljubljana 1968.

26 Nowy Zakoń. Do hornjoserbśćiny po rjedźe Vulgaty prełoziśtaj Juri j Łusćanski a Michał H o­ rnik. Budyśin 1896.

2 7 H. S c h u s t e r - S e w c . Das niedersorbische Testament des M iklawuś Jaku b ka 1548. Berlin 1967 - (1); Nowy Testament nascbogo Knésa Iesom Kristusza, do szerskeje rézy pschestawjony wot G. Fabriziusza, négajschego huschego farara a promschta Chośchebusu. Barlińu 1860 - (2).

28 Bibli svatâ aneb vsecka svatâ pisma starého i novébo zâkona. V Praze 1887. 29 Biblia. Pismo svdté Starej a Novej Zmluvy. Londyn 1979.

30 Dzięki uprzejmości Pracowni Słownika polszczyzny XVI wieku w Toruniu korzystałem z dwóch tekstów staropolskich: S. M u r z y n o w s k i . Testamenty N ow ego czesc p ierw sza. K ró ­ lewiec 1551 i J. W u j e k . Nowy Teftament Pând ndfzego Iesvsa Christvsa. Kraków 1593. Cytuję

MurzNT i warianty leksykalne WujNT - ( I ) ; Pismo Święte Nowego Testamentu w przekładzie z ję­

144 LESZEK MOSZYŃSKI

C e f a r f k i e g o (1), C e z a r o w i to, c o n a le ż y d o C ez a ra (2); ros.31 KecapeBO Kecapio; błrus.32 pacapaBa pacapy; u kr.33 KccapeBC KecapeBi (1), ipo pi- capbCKe picapeBu (2), ipo KecapeBe - KecapeBi (3).

M k 6,14: gr. K a i fjxovaev ó Paatkeuę ‘HpcóSrję; łac. Et a u d iv it rex H e r o - d e s ; goc. j a h g a h a u s i d a p m d a n s H e r o d e s ; niem. Uń es kam f u r d e n k o n ig H e r o d e s ; scs. i u s ly ś a w b csrb I r o d b ; cerk.-bułg. I r o (d ) er b ; cerk.-serb. I ro d b er b ; cerk.-chorw . (1) i (2) brak tekstu; cerk.-rus. erb I r o d b ; bułg. H p cop b p a p b (1 ), p a p b H p o p b (2 ); mac. p a p H p o p ; serb. p a p H p o p ; chorw. kralj H e r o d ; słown. E rod esh K ra jl; głuż. kral H e r o d e s ; dłuż. t e g o K ra la H e r o d i f f a (1), kral H e r o d e s (2); cz. H e r ó d e s kral; słowc. k r a l’ H e r o d e s ; poi. k ról H e r ó d (1), król H e r o d (2); ros. I f a p b H p o p b ; błrus. K a p o ji b T ipap ; ukr. p a p b H p o p (1); p a p I p o p (2); p a p ¡ p o p (3).

Łk 2,1: gr. ó ó yp a Jtaod K a ia a p o ę A fiyouaxou; lac. exiit e d ic tu m a C a esa r e A u g u sto ; goc. u rr a n n g a g r e f t s f r a m kaisara A gu stau; niem. das e y n g e p o t t v o n d e m k e y f e r A u g u ft u s a u s g i e n g ; scs. iz id e p o v e l e n i e o t b k esare A v b g u s t a ; cerk.-bulg. o(t) k esara A v g u s ta ; cerk.-serb. brak tekstu; cerk.-chorw. o tb a v g u s t a k esara (1), o t A v g u s ta kesara (2); cerk.-rus. o(t) k esarę A vgu sta ; bułg. co(t) K e c a p u A y r y c r a (1), o r b K e c a p a A B r y cr a (2 ); mac. o p i t e c a p o r A B r y c r ; serb. o p h e c a p a A B r y c r a ; chorw. ca ra A ugu sta ; słown. o d C efsa rja A u g u f t a ; głuż. w o t k e jź o r a A u gu sta ; dłuż. w o t t e g o K e y f c h o r a A u g u fta (1), w o t k ejź o ra A u g u f t u f z a (2); cz. o d cisa re A u gu sta ; słowc. o d cisdra A ugusta; pol. o d C e f a r z a A u g u ft a (1), C ez a r a A ugu sta (2); ros. o r b K e c a p a A B ry cr a ; błrus. a p p a c a p a A y r y c r a ; ukr. o p K e c a p a A B r y cr a (1 ), nip p i c a p a A B rycr a (2 ), p a p a A B r y c r a (3).

Łk 3,1: gr. ’Ev exet 6e Jtevxexaihexaxcp xfjęfiyE|xoviaęTiPeQtou K aioapo ę; lac. A n n o a u t e m q u i n t o d e c i m o im p e r ii T iberii C aesaris; goc. I n j e r a J a n fi m f t a t a i h u n d i n J iu d in a s s a u s T eib a iria u s kaisaris; niem. I n n d e m f u n f f t z e b e n - d e n iar/ d e s k e y f e r t h u m s k e y f e r s T ib er ij; scs. v b p ę t o e na d e s ę t e le t o v l a d y c b s - t v a T iv e r ie k e sa r e; cerk.-bulg. v l( d ) c b s t v a T iveria k esara; cerk.-serb. brak tekstu; cerk.-chorw. v l a d i c s t v i e t i v e r i e k esara (1), v ladies t v ie T iv er ie k esa­ ra (2); cerk.-rus. v l ( d ) c e s t v a T iv er ia k esa rę; bułg. Ha BJiaptme t o Ha TiBepia Kecapa (1 ), Ha papyBaHero Ha TnBepna Kecapa (2 ); mac. op B J i a p e e a e r o Ha Tudepaja itecapor; serb. BJiapaiba hecapa TnBepaja; chorw. v la d a n ja cara T ib erija ; słown. tiga C e f a r f t v a , T iberia Ce f f a r j a ; głuż. k e jż o r je n ja kejźora T ib er ia ; dłuż. k e y f a r f t w a , t e g o K e i f c h o r a T i b e r i a f f a (1), t o g o k n eż eń a K e jż o

-31 H oBbiił 3aB tr-b F o cn o a a H aiuero I u c y c a X p u cra B i, pyccK O M h n e p e B o p t. CamcrneTep- 6 yp rb 1881.

32 CbBHTau E iónst. K m r i cb B u r o ra nicbM a c r a p o r a ii m m a ra 3aKOtiy. y Hio EpKy 1973. 33 r o c n o p a H a iu o r o I u c y c a X p u cra Cbutc €Bam~ejiie cjiaBUHCbKoio ii yKpaiHCbKow moboio. MocKBa: Bip M a r e e n 1907, Bip M a pu a 1907, nip I ł y ku 1908, nip I o a m ia 1911 - (1); C B ure TTucbMO H o B o ro 3aBiTa. riepeicnaB 51. JIcbhubkhh . >KoBKBa 1921 - (2 ); Hobuu 3 a n o B ir r o c n o p a ii c n a c u r e ji u H aiuoro I c y c a X p u cra . IlepeKJiaB I. Oriemco. BapuiaBa 1939 - (3).

ra T ib er iu fz a (2); cz. cisa rstv i T iberia c i s a fe ; słowc. p a n o v a n i a cisdra T i b e n a ; poi. r o fk a z o w a n id (W ujN T p a n o w a n i a ) T ib e r ju fz a C e fa r z a (1), r z ą d ó w T yberiusz a C ez a ra ( 2 ) ; ros. n p a B Jie m a T a n e p ia K e c a p a ; blrus. p 3 a p x a B b i p a c a p a T b ióa p a ; ukr. papioBaHHa T uB epia K e c a p a (1), npaBJiihhh p i c a p a

TiiBepia (2), naHyBaHHa T m icp ia K e c a p a (3).

Łk 1 1 , 2 0 : gr. f| ß a o ik e ia toù 0 e o ü; lac. r e g n u m D e i ; goc. brak tekstu, ale Łk

19 , 1 1 p i u d a n g a r d i g u d i s ; niem. da s r e y c h G ottis; ses. c ë s a r e s t v i e b z ie; cerk.-bułg. c r (s )t v ie b ż ije ; cerk.-serb. cr b s tv ije b ż ije ; cerk.-chorw . c ë s a r b s t v o b o z ie ( 1 ) , c r s t v o b o z ie ( 2 ) ; cerk.-rus. cr ( s )t v ie b z ie ; bułg. papcTBO t o B a d e ( 1 ) , B o x a e r o papcTBO ( 2 ) ; mac. papcTBOTO B o x j o ; serb. papcTBO E o x a j e ; chorw. k r a lje v s tv o B o ż je ; slown. B o s h je K r a j l e f t v u (ale w rkp. z pol. w. XIV słowa a d v e n i a t r e g n u m t u u m m odlitw y O j c z e nasz przetłumaczone są p r id i b o g a f t w u t w o y e 34); głuż. k r a les tw o B o ż e ; dłuż. k r a l o f t w o B o f c h e (1), to B o ż e k r a l e jf t w o ( 2 ) ; cz. k r â lo v s t v i B o z i; slowc. K r d l ’o v s t v o B o z ie ; poi. k r ó l e f t w o b ó ż ć ( 1 ) , k r ó le s tw o B o ż e ( 2 ) ; w połab. O jc z e nasz m am y tia Rik k o m m a 35; ros. papCTßie E o x i e ; blrus. racnapapcTBa B o x a e ; ukr. LJapCTBo B o x e (1), papcTBO B o x e (2), E o x e e U,a p e rbo (3).

Łk 1 1 , 3 1 : gr. ß ao ik io o a vôtot) èyegilriaexaL èv Ttj x q îo s l; lac. R e g in a austri s u r g e t in iu d icio ; goc. brak tekstu; niem. D ie k o n i g y n v o m m i t t a g w i r t a u f f t r e t te n f u r d e m g e r i c h t ; scs. csrca ju żbsk aa v b s t a n e f b na sęd b ,; cerk.-bulg. crca ju żb ska ; cerk.-serb. crica uźbKaja; cerk.-chorw. (1) i (2) brak tekstu; cerk.-rus. crca j u z ’skaa; bułg. I J a p a p a r a t o x c a a (1), lO xH ara p a p a p a (2 ); mac. J y x n a r a p a p a p a ; serb. I f a p a p a jy xH a ; chorw. K ra ljica J u g a ; slown. Krajliza o d p u l d n e ; głuż. K r a lo w n a w o t po łd n ja ; dłuż. Ta K r a l o w n a w o t p o l u d n a e (1), Ta k ra lów k a w o t p o l u d ń a (2); cz. K r â lo v n a o d p o l e d n e ; slowc. K r à l’o v n à J u h u ; pol. K r o lo w â f p o t u d n i a (1), K r ó l o w a z P o łu d n ia (2); ros. IJa p u p a ¡oxH aa; blrus. K a p a n ip a naÿffHaBaa; ukr. I J a p a p a nojiypcHHa ( 1 ) , I J a p a p a 3 uojiypH a (2 ), I J a p a p a 3 uojiyjjHa (3).

Łk 19,12: (âvüqcojtôç t iç eùyevr]ç ETtopedór] ëiç yw p av p a x g à v ) XaßEiv éauxcl) ßaaiÄ-Eiav; lac. (H o m o q u i d a m n ob ilis a b iit in r e g i o n e m l o n g i n q u a m ) a c c i p e r e sibi r e g n u m ; goc. f r a n i m a n sis p i u d a n g a r d j a ; niem. das e r e y n r e y c h e y n n e m e ; scs. (clk b e d i n b d o b r a r o d a id e na s t r a n ç d a l e c e ) p r iję ti s e b ë c s r s tv ie ; cerk.-bulg. p r i ç t i c r (s )t v ije ; cerk.-serb. p r ije t i s e b ë c r b s t v o ; cerk.-chorw. p r ië t i s e b ë cë s a r b s tv ie (1), p r ië t i s e b ë c e r s t v i e (2); cerk.-rus. p r ia t i s e b ë c r ( s )t v o ; bułg. pa 3eMe 3a ceôe ca papcTBO ( 1 ), pa n o jiy a a 3a ceôe ca papeaa Bjiacrb (2) ;

mac. pa npaMa papcTBO 3a ceôe; serb. pa npatua ceôa papcTBO; chorw. d a p r im i k ra ljevsk o d o s t o ja n s t v o ; slown. d e b i e n u K r a j l e f t v u p r i e ! ; głuż. z o b y k r a les tw o prijal; dłuż. a f c h b y i e d n o k r a l o f t w o n u e t z w e f u l (1), a b y bra ł f z o b e krOflejftwo (2); cz. a b y p r ija l k r â lo v s tv i; slowc. a b y p r e v z a l k r d l’o v s t v o ; pol.

34 Besedila slovcnskega jezika. Ljubljana 1975 s. 295-296.

146 LESZEK MOSZYŃSKI

aby tam fob ie k ró le ftw o w ź ią l (1), aby uzyskać dla siebie godność królewską (2); ros. wroóbi uojtynmh ceóh papcrBO; błrus. k r 6 ap3apxapb caóe racna- papcTBa; ukr. npuÜHUTM coöi papcrBO (1), npuHarn coöi pa p e r bo (2), ip o 6 papCTBO npHÓHZTH (3).

Łk 19,14: ou ftekopev to ü to v ß a o ik eü o a i e<J>’ r|paę; łac. Nolumus hunc

regnare super nos; goc. ni w ileim a pana piudanon u f a r unsis; niem. w y r wollen nicht! das d ife r über uns h irfche; scs. ne yośtem b semu da csrstvuutb nadb nam i; cerk.-bułg. da cr(s)tvuetb; cerk.-serb. da crbstvujetb; cerk.-chorw . da cesarbstvuet (1), da crstvuetb (2); cerk.-rus. da cr(s)tvuet’; bułg. pa papyBa (1), pa papyBa (2); mac. pa papyBa; serb. pa oh p ap yje; chorw . da o va j zavlada;

słown. de bi leta zhes nas g ofpodoval; głuż. zo by tón kralow ał; dłuż. aby ten

tu nad nam y panow ał (1), aby ten nad nam i fz e kneżyl (2); cz. aby tento k ra lo v a l; słowc. aby tento kraV oval; pol. aby ten krolowdł (1), żeby ten królo­ w ał (2); ros. uroób OHb papcTBOBajib; błrus. kuć ra rb i aajiaBeK racnapapc- TBaßay; ukr. ujo6 bih papiOBaB (1), up)6n paptOBaB (2 ), ipo6 Bin 6yB Hap H3MH papCM (3).

Łk 23,3: gr. ou Et ó ßaoikeug xwv Touöaitov; łac. Tu es rex l u d a e o r u m ; goc. brak tekstu; niem. B ift u e y n k o n ig d e r J u d e n ; scs. t y li esi cesa rb I ju d e - o m b ; cerk.-bułg. erb iu d e is k y ; cerk.-serb. erb z id o v b sk h ; cerk.-chorw. cesa r ijudeiski (1), erb iju d eisk i (2); cerk.-rus. erb I u d e o ( m ) ; bułg. p a p b IypeńcKiH

(1) , JOpcHCKHRTb papb (2); mac. IJapor JypejcKu; serb. pap JypejcKu; chorw. zidovski k ra lj; słown. teh Iudou K ra jl; głuż. k ra l Zidow ; dłuż. ten k ral Schydowfky (1), tych żydów k ra l (2); cz. k ra l zidovsky; słowc. zidovskym kral'om; pol. onto król ż y d o w fk i (1), królem żydowskim (2); ros. IJapb IypeHCKih;błrus. K apojib fOpadcKi;ukr. papb IypeńcbKHH(1), pap lOpencbKUH (2), [ J a p tOpeücbKHH (3).

J 12,15: gr. tóou ó ßaotXeug oou e p y e ia t; łac. e c c e rex tuu s v e n i t ; goc. sai, p i u d a n s p e i n s q i m i p ; niem. fih e / d e y n k o n ig k o m p t; scs. s e csrb t v o i g r ę d e t b ; cerk.-bułg. erb t v o i ; cerk.-serb. erb t v o i ; cerk.-chorw. c e s a r t v o i (1), erb t v o i (2); cerk.-rus. er b t v o i ; bułg. p a p b tb o h (1), T B oarb I J a p b (2); mac. J J a p o r r B o j ; serb. p a p tb o j; chorw. k ralj t v o j ; słown. t v o j K ra jl; głuż. t w ó j K ral; dłuż. t w o y kral (1), t w o j K r a l (2); cz. kral t v uj ; słowc. t v o j k ral’ ; poł. król t w ó i (1), k r ó l t w ó j (2); ros. I Ja p b tb o h ; błrus. K a p o ji b tb o h ; ukr. IJapb tb ih (1), TB/M p a p (2), I J a p TB1H (3).

J 19,15: gr. o u r eyopEV ßacnlE a ei pf] K a io a p a ; łac. N on h a b e m u s r e g e m nisi C a e s a r e m ; goc. brak tekstu; niem. w y r h a b e n k e y n e n konig/ d e n n d e n k e y - f z e r ; scs. n e i m a m b cs r e t b k m o k esara; cerk.-bułg. n e i m a m y cara tb k m o kesara; cerk.-serb. n e i m a m b cr(s)e tb k b m o k esara; cerk.-chorw. n e im a m cesara tb k m u k esara (1), n e i m a m b era ta k m o kesra (2); cerk.-rus. n e i m a m y erę t o k m o k e s a r ę ; bułg. Hie HeMaMe p p y r b p a p b (ocB iiHh Kecapa (1), H tM a x te p p y r b p a p b o c u e n b K e c a p a (2); mac. Hue HeMaMe p a p , ocbch K ecapor; serb. Mh HeMaMO p a p a ochm h e c a p a ; chorw. M i n e m a m o d r u k o g a kralja osim c a r a ;

słown. My n e m a m o K rajla, t e m u z h C e fs a r ja ; głuż. N im a m y krala, k h iba k e jź o - ra; dłuż. M e f c b a d n e g o K rala n e m a m y , y e n o t e g o K e y f c h o r a (1), m y ń a m a m y ż e d n o g o krala, ako j a n o t o g o k ejż ora (2); cz. N e m a m e t ’ kr a le, n e ż cisa r e; słowc. N e m d m e k r d l’a, le n cisdra; poi. n i e m d m y ć k róla i e d n o C e f a r z a (1), P oza C e z a r e m n ie m a m y k róla (2); ros. H b r b y

Hacb papa, KpoMb

HaMa y Hac Kapana, apHO pacap;

papa, OKpiM Kecapa

(

),

H e Mae mo

papa,

picapa

He MaeM papa, OKpiM Kecapa

Z materiału tego jasno w ynika, ż e proporcji

porcja:

g re ck ie j: ßaaiXnj; : Katoap

łacińskiej: rex C aesar

gockiej: p iu d a n s : kaisar

niem ieckiej K ö n ig : K a ise r

językach słowiańskich kręgu kułti

p olska: k r ó l : c e s a rz !!

czeska: k rú l : cisar

słow acka: k r d l’ : cisdr

górno łużycka: k ra l k e jio r

do ln o łu życka: k r a l : k e jio r

słow eńska: k rd lj : césar

chorw acka: k rä lj : carW

białoruska: K a p o j i b : i j o c a p

36 Podobnie jest i w w yd a n iu : H o b h o t 3 a n e r H a n a u u i O T Tocnoj) H cy ca X p u c ra . Co ojjoGpc-

1 4 8 LESZEK MOSZYŃSKI

a w językach słowiańskich kręgu kulturow ego południowo-wschodniego pro­ porcja:

scs.: césarb : kesarb

bułgarska: m p : xecap

macedońska m p : ićecap

serbska: pap : tiecap

rosyjska: papb : Kecapb

ukraińska: m p : n e ca p // picap

P o w yż szy materiał, jak też i inne znane fakty, które tu z braku miejsca analizowane nie będą, pozw alają na sform ułowanie następujących w niosków .

1. Scs. cesa rb podobnie jak zach.-słow. k r ó l nie miał pierwotnie motywacji politycznej. W yrazy te oznaczały panującego w ogóle, odnosić się więc mogły i do cesara/króla z przypow ieści, i do cesara/króla Heroda, i do cesara/króla niebieskiego - C hrystusa37.

2. O sobliwa proporcja: goc. p i u d a n s — kaisar, scs. c é s a r b - k e s a r b każe za­ stanowić się nad powszechnie przyjm owaną interpretacją: goc. kaisar —> scs. cesa rb . Być może w żyw ym języku nadczarnomorskich Gotów, gdzie dopa­ tryw ać się można źródła pożyczki, kaisar pozbawiony był m otywacji poli­ tycznej, może miał znaczenie ogólne ‘P a o iX e v g ’, ale nie w ynika to z dostęp­ nych mi słowników38. Problem ten w ym aga dalszych badań, nie dotyczy jednak bezpośrednio języka polskiego.

3. Granica zasięgu obu w yrazów jest bardzo ostra. W tekstach scs. *kraTb zapisany jest tylko kilka razy. Pojawia się mianowicie 4 r. w Ż y w o c i e M e to ­ d e g o i wiąże z jego działalnością na Morawach. N ajstarszy znany odpis (XII w ., redakcja ruska) zna tylko formę pełnogłośną korolb, k o r o l je v b . Ostat­ ni, piąty zapis, pochodzi z głagolskich fragmentów S t a r e g o T e s t a m e n t u , chor­ wackiego odpisu XIV-XV w . (Sl.j.stsl. II 59).

4. M otyw acja polityczna scs. cesa rb jest wtórna. Relacja jśaoLkeńę - cesa rb prowadzi do używ ania tego w yrazu także w stosunku do cesarza bizantyjskie­ go, używ ającego greckiego tytułu BaoikEÚg. Jest więc np. bizantyjski c e s a r y M iy a ilb ŻM V 4, VIII 8, cesa rb T h eo d o sijb ŻM I 34, także pierwszy cesa rb K o s t ę n t i n b ŻM I 38. Tytuł ten, także w postaci skróconej carb, p rzy­ brał też pierw szy koronow any władca Bułgarii - Symeon w r. 918. Z Bułgarii

37 Znaczenie tych w yrazów zawierają pod odpowiednimi hasłami słowniki: Slovnik jazyka sta-

roslovenskeho. T. 2. Praha 1973 (hasło cesarb, niestety, jeszcze nie jest opracowane); Słownik staro­ polski. T. 1. W arszawa 1953-1955, t. 3. W rocław-W arszawa-Kraków 1960 -1962; Słownik polszczyz­ ny X V I wieku. T. 3. W rocław-W arszawa-Kraków 1968; t. 11 1978; też J. G e b a u e r . Slovnik staro- cesky. T. 1-2. W yd. 2. Praha 1970. Stosuję skróty: Sl.j.stsl.; Sł.pol. XVI w .; Sl.stc.

38 Por. S. F e i s t . Etymologisches 'Wörterbuch der Gotischen Sprache. Halle (Saale) 1923 s. 228; też F. K l u g e . Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 17. Aufl. Berlin 1957, hasło Kai­

rozszerzył się on na Serbię i Ruś. Nie odnosił się jednak pierwotnie do cesarza rzymskiego. Przyjm ując terminologię grecką ( K a l o a ę ) , używ ali tu Słowianie bałkańscy nowszej pożyczki k e sa r b (a więc k e s a r b A v b g u s t b , T iverijb , K l a v b - dij b, np. p r i K la v b d ii k esare - Łrti Kkomóiou x a i o a g o g A 11,28 Sis, Sl.j.stsl. I I 21 -22). Stosunkowo wcześnie pod w pływ em : a) tych tekstów greckich, w któ­ rych Paoikeńę odnosił się i do cesarza rzym skiego (np. ejci NeptnvogTOU fktoi- kecog - p r i N er o n e c(esa)ri Ostr. 231b a 13, Sl.j.stsl. II 403, ójtó A i o x X q u a v o v tov f i a o i k i c j ę - cesa rb D io k litija n b Supr. 186,2939); b) tłumaczeń z łaciny (por. np. im p era to r is A ugusti O tto n is s e c u n d i — c a r ę i A v ’g u s ta m ir b sk a g o Ot t y v ’t o r a - g o VencNik.prol. 87,2, Sl.j.stsl. I 10, też K la v d iju caru - C la u d io im p era tori/ r e g i 40 Nicod.29,Sl.j.stsl. II 24); c) zderzenia z systemem językow ym m oraw ­ skim (scs. cesa rb — mor. k r a l’b , scs. k e s a r b = mor. ces a r b ; np. zapisy przytoczo­ ne z Nicod. i VencNik. są proweniencji czeskiej) - może pojawić się scs. cesa rb w odniesieniu do cesarza rzym skiego, spychając w yraz scs. k e s a r b do roli biblij­ nego archaizmu.

5. Podobnie jak scs. k e sa r b , tak i zach.-słow. (może bez Łużyc i Słowacji) cesa rz był początkowo literacką, biblijną pożyczką odnoszącą się tylko do cesarza rzym skiego. Postać fonetyczna w yrazu zależała od czasu i bezpośred­ niego źródła pożyczki. Do nas w yraz ten dotarł - być może - za pośred­ nictwem czeskim, w czasie gdy przegłos * eT — ’a T był już zjawiskiem m art­ w ym 41, do Czechów, Chorwatów i Słoweńców chyba wprost ze średnio­ wiecznej łaciny42. Łużycki k e jż o r jest młodszą pożyczką niemiecką43, a słowac­ ki cisdr czeską. N a terenie ukraińskim , gdzie - jak wiadomo - krzyżo w ały się w pływ y Wschodu z Zachodem, mamy oboczność Kecap//picap przy jedno­ znacznie wschodnim p a p ‘król’. Potęgująca się w miarę rozwoju języka pol­ skiego neutralizacja politycznej m otywacji w yrazu cesa rz była przyczyną wprowadzenia do najnowszego polskiego przekładu E w a n g e lii w yrazu cez a r, który jest pod tym względem jednoznaczny.

6. Dwie niezależne pożyczki: scs. cesa rb ‘(3aoikeńę, rex’ i stcz. ciesa r ‘imperator Romanus’ zderzyły się na M orawach w okresie działalności Braci Soluńskich. Nie zachwiało to podstawowej opozycji mor. (stcz.) k r d l’ - ciesa r,

39 Pełny indeks form wraz z odpowiednikami greckimi podaje K. H. M eyer (Altkirchensla-

viscb-griechisches Wörterbuch des Codex Suprasliensis. Glückstadt-Hamburg 1935).

40 Pełny tekst: Pilatus scripsit epistolam ad urbem Romam Claudio imperatori dicens: Pontius

Pilatus Claudio regi suo salutem (jest też wariant: [...] scripsit epistolam ad Claudium regem urbis Romae [...]) scs. tłumaczy: Pilatb posła knigy vb gradb rimbskyi Klavdiju caru sice rekb: Ponitbski Pilatb, rabh tvoi, kb caru naśemu Klavdiju. Tekst łaciński według wydania: C. de T i s c h e n ­

d o rf. Evangelia apocrypha. Editio altera. Lipsiae M D C C C L X X V I s. 412 n. Tekst scs. redakcji serbskiej XV w.

41 Por. S t i e b e r , jw.

42 Por. np. S k o k, jw. t. 1 s. 259.

150 LESZEK MOSZYŃSKI

ale bez wątpienia przyczyniło się do utożsamienia obu postaci fonetycznych. Mogło też mieć znaczenie dla ewolucji sem antyki tego w yrazu w obu języ­ kach44.

7. Zach.-slow. k r ó l, w yw o dzący się od imienia Karola W ielkiego45, odno­ sił się pierwotnie także do cesarza Franków, por. np. stcz. p f e d krdlem P ip in em , k rale K r a lo w y m o t c e m SI. stć. II 126 też w rkp. cerk.-mołd. z XVII w. v ' leta [...] K a rlu sa k ralę n e m h ć k a g o i D u n a ę g o s p o d a r ę q g o r ’sk ago ŻM XVI l 46. Może dlatego koronowani władcy chorwaccy, czescy i polscy przyjęli właśnie ten tytuł. W ydaje się więc, że i opozycja k ról słowiański - cesa rz niemie­ cki jest w tórna47.

8. Jeżeli chcemy uznać stpol. XVI-wieczną postać casarz za archaizm, m usim y przyjąć, że a) cerk.-czes. w yraz cesa rh przedostał się na teren polski w dobie cyrylom etodejskiej, tj. w czasie, gdy przegłos był jeszcze zjawiskiem żyw y m ; b) odnosił się on do jakiegoś bliżej nie określonego obcego władcy, mógł więc istnieć obok króla i nowszego c e s a r z a ; c) przetrwał w tej postaci i znaczeniu aż do w ieku XVI, kiedy to został po raz pierw szy i zarazem ostat­ ni zapisany w L ibri L e g a t io n u m i L ek syk on ie M ączyńskiego.

Jest to teoretycznie m ożliwe, ale bardzo mało prawdopodobne. Najpew­ niej postać casarz jest X VI-wiecznym neologizmem.

W stosunku do władców tureckich i tatarskich używ a się w XVI w. obok apelatyw u cesa rz nowszej ruskiej pożyczki ca rz48. Proporcje (tylko w zakresie w yrazu podstawowego, bez deryw atów ) podane w Sł. poi. XVI w. są nastę­ pujące:

carz : cesarz : casarz

chan tatarski 207 : 12

-sułtan turecki 41 : 582 : 1

Kontaminacja carz jj cesa rz — casarz jest zupełnie m ożliwa (por. np. d a w i ć jj d ł a b ić — d ław ić).

44 W stcz. od nomen proprium (pod hajtmanstvim Julia Czijefarze) poprzez ‘imperator Romanus’ (np. Od Julie Ciefarzie vsickni ciefarzy ciefarowe slovü; Czijefarze Rzimfkeho itd.) aż do ‘rex’ (Sl.stc. I 141; Slovrtik spisovneho jazyka ceskeho. T. 1. Praha 1971 s. 214); w scs. od ‘rex, ßaatkeug’ do ‘imperator Romanus’.

45 Por. cytowane słowniki etymologiczne: S ł a w s k i , jw. s. 153-157; V a s m e r , jw. t. 1 s. 631; S k o k . jw. t. 2 s. 47-49. Tam też inne etymologie.

46 F. G r i v e c, F. T o m ś ić. Constantinus et Methodius Thessalonicenses. Fontes. Zagreb 1960 s. 165.

47 Dyskusję na temat cesarza i króla rozpoczął w r. 1938 Józef Birkenmajer (O tytułach: cesarz

i król. „Język Polski” 23:1938 s. 133-140, 172-177.

48 Por. T. M i n i k o w s k a . Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej X V I w. Warszawa- Poznań-Toruń 1980 s. 32 n.