S. M A R I A G A B R I E L A B O R K O W S K A O S U
K U L T L IT U R G IC Z N Y ŚW. U R S Z U L I W PO LSC E OD X V I W .*
W S T Ę P * *
1. P R O B L E M A T Y K A I K O N S T R U K C J A P R A C Y
Kult świętych stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych rysów religijności średniowiecznej. W swoim studium nad ikonografią wieków średnich E. Mâle podkreślił, jak bardzo głęboko weszli święci w życie ówczesnego człowieka. W iara w to, że święci są niezawodnymi opiekunami i pośrednikami, była niezw ykle silna. W iedziano doskonale, w jakiej potrzebie do jakiego świętego należy się zwracać, chociaż funk cje spełniane przez niebieskich patronów b y ły bardzo drobiazgowo rozdzielane 1, wierzono mocno w cudowne działanie relik w ii i przyjm o wano najbardziej nieprawdopodobne opisy życia i cudów świętych. W y rw a li oni człowieka z szarzyzny życia, dla nich bowiem podejmował on nieraz bardzo dalekie pielgrzym ki, wierząc, że najskuteczniej bywa się wysłuchanym przy grobie świętego.
* R o z p r a w a n in ie js z a p o w s ta ła ja k o p ra ca m a g is te rs k a na sem in a riu m m e d ie - w is ty c z n y m doc. d r Z. S u ło w s k ieg o na K U L - u w r o k u 1964.
** W y k a z s k ró tó w u ży ty c h w p ra c y : A A P o z — A r c h iw u m A r c h id ie c e z ja ln e w P ozn an iu , A A S S — A c ta San ctoru m , A n a l. hym n. — A n h a le c ta h y m n ica m e d ii aevi, B G — B ib lio te k a P A N w G dańsku, B J — B ib lio te k a J a g iello ń sk a , B N — B ib lio te k a N a ro d o w a , B O Z» — B ib lio te k a O r d y n a c ji Z a m o ysk ich , B S P e l — B ib lio teka S em in a riu m w P e lp lin ie , B S P ł — B ib lio te k a S em in a riu m w P ło c k u , B U W r — B ib lio te k a U n iw e rs y te c k a w e W r o c ła w iu , C za rt. — B ib lio te k a C z a rto ry s k ic h , D A C L — D ic tio n n a ire d ’a rc h é o lo g ie c h rétien n e et de litu r g ie , D K r — B ib lio te k a OO. D o m n ik a n ó w w K r a k o w ie , E str. — E s tre ic h e r, B ib lio g r a f ia p o lsk a , G. W . — G esa m tk a ta lo g des W ie g e n d ru ck e , K G n — B ib ilo te k a K a p itu ln a w G n ie źn ie , — K K r — B ib lio te k a K a p itu ln a w K r a k o w ie , K W r — B ib l. K a p itu ln a w e W r o c ła w iu , M D T a r — M u zeu m D ie c e z ja ln e w T a r n o w ie , M o g . — B ib lio te k a OO. C y s te r s ó w w M o g ile , M P H — M o n u m e n ta P o lo n ia e H is to ric a , M H D W — M o n u m e n ta H is to - r ic a D ioecesia n a V la d is la v ie n s is , O ssol. — B ib l. Z a k ła d u N a ró d . im . O ssoliń skich , S G — S ło w n ik g e o g ra ficz n y pod red . B. C h le b o w s k ie g o .
1 L ’a rt re lig ie u s e de X H I e s iè c le en F ra n c e , P a r is 1958, s. 270. B y li ś w ię c i p o m a g a ją c y s zc ze g ó ln ie w ró żn y ch chorobach , np. św . A p o lo n ia p r z y b ó lu zę b ó w , św. B ła ż e j p r z y b ó lu g a rd ła ; in n i b y li „s p e c ja lis ta m i” od r z e c z y za g u b ion yc h , s p ra w b e zn a d zie jn y c h , b r o n ili p rzed og n iem , zarazą , p o w o d z ią dtp. I n n i je s zc ze o p ie k o w a li się ro ś lin a m i, b y d łe m , lasam i, łą k a m i, g ó ra m i. T a m że , s. 272.
Badania w ięc nad kultem świętych pozwalają bardzo głęboko w ni- • knąć w życie religijn e i mentalność średniowiecza. B ył on wówczas zjawiskiem o dużej żywotności i zmienności. K u lt jakiegoś świętego po jaw iał się jako w yraz pewnego zapotrzebowania, ogarniał coraz szersze, często różne grupy społeczne, przechodził okresy stagnacji, po których albo się odradzał, albo ustępował wobec nowo powstałych kultów.
N iełatw o jest dotrzeć do przyczyn tych zmian i odpowiedzieć na p y tanie, dlaczego np. jedni święci pozostawali świętym i lokalnymi, pod czas gd y kult innych rozszerzał się daleko poza swoje centrum; dlaczego czas w jednym wypadku działał na szkodę jakiegoś patrona, pogrą żając go w zapomnieniu, a kiedy indziej przynosi swoiste objawienie i popularność czyjejś św iętości2.
Zagadnienie kultu świętych, jako zjawisko bardzo złożone, może być różnie ujmowane. K. Dobrowolski w e wstępie do swej pracy o kul cie św. Floriana w Polsce w ym ienia cały szereg możliwości przedstawie nia tego problemu: badać można genezę kultu, drogi rozprzestrzeniania się czy też zagadnienie powiązania z grupą społeczną, dla której jakiś kult ma specjalne zn aczen ie3. Można również przedstawić oficjalny kult litu rgiczny oddawany świętemu przez Kościół. Średniowieczna bo w iem liturgia była jakby czułą kliszą odbijającą fluktuacje, którym pod legał kult świętych w ow ym okresie. Kalendarze średniowieczne pełne są razur i skreśleń, a teksty liturgiczne przechodziły różne koleje, gdy św ięty stawał się „m odny” , rosło ich bogactwo, gdy kult malał, zm niej szano ilość tekstów własnych, a czasem zupełnie nawet zastępowano je tekstami z komunału, czyli wspólnym i dla tych świętych, którzy nie b yli w yróżn ien i własną liturgią.
Celem pracy jest ukazanie jednego z bardziej charakterystycznych kultów okresu średniowiecza — kultu św. Urszuli — w aspekcie jego liturgicznych przejaw ów . Problem ten nie tylko w Polsce, ale i w lite raturze obcej :nie został opracowany. Do soboru trydenckiego św. U r szula była czczona także jako „11 tysięcy D ziew ic” — „Undecim milia V irgin u m ” (źródła bardzo często podają form ę gramatyczną niepopra wną: Undecim m ilium Virginum ). Po soborze zmieniono tę nazwę na
„Św. Urszula z Tow arzyszkam i” . Ponieważ chodzi o ten sam kult, obu nazw będzie się używać zamiennie. P rz y okazji trzeba wspomnieć, że oprócz św. Urszuli niektóre je j Towarzyszki b yły czczone także imien nie. K u lty te — przeważnie lokalne — w iązały się zw yk le z translae-
cjami relik w ii kolońskich męczenniczek. N ależy do nich np. św. Kortdu-2 P o r . u w a g i n a te m a t: P . D e l o o z , P o u r u n e étud e s o c io lo g iq u e de la
s a in te té ca n on is é e dans l ’é g lis e c a th o liq u e , „A r c h iv e s d e S o c io lo g ie des R e li
g io n s ” , 13 (1962) 17—43.
la, której uroczystość obchodzono w następny dzień po święcie św. U r szuli, ponieważ — jak m ówi legenda — uciekła przed śmiercią męczeń ską, ale widząc chwałę swych towarzyszek, sama się po nią zgłosiła na drugi dzień. Święto jej występuje w kalendarzach krakowskich, a księ gi liturgiczne diecezji krakowskiej mają teksty mszalne i brew iarzowe na ten dzień. Ponieważ jednak dzieje tego kultu stanowią odrębne za gadnienie i w ym agałyby osobnych badań — nie zostanie on uwzględnio n y w tej pracy.
Aspekt liturgiczny kultu w ybrany został w dużej m ierze ze względu na ciekawą podstawę źródłową — księgi liturgiczne. Do niedawna bar dzo mało znany, materiał ten okazał się kopalnią wiadomości, którą eks ploatują dziś nie tylko liturgiści, ale także historycy sztuki, kultury, muzykologowie, uczeni badający początki dramatu, paleografow ie itd. Przebadanie tego materiału z punktu widzenia historyka, choćby na tak małym odcinku jak kult jednej świętej, rzuci może pewne światło na religijność średniowiecza i um ożliwi rozszerzenie wniosków dotyczą cych kultu św. Urszuli na kulty innych świętych oraz wskaże kierunek dalszych badań.
Dolną granicę czasową podjętego tematu wyznaczają najstarsze, za chowane na terenie Polski księgi liturgiczne pochodzące z X I w., górną — stanowi w. X V I, w którym nastąpiło ujednolicenie litu rgii K o ścioła łacińskiego nakazane po soborze trydenckim. Litu rgia bowiem w wiekach średnich odznaczała się bardzo dużym zróżnicowaniem. Po szczególne diecezje i zakony m iały swoje odrębne tradycje. W praw dzie po reform ie trydenckiej niektóre zakony, których księgi liturgiczne na leżą do podstawy źródłowej tej pracy, pozostały p rzy swoich odrębno ściach liturgicznych, ale i na nich reform a wycisnęła znamię, zwłaszcza w dziedzinie kultu świętych. Wobec tego w. X V I i w tym wypadku sta nowi pewną granicę. Poza tym w iek ten przynosi degradację kultu li turgicznego św. Urszuli. N ie warto w ięc wychodzić poza nakreślone ramy czasowe. Granice przekroczone zostaną tylko w yjątkow o dla uzu pełnienia obrazu.
Sprecyzowania wym agają również określone w tytule ram y te ry torialne. Przez Polskę należy rozumieć obszar średniowiecznej metro polii gnieźnieńskiej wraz z dziecezją w Kamieniu i Lubuszu. Teren ten pokrywa się mniej w ięcej z dzisiejszym i granicami państwowymi, a obejmuje tzw. ziemie etnicznie polskie. Ograniczenie to podyktowane zostało względami technicznymi oraz stanem zachowanych źródeł litu r gicznych. Zaznaczyć od razu trzeba, że i tak brakuje ich dla diecezji chełmińskiej. Można jednak przypuścić, że tradycje liturgiczne kształ tow ały się w niej podobnie jak w sąsiedniej diecezji warmińskiej, tzn. pod bardzo silnym w p ływ em Krzyżaków. W obec tego, że dostępne b y ły
kodeksy warmińskie, uwzględniono je zamiast brakujących chełmińskich, chociaż W arm ia nie należała do m etropolii gnieźnieńskiej.
Poniew aż problem św. Urszuli jest mało u nas znany, zamieszczono rozdział wprowadzający w zagadnienie legendy i prawdy historycznej oraz kultu św. Urszuli na Zachodzie. Dopiero po nim — w rozdziale 'drugim — zostanie omówiona ranga święta w oparciu o analizę kalen
darzy diecezjalnych i zakonnych. W tym samym rozdziale podjęta bę dzie próba odtworzenia obchodu święta. W dwóch następnych zostaną omówione związane z tym świętem teksty mszalne oraz oficjum bre w iarzowe. W rozdziale piątym zajm iem y się pozostałymi objawami kultu liturgicznego, a w ięc kwestią ‘ występowania imienia św. Urszuli w litanii do W szystkich Świętych, sprawą wezw ań kościołów i ołtarzy oraz odpustów. Poruszym y także sprawę występowania imienia chrzest nego Urszula. Rozdział szósty stanowić będzie podsumowanie wyników badania kultu liturgicznego i próbę skonfrontowania ich z „odbiorem” świętej przez społeczeństwo. Rozdział ten, częściowo wykraczający poza ram y tematu, uznano za celowy, dla uzupełnienia obrazu uzyskanego w toku analizy kultu liturgicznego.
2. O M Ó W IE N IE L I T E R A T U R Y
W obec tego, że podjęty temat nie był dotychczas opracowany 4, trudno m ów ić o literaturze przedmiotu w sensie ścisłym. Natomiast literatura pomocnicza jest bardzo obszerna. D otyczy ona: 1. Św. Urszuli — jej le gendy i p raw dy historycznej oraz kultu na Zachodzie, 2. problemu kul tu w ogóle, a zwłaszcza kultu świętych, 3. materiału źródłowego, na którym oparta jest praca, 4. szeregu zagadnień związanych z liturgią, organizacją Kościoła w Polsce, dziejam i zakonów itp.
Do problem ów związanych ze św. Urszulą wykorzystano przede wszystkim literaturę obcą. Pozw oliła ona zapoznać się z procesem po wstawania legendy, w yrosłej wokół kilku przekazów historycznych dotyczących męczeństwa św. Urszuli i jej Towarzyszek oraz z dziejami rozpowszechniania się kultu poza jego centrum — Kolonię.
Z publikacji, które ukazały się w języku polskim warto dodać do wspomnianych już prac tłumaczenie rozpraw y J. Klinkenberga Sw.
4 D o tych cza s z a ję ła się p ro b le m e m le g e n d y św . U r s z u li C. Łu b ień sk a, k tó ra p o ś w ię c iła je j r o z d z ia ł s w e j p ra c y S w . A n ie la M e r ic i i j e j d zieło, K r a k ó w 1935; B . W e r n e r z r e fe r o w a ła o d k r y c ia a rc h e o lo g ic zn e, ja k ic h d ok on an o w K o lo n ii: C ie
k aw e w y k o p a lis k a w K o lo n ii, T y g o d n ik P o w s ze c h n y , 15 (1961), n r 12, s. 7. W r a
m a ch ty c h ż e b a d ań p o w s ta ła r ó w n ie ż — n a s em in a riu m p ro f. d r M . P o lla k ó w n y — p ra ca p o ś w ię c o n a c z te rn a s to w ie c z n e m u b ra c tw u św. U r s z u li w K r a k o w ie : T . R y - k ó w n a, B r a c tw o św . U rs zu li, L u b lin 1962 (m a szyn op is).
U r s z u l a i j e j T o w a r z y s z k i w E n c y k l o p e d i i K o ś c i e l n e j M. N ow odw or
skiego 5.
Literatura obca omawiająca problem y kultu zarówno od strony teoretycznej, jak i kultu różnych świętych jest bardzo bogata. Ciągle przybyw ają nowe pozycje. Nie sposób bliżej je w tym miejscu oma wiać czy choćby tylko próbować zestawiać. W arto jednak zaznaczyć, że
doskonale prowadzony Bulletin des publications hagiographiques
w „Analecta Bollandiana” bardzo ułatwia orientację w ukazujących się pozycjach.
Dużą pomocą w pracy, zwłaszcza pod względem metodycznym, oka zała się monografia kultu św. M arii M agdaleny V. S a x e ra 6. Obszernie potraktowana tam została sprawa kultu liturgicznego. Do pogłębienia problemów opracowywanego tematu przyczynił się również artykuł P. Delooza 7 podkreślający szereg zagadnień związanych z kultem jako wyrazem mentalności grupy społecznej, która ten kult przeżywa, a także uwagi dotyczące kultu świętych zawarte w pracach J. H u iz in g i8, E. M âle’a 9, E. Dellaruelle’a 10, J. Toussaerta u .
Zarówno problem y łączące się z teoretycznym aspektem kultu, jak i kulty poszczególnych św iętych 'w naszej literaturze naukowej niew iele zajmują miejsca. Stan badań z 1923 r. przedstawił w e wspomnianej już pracy K. Dobrowolski. Słusznie podkreślił dysproporcję zachodzącą m iędzy wagą zagadnienia a ilością i jakością opracowań. Praca Dobro wolskiego o kulcie św. Floriana odbija na tym tle bardzo korzystnie. Pierw szy bodaj u nas zwrócił uwagę na wieloaspektowość zjawiska i jego powiązania natury kulturalnej, politycznej, gospodarczej, społecz nej i etnograficznej. Przedstawił kult św. Floriana w całej złożoności zagadnienia, w oparciu o bogatą i różnorodną podstawę źródłową. Doce nił także wagę źródeł liturgicznych, choć nie w ykorzystał ich w takiej mierze, jak należałoby to uczynić.
Do zestawienia zrobionego przez Dobrowolskiego niew iele pozycji doszło w okresie m iędzywojennym i powojennym. Zajmowano się głów nie kultem św. Stanisława 12, zwłaszcza problemem g e n e z y 13. Zarówno
5 T. X X I X , W a rs z a w a 1907, s. 579— 594.
6 L e c u lte de M a rie M a d e le in e en O c c id e n t des o rig in e s à la f in du M o y e n -
âge, P a ris, 1959, t. 1-— 2.
7 L . c. ;
8 Jesień śred n iow iecza , W a rs z a w a 1961. 8 Op. cit. i
10 L a p ié té p o p u la ire au X le s., [W :] R e la z io n i d el X C o n g re s s o In ie rn a z io n a le
d i S cie nze S to ric h e , t. 3, s. 309— 332.
11 L e s e n tim e n t r e lig ie u x en F la n d re à la f in du M o y e n -â g e , P a r is 1963. 12 K. D o b r o w o l s k i , K u lt św. S ta n is ła w a w S t. F lo r ia n w ś re d n ich w ie
kach, „R o c zn ik K r a k o w s k i” , 19 (1926) 116— 133; W . S a w i c k i , N e m a rg in e s ie 8 — R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e . T o m — XXV/2
te, jak i wszystkie prace o kulcie innych świętych, mają charakter przy czynkow y 14.
Ze względu na podjęty temat najbardziej pomocne b yły opracowania traktujące o kulcie liturgicznym . Badania w oparciu o średniowieczne rękopisy liturgiczne zaczęły się rozw ijać na szerszą skalę dopiero po w ojnie 15. Cenna zwłaszcza jest praca W . Schenka: K u lt liturgiczny św. Stanisława Biskupa na Śląsku 16. Sw oje liturgiczno-historyczne studium oparł autor na najbogatszych w Polsce zbiorach liturgicznych zgroma dzonych w bibliotekach wrocławskich. Praca, jakkolwiek ograniczona terytorialnie i chronologicznie, wypełnia rażącą lukę w naszej historio grafii.
Opracowanie kultu liturgicznego jakiegoś świętego m ożliwe jest tylko p rzy znajomości proweniencji ksiąg liturgicznych oraz czasu, z którego pochodzą. M ateriały liturgiczne — jeszcze stosunkowo mało zbadane — opracowań monograficznych mają zaledwie kilka 17. Katalogi są często
k a n o n iz a c ji X I I I w., „ N a s z a P rz e s z ło ś ć ” , 10 (1958) 439— 458; t e n ż e , N o w e p e rs p e k ty w y w b a d a n ia ch n ad k u lte m św. S ta n isła w a b isk u p a, „S a cru m P o lo n ia e M i l
le n iu m ” , 5 (1958) 503— 519.
19 W . S e m k o w i c z , S p ra w a św. S ta n is ła w a w ś w ie tle n ow eg o ź ród ła ik o
n o g ra fic z n e g o , K r a k ó w 1925; M . G ę b a r o w i c z , P o c z ą tk i k u ltu św. S tanisław a i je g o ś re d n io w ie c z n y z a b y te k w S z w e cji, K r a k ó w 1927; D. B o r a w s k a , Z d z ie jó w je d n e j le g e n d y , W a rs z a w a 1950; W . S a w i c k i , P rz y c z y n y u p a d k u B olesław a Ś m ia łe g o w ś w ie tle n ow szy ch badań, „ Z e s z y t y N a u k o w e K U L ” , 5 (1962) 21— 48; in n e
por. J. D o m i n i k , B ib lio g r a f ia ilu s tr u ją c a ż y c ie i k u lt św. S tan isła w a biskupa
i m ę cz e n n ik a , R z y m 1953.
14 Z. G o s t o m s k a - Z a r z y c k a , K s ię ż n a Ja d w ig a Ś ląska w ś w ie tle legen dy
z X I V w. i p o d a ń lu d o w y c h , „R o c z. Z a k ł. N a r. O ssol.” , 3 (1948) 231; J. Z a t h e y , K u lt św. Id z ie g o , „ Ż y c ie i M y ś l” , 2 (1951) 297 — c ie k a w a p ró b a u ch w ycen ia d ró g
p rz e n ik a n ia k u ltu ; H . W y c z a w s k i , B ło g o s ła im o n y Ja n z D u k li, K r a k ó w 1957 — p ra ca ty p u b io g ra fic z n e g o , je d e n z r o z d z ia łó w p o ś w ię c o n y je s t czoi b ło g o s ła w io n e g o ; A . L i e d t k e , W p o s z u k iw a n iu grobu. bł. J u ty — p rz y cz y n e k do
d z ie jó w j e j k u ltu , „N a s z a P rz e s z ło ś ć ” , 5 (1957) 271; H . K a p i s z e w s k i , T y s ią c le c ie e r e m ity p o ls k ie g o , „N a s z a P rz e s z ło ś ć ” , 8 (1958) 45; A . B a z i e l i c h ,
P o c z ą tk i k u lt u św. A n d r z e ja A p o s to ła w P o ls c e , „N a s z a P rz es zło ś ć ” , 7 (1958) 275.
15 Z e sta rszych p ra c te g o ty p u w s p o m n ie ć n a le ż y I. P o l k o w s k i e g o , C ześć
św. św. C y r y la i M e to d e g o w P o ls c e w e d łu g ksiąg litu r g ic z n y c h i le g e n d y od końca X I I I w., K r a k ó w 1885; J, F i j a ł k a , K s ię g i litu r g ic z n e o ra z św ię ta i ś w ię ci k a te d ry k ra k o w s k ie j z p o c z ą tk u X I I I u;., „ N o v a P o lo n ia S a cra ” , 1 (1928) 351— 364. N o w s ze p ra ce to : J. N o w a c k i e g o , Z d z ie jó w k u ltu św. W o jc ie c h a w P o ls c e , [W :] Ś w ię ty W o jc ie c h (997— 1947), G n iezn o , (b r.), s. 134— 177; St. Z d a n o w i c z a , Z a ry s h i s to ry c z n y litu r g ic z n e g o k u ltu św. J a d w ig i, „R u c h B ib l. L it u r g ” ., 6 (1953) 102— 115; J. W o j t k o w s k i e g o , W ia ra w N ie p o k a la n e P o c z ę c ie w P o ls c e w ś w ie tle ś red n io w ie c z n y c h z a b y tk ó w litu r g ic z n y c h , L u b lin 1958, 18 L u b lin 1959. 17 B N , B O Z cim 8, S a k ra m e n ta rz ty n ie c k i, opr. M . S o k o ł o w s k i , O s a k ra - m e n ta rz u ty n ie c k im , „S p r a w o z d a n ie K o m is ji H is to r ii S z tu k i” , 5 (1896) C X — C X I .
przestarzałe lub zawierają nie wystarczające wiadomości. W obec tego najbardziej przydatna dla naszych badań okazała się nie wydana jesz cze praca W. Danielskiego „Przedtrydenckie księgi liturgiczne diecezji polskich jako źródło do kultu św. Wojciecha*’ 18, a także opracowania zbiorów liturgicznych Biblioteki U niw ersyteckiej i dawnej M iejskiej w e W rocławiu dokonane przez W . Schenka29. Analiza tekstów litur gicznych związanych z kultem św. Urszuli została oparta na ustaleniach proweniencji i chronologii tych właśnie prac. N iekiedy tylko, zwłaszcza w wypadkach zakonnych ksiąg liturgicznych z Biblioteki Seminarium w Pelplinie i Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, wykorzystano przygotowane do druku katalogi zbiorów tych bibliotek.
3. P O D S T A W A 2 R 0 D Ł O W A
Zasadniczą podstawę źródłową pracy stanowić będą księgi liturgicz ne, czyli oficjalne zbiory tekstów i przepisów publicznej służby Bożej, W związku z trzema głównym i form am i litu rgii: mszą, m odlitwą kanoniczną, czyli oficjum, oraz udzielaniem sakramentów, a także in nym i czynnościami biskupów i kapłanów wyróżnia się trzy głów ne ro dzaje ksiąg zawierających teksty liturgiczne: Są to: 1. księgi mszalne, 2. księgi oficjum, 3. pontyfikały i rytuały, czyli agendy. Przepisy zaś rubrycystyczne zawarte b yły w kalendarzach dołączanych zw yk le do wymienionych w yżej ksiąg. Kalendarze te podawały obok daty święta stopień rytu, czyli uroczystości, z jakim b y ły obchodzone. Te same dane uzupełnione początkami tekstów formularza mszalnego i brew iarzo wego, zaw ierały księgi zwane „ordo” , a w zakonach „lib ri usuum” lub „consuetudinis” . Osobną grupę stanowią księgi zawierające wskazówki, jak należy przygotować liturgiczną służbę Bożą. Jest to rodzaj podręcz ników i do ksiąg liturgicznych w sensie ścisłym nie można ich zaliczyć. K G n 149, M issa le p len a riu m , opr. St. Z a k r z e w s k i , P o c h o d z e n ie tzw . M iss a le
P le n a r iu m k a te d ry g n ie ź n ie ń s k ie j, „S p r a w . T o w . P r z y j. N a u k w e L w o w i e ” , 2
(1922) 146— 148. K W r . 152, L ib e r a gen d aru m ecclesia e w ra tis la v ie n s is ., opr. A . F ran z,
Das R itu a le des B is ch o fs H e in r ic h I v o n B re s la u , F r e ib u r g 1912. K K r 33, B e n e -
d iction a le, op r. J. F i j a ł e k, K s ię g i.., B J 2057, P o n tific a le , op r. W . A b r a h a m ,
P o n t if ic a le b is k u p ów k ra k o w s k ic h z X I 1 w., K r a k ó w 1927.
18 Jest to p ra ca lic e n c ja c k a n a pisa n a na w y d z ia le te o lo g ic z n y m K U L w 1959 r. W u stalen iu p r o w e n ie n c ji i c h r o n o lo g ii k s ią g litu r g ic z n y c h o p a r ł się W . D a -n ie lsk i -na m e to d zie h is to r y c z -n o -litu r g ic z -n e j o p ra c o w a n e j p r z e z W . L e ro q u a is , k tó r y s k a ta lo g o w a ł litu r g ic z n e za so b y b ib lio te k fra n cu sk ich . W . D a n ie ls k i d o
stoso w ał tę m eto d ę do s p e c y fik i lit u r g ii p o ls k ic h d ie c e z ji.
19 R ę k o p is y litu rg ic z n e d a w n e j B ib lio t e k i M ie js k ie j w e W ro c ła w iu ( X I I I — X V w .), „R o c z n ik i T e o lo g ic z n o -K a n o n ic z n e ” , 6 (1959), z. 3., s. 7 7— 98; R ę k o p is y litu rg ic z n e z X I I I — X V w., „A r c h . B ib lio t. K o ś ć .” , 2 (1961), z. 1— 2, s. 185— 206
Kwerenda, która poprzedziła pracę o kulcie św. Urszuli, zmierzała do odnalezienia: 1. U w ag szczegółowych dotyczących daty i rytu święta oraz danych dotyczących jego obchodu. U w agi te znajdowały się w ka lendarzach, w księgach zwanych ordo, a czasem p rzy tekście mszalnym lub brewiarzowym , jeżeli i tam, obok nazwy święta, podano jego rangę lub jeżeli tekst w yróżniony był w kodeksie pięknym inicjałem albo na w et miniaturą. 2. Tekstu mszalnego z charakterystyczną dla średnio wiecza sekwencją, czyli prozą. Teksty te znajdowano nie tylko w msza łach. Można je było odtworzyć również na podstawie pierwszych słów form ularzy notowanych w tzw. ordo. 3. Tekstu oficjum. I w tym w y padku pomocne b yły ordo obok brewiarzy. 4. Imienia św. Urszuli w li tanii do W szystkich Świętych, która znajdowała się zarówno w msza łach, jak i w brewiarzach, a prócz tego w pontyfikatach i rytuałach. 5. Innych modlitw. Np. związanych z błogosławieństwem udzielanym przez biskupa w e mszy z danego święta. Tego rodzaju m odlitw y zawie ra ły tzw. benedykcjonały.
W edług W. Damielskiego liczba wszystkich potrydenckich rękopisów liturgicznych w zbiorach polskich wynosi około 700 kodeksów 20. Do tego trzeba dodać mniej w ięcej drugie tyle inkunabułów i starodruków.
Stan zachowania źródeł liturgicznych dla poszczególnych diecezji i zakonów, a także kolejnych okresów czasu jest bardzo różny. Ponie w aż zapoznanie się z materiałem wykazało, że w ramach poszczegól nych diecezji i zakonów istniała pewna ciągłość tradycji, a zwłaszcza że w granicach jednego wieku teksty b yły na ogół identyczne, dokonano w yboru w wypadkach dużej ilości kodeksów diecezji wrocławskiej, z których wybrano 69 najbardziej typowych, kierując się wskazaniami W. Schenka, najlepszego znawcy tych zb io ró w 21. Zrezygnowano także z przyczyn technicznych z uwzględnienia tych ksiąg włocławskich, które znajdują się w Bibliotece Seminarium Duchownego w e W łocław ku, krakowskich z Biblioteki Seminarium w Sandomierzu* gnieźnień skich z Biblioteki Kapitulnej w Łowiczu.
Z przejrzanych w czasie kwerendy ponad 300 ksiąg liturgicznych 222 zaw ierały materiał dotyczący kultu św. Urszuli. Reszta b yły to księgi, które w ogóle nie w ym ieniają świętych, jak np. niektóre psałte rze, rytuały, kodeksy mające tylko Proprium de Tempore względnie Propnium Sanctorum, ale część zimową, w której nie było oczywiście święta październikowego św. Urszuli. Z 222 kodeksów mających wzmian k i o św. Urszuli 158 to diecezjalne księgi liturgiczne, a 64 — zakonne.
80 Op. cit., s. 3.
21 U d z ie lił ich W . D a n ielsk iem u , k tó r y r ó w n ie ż d o k o n a ł ta k ie g o w y b o ru . W n in ie js z e j p ra c y u w z g lę d n io n o m n ie j w ię c e j te sam e k od ek sy , k tó re w y k o r z y s ta ł W . D a n ielsk i.
Rękopisów jest w tym 167, a inkunabułów i starodruków — 55. Do tarcie do tego materiału nie było łatwe ze względu na jego rozproszenie po wielu bibliotekach państwowych i kościelnych 22.
Z diecezji gnieźnieńskiej zużytkowano w .p ra c y 15 kodeksów (10 rę kopisów i 5 starodruków). Zbiory gnieźnieńskie nie są jednolite. Jest w nich w iele kodeksów pochodzenia krakowskiego lub wrocławskiego, które używane b yły w katedrze w Gnieźnie. Niem niej W. Danielski uważa, że wśród kodeksów Biblioteki Kapitulnej znajdują się również księgi o redakcji charakterystycznej tylko dla G n iezn a23.
Bardziej jednolicie przedstawiają się księgi liturgiczne diecezji kra kowskiej. W pracy wykorzystano ich 49 (33 rękopisy i 16 starodruków). Bogate zbiory krakowskich litu rgików w arte są rzetelnego przebadania, które m iędzy innymi w ydobyłoby w p ły w y i powiązania z liturgią praską, widoczne nawet przy pobieżnym, zetknięciu się z tym mate riałem, a także w p ły w y Krakowa na kształtowanie się litu rgii gnieź nieńskiej, włocławskiej, a być może nawet płockiej.
Ogromnie interesująca liturgia diecezji płockiej, mająca za sobą bardzo dawiną tradycję, poniosła niepowetowaną szkodę, gd yż źródła liturgiczne, w yw iezione w czasie w o jn y do Królew ca, zostały tam prawdopodobnie zniszczone. Zachowało się zaledwie kilka zabytków. W pracy wykorzystano 6 kodeksów płockich.
W. Danielski zwrócił w swej pracy uwagę na odrębność tradycji li turgicznych diecezji poznańskiej. Uważano bowiem dotychczas, że b yły takie same jak gnieźnieńskiej. Na podstawie dostrzeżonych różnic w y odrębnił W. Danielski kilka rękopisów traktowanych dotąd jako gnieź nieńskie 24. W pracy wykorzystano 8 kodeksów diecezji poznańskiej.
K sięgi liturgiczne W łocławka reprezentowane są w pracy przez 4 kodeksy (z około 13 zachowanych do dziś). Liturgia włocławska rozw i nęła się stosunkowo późno, być może, że nie sięga poza w iek X V . W die cezji panował, zdaje się, duży nieład. Kapłani posługiwali się księgami różnych diecezji i prowincji, a także zakonu krzyżackiego. Naw et naj starszy- mszał drukowany -— z 1515/1516 r. •— jest po prostu miszałem krakowskim ze zmienioną kartą tytułową. Duże podobieństwo szesnasto- wiecznej liturgii włocławskiej do litu rgii krakowskiej jest dowodem, że ta ostatnia w yw arła najw iększy w p ływ na kształtowanie się własnych tradycji Włocławka 25.
Największą stabilnością litu rgii wśród diecezji polskich odznaczała się diecezja wrocławska. Stw ierdził to W. Schenk na przykładzie tek
22 P a tr z ze s ta w ie n ie źró d e ł litu r g ic z n y c h , s. 12.
23 0 p . cit., s. 35. 1
24 T a m że, s. 103. 25 T a m że, s. 10.
stów św. S tanisław a26 i W . Danielski na przykładzie tekstów — św. W o jcie ch a 27, a potw ierdziły badania tekstów św. Urszuli. Ta jednoli tość litu rgii w ciągu w ieków stanowi dowód dobrze działającej centra lizacji w ręku biskupa, a także wczesnego ustalenia się obrzędów i tek stów w kościele katedralnym 28.
Z reszty diecezji polskich tylko Lubusz, Kamień i Warmia mają jeszcze trochę źródeł liturgicznych. Są to starodruki z końca X V i z X V I w., nie można więc niczego powiedzieć o wcześniejszej tradycji litur gicznej.
Z 64 kodeksów reprezentujących zakonne tradycje liturgiczne, naj w ięcej, bo aż 39, to księgi cysterskie. Z liturgiko w norbertanów w y korzystano 7, benedyktynów — 4, kanoników regularnych św. Augu styna 5, a dominikanów — 9.
Ze względu na techniczne trudności w dotarciu do zakonnych ksiąg liturgicznych, zajm iem y się tylko tym i zakonami, o których na podsta w ie literatu ry wiadomo, że b y ły w specjalny sposób związane z kultem św. Urszuli na Zachodzie. Chodzi o stwierdzenie w jakiej mierze, rów nież na terenie Polski, ten związek był aktualny.
Oprócz rękopisów i • starodruków liturgicznych wykorzystane zo staną w pracy, wydane drukiem, kalendarze diecezjalne i zakonne29 oraz publikacje tekstów liturgicznych, zwłaszcza pomnikowe dzieło G. M. Drevesa, Cl. Blum e’a i H. M. Bannistra Analecta hymnica medii a e v i30, zawierające sekwencje, hym ny i oficja rymowane znalezione w średniowiecznych księgach liturgicznych różnych diecezji i zakonów Kościoła łacińskiego. Znalazły się w tym w ydaw nictw ie również teksty z polskich źródeł liturgicznych.
Uzupełnieniem wiadomości z ksiąg liturgicznych są inform acje do tyczące kultu świętych, zawarte w statutach synodalnych i uchwałach kapituł zakonnych. Nieład w kalendarzach i księgach liturgicznych, w yw oła n y częstym i zmianami i wprowadzaniem coraz to nowych kul tów, w ym agał ustalenia pewnego porządku obchodzenia uroczystości. Sprawą tą zajmowano się w ielokrotnie na synodach oraz kapitułach
26 K u lt św. S ta n isła w a , s. 70. 27 Oip. cit., s. 85.
28 T a m że , s. 85.
29 W a ż n ie js z e w y d a n ia : A . B ie lo w s k i i W . K ę tr z y ń s k i, M P H , t. I I ; St. Z a k r z e w ski, A n a le c ta cis te rc ie n s ia , P A U . rozp . t. 49 (K r a k ó w 1906); W . S e m k o w i c z ,
K a le n d a r z tr z e b n ic k i, S p ra w . A U , t. 35 (1930); H . G rotefem d, Ę e itre c h n u n g des d e u ts ch e n M itt e la lt e r s u n d d e r N e u z e it, H a n n o v e r, t. 1, 1891, t. 2, cz. 1, 1892, cz.
2, 1898; T. W i e r z b o w s k i , V a d e m é c u m , W a rs z a w a 1908. O sta tn io o p u b lik o
w a n o k a le n d a r z e n a jsta rs zy c h d ie c e z ji p o ls k ic h i k ilk u za k o n ó w w z b io r o w y m w y d a n iu p od red . B. W ło d a rs k ie g o , C h ro n o lo g ia p olsk a , W a rs za w a 1958.
generalnych. W pracy korzystać będziem y szczególnie z. wyd. J. Sawickie go Concilia Poloniae 31, ze starszych zaś z J. Fijałka 32, U. Heyzmanna 33, St. Zachorowskiiego 34, a także J. M. Caniveza, k tóry w ydał uchwały kapi tuł generalnych cystersów 35. Osobną grupę źródeł stanowią te, które po zwolą odtworzyć sieć kościołów pod wezwaniem św. Urszuli, a więc piętnasto- i szesnastowieczne księgi uposażeń d ie c e z ji36 oraz współczesne schematyzmy. Sprawa występowania wezwań ołtarzy zbadana zostanie głównie na podstawie wydanych w izyta cji w rocław sk ich 37 i w łocław skich 38, nie chodzi bowiem o wyczerpanie zagadnienia, lecz przykłado w e pokazanie, czy i w jakiej m ierze wezwania te występowały. Również przykładowo potraktowana będzie sprawa relik w ii 11 tysięcy Dziewic, w oparciu o nieliczne zachowane inwentarze oraz wspomniane już w i zytacje. W związku z próbą przedstawienia „odbioru” św. Urszuli przez społeczeństwo, znów na prawie przykładu, sięgnięto do kazań i modli tewników, a także ikonografii, która zostanie przedstawiona o tyle, o ile pozwalają się w tej sprawie zorientować wydane już 39 oraz p rzy gotowane do druku K atalogi Zabytków Sztuki w Polsce 40. Co do w y stępowania imienia Urszula ograniczono się do zreferowania uwag St. J. Bystronia, k tóry na podstawie w ydaw nictw źródłowych sporzą dził spisy występujących w Polsce im io n 41. Głów nie w rozdz. I w y korzystane zostały źródła związane ściśle ze św. Urszulą. N ależy do nich pochodząca z IV w. inskrypcja stwierdzająca męczeństwo kolońskich
31 C o n c illa P o lo n ia e . Ź ró d ła i stu d ia k ry ty c z n e , 1948— 1963, t. 1— 10.
32 N a jsta rsze s ta tu ty synod a lne k ra k o w s k ie b is k u p a N a n k e ra z 2 X 1320, K r a k ó w 1915. 33 S ta ro d a w n e P ra w a P o ls k ie g o P o m n ik i, t. I V , s. 56 nn. 34 S ta tu ty s yn od alne k ra k o w s k ie Z b ig n ie w a O le ś n ic k ie g o z 1436 r., K r a k ó w 1915. 35 S ta tu ta C a p itu lo r u m G e n e ra liu m O rd in is C is te rc ie n s is ab a n n o 1116 ad a n n u m 1786, L o u v a in 1933— 1941, t. 1— 8. 36 J. D ł u g o s z , L ib e r b e n e fic io ru m . O p e ra o m n ia , t. 7— 9, C ra c o v ia e 1863— 1864; J. Ł a s k i , L ib e r b e n e fic io ru m , t. 1— 3, G n ie zn o 1880— 1881; L ib e r b e n e fi
c io r u m d ioecesis p osna niensis a n n i 1510, P o zn a ń 1950. i 37 V is ita tio n s b e ric h te d e r D iöze se B re s la u , w y d . J. J u n gn itz, T . 1— 4, B resla u 1902— 1904.
38 M o n u m e n to H is tó ric a d ioe ce sian a v la d is la v ie n s is , t. 1— 25, V la d is la v ia e 1881— 1912.
39 K a ta lo g za b y tk ó w s ztu k i w P o ls c e , t. 1— 10, W a rs z a w a 1951— 1963. T y lk o t r z y p ie rw s z e to m y są k o m p letn e, tj. o b e jm u ją całe w o je w ó d z tw o . Z p o zo sta ły ch w y s z ły d o p ie ro p o szc zeg ó ln e z e s zy ty , o m a w ia ją c e n ie k tó re p o w ia ty .
40 D ostępn e w m a szyn op isa ch p rz e c h o w y w a n y c h w P a ń s tw o w y m In s ty tu c ie S ztu k i w W a rs z a w ie . Z u p e łn ie n ie o p ra c o w a n e je s t je s zc ze w o j. w r o c ła w s k ie , b ia łos to ck ie , k oszaliń skie, gda ń sk ie. B a rd z o słab o zo sta ło o p ra co w a n e w o j. r z e
szow sk ie , w o b e c te g o n ie zo stało u w z g lę d n io n e w n in ie js z e j p ra cy .
Dziewic, niemieckie źródła liturgiczne z materiałem dotyczącym M ę- czenniczek, dyplom y klasztoru Sanctarum Virginum w Kolonii, dwie najstarsze pasje: F u it tem pore pervetusto i Régnante Domino, dwunasto- wieczne R evela tion es42 oraz Złota legenda Jakuba de Vorágine, za w ierająca również legendę o św. U rszu li43. Do tej grupy źródeł należy także wersja legendy znajdująca się w tzw. kronice polsko-węgier skiej 44. Zamieszczone poniżej zestawienie rękopisów i starodruków li turgicznych pozwoli zorientować się w bogatej podstawie źródłowej ni niejszej pracy.
Na zakończenie pragnę przytoczyć jeszcze raz nazwisko ks. W. Da- nielskiego, którego praca, nie wydana jeszcze drukiem, tak cenne oddała przysługi przy zapoznawaniu się z rękopiśmiennym materiałem liturgicznym . Pragnę także specjalnie podziękować ks. W. Schenkowi, k tóry wskazał na możliwości opracowania liturgicznego kultu św. U r szuli i udzielał życzliw ych wskazówek w czasie pisania pracy.
W Y K A Z Ź R Ó D E Ł L I T U R G I C Z N Y C H W S T Ę P I. Ź ró d ła rę k o p iś m ie n n e G n i e z n o B ib lio te k a K a p itu ln a 37 B r e v ia r iu m s a c e rd o ta le G n esnen se, r. 1504. 93 M is s a le G n esnen se, ok. 1400/1420 r.
140 M is s a le P osn a n ien se, I poł. X V w . 141 M is sa le G n esnen se, p o 1456 r.
143 M is sa le G n esn en se a rc y b p a Jana S p r o w s k ie g o (1453— 1484).
146 M is sa le P osn a n ien se a rc y b p a A n d r z e ja B o r y s z e w s k ie g o z la t 1471— 1434. 147 M is sa le G n esnen se, ok. 1300 r.
149 M is sa le p le n a riu m p och o d zen ia b a w a r s k ie g o z X I / X I I w., u ży w a n e w k a te d rze g n ie ź n ie ń s k ie j w 1287 r.
154 B r e v ia r iu m , X V w ., z K r u s z w ic y . 158 O rd o d iv in ! o f f ic ii z 1478 r. 169 M is sa le G n esnen se, p rz ed 1434 r.
194 M is s a le W r a tis la v ie n s e , pocz. X V w., u ży w a n e w G n ie źn ie od 1. poł. X V w . 196 G ra d ú a le G n esnen se, 1536 jr.
202 B r e v ia r iu m G n esnen se, X V w .
42 W s z y s tk ie te m a te r ia ły w y d a ł n a jp ie r w H . C r o m b a c h , V ita et m a r
ty r iu m S. U rs u la e , S. U rs u la V in d ic a ta , C o lo n is e 1647, n astępn ie z u zu p e łn ien ia
m i w y d a n e zo s ta ły w A c ta S a n ctoru m , t. 57, P a r y ż 1896. P assio: F u it te m p o re
p e r v e tu s to w y d a ł W . L e v i s o n w s w e j p ra c y Das W e rd e n d er U rs u la L e g e n d e ,
K o ln 1928.
43 J a c o b i a V o r a g i n e , L e g e n d a A u re a v u lg o h is to ria lo m b a rd ica d icta, w y d . T h . G raesse, L ip s ia e 1846, s. 701— 705.
224 P ro c essio n a le cistercien se, z 1651 r.
226 P ro cess io n a le cistercien se, X V I — X V I I I w . z W ą g r o w c a . K r a k ó w
B ib lio te k a C z a rto ry s k ic h
2780 B re v ia r iu m C ra eo vie n se, ok. 1500 r. z k a te d r y k ra k o w s k ie j. B ib lio te k a oo. D o m in ik a n ó w
18 S e k w e n c ja rz, X V w .
20 P s a lte riu m cum h y m n is, X V w. 35 P a ssion a le sanctoru m , X V w .
43 P s a lte riu m cum ¡hymnis, 2. poi. X V w. b ez s y g n a tu ry G ra d u a le, X V / X V I w .
B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a
1255 B re v ia r iu m C ra eo vien se, ok. 1399/1405, z k o le g ia ty św. F lo ria n a . 1256 B re v ia r iu m C ra eo vien se, ok. 1456/1470, z k o le g ia ty św. A n n y . 1257 B r e v ia r iu m W ra tis la v ie n s e , ok. 1400/1420 r.
1258 B re v ia r iu m C ra eo vien se, ok. r. 1443, z k o le g ia ty św. F lo ria n a . 4247 M is sa le C ra e o vien se , ok. 1450 r.
B ib lio te k a K a p itu ln a 1 M issa le C ra eo vie n se , ok. 1410, z k a te d ry k ra k o w s k ie j. 2 M issa le C ra eo vien se , ok. 1410/1420, z k a te d r y k r a k o w s k ie j. 3 M issa le C ra eo vien se, z 1323/50 r.
4 M issa le C ra eo vien se, z 1493/1510, z k a p lic y J a g ie llo ń s k ie j. 5 M issa le C ra eo vien se, z 1475/1487, W o jc ie c h a z P n ie w . 6 M issa le C ra e o vien se, z 1485/1490, z k a te d r y k ra k o w s k ie j. 7 M issa le C ra eo vien se , z 2. poł. X V w ., z k a te d r y k ra k o w s k ie j.
8 M issa le W ra tis la v ie n s e , z ok. 1421 r.
9 M issa le C ra eo vie n se, po 1475 r., z k a te d ry k ra k o w s k ie j. 20 E p istolare, z pocz. X I I w ., u ży w a n e w K r a k o w ie . 22 E p istola re, z 1500 r., k a te d ry k ra k o w s k ie j.
23 B en ed ictio n a le, p rzed 1110 r., u ży w a n e w K r a k o w ie . 24 B re v ia r iu m C ra eo vien se, z X V w .
26 B re v ia r iu m C ra eo vien se, p rzed 1394 r., z k a te d r y k ra k o w s k ie j. 27 B re v ia r iu m C ra eo vien se, z la t 1390/1400, z k a te d ry k ra k o w s k ie j. 28 B re v ia r iu m W ra tis la v ie n s e , ok. 1400, u ży w a n e w k a te d rz e k ra k o w s k iej. 29 B re v ia r iu m C ra e o vien se , 1436/1450 r.
30 B re v ia r iu m C ra eo vie n se , z 1443 r., z k a te d r y k ra k o w s k ie j. 32 B re v ia r iu m C ra eo vie n se , z 1390/1400 r., z k a te d ry k ra k o w s k ie j. 33 B re v ia r iu m C ra eo vie n se , z 1254/67 ¡r., z k a te d r y k ra k o w s k ie j.
34 P s a lte riu m cum o ffic iis v o tiv is , z 1390/1400 r., z k a te d ry k ra k o w s k ie j. 37 P s a lte riu m cum h y m n is, pocz. X V I w., z k a te d r y k ra k o w s k ie j. 44 G ra d u a le C ra eo vie n se, z 1506 r.
50 P s a lte riu m cum hym n is, z pocz. X V I w ., z k a te d r y k ra k o w s k ie j. 55 C o llec ta riu m z 1534 r., z k a te d ry k ra k o w s k ie j.
57 C o lle c ta riu m z 1526 r., z k a te d r y k ra k o w s k ie j. M o g i ł a
B ib lio te k a oo. C y s te r s ó w 610 fS revia riu m C istercien se, z 1412 r.
IQ 178 L ib e r ca p itu la ris et c o lle cta riu s, R itu a le C istercien se, X I I I i X V w., z k la szto ru c y s te r s ó w w L u b iążu .
IQ 184 L ib e r o rd in a riu s P ra e d ic a to ru m , X V w ., z k la szto ru d o m in ik a n ó w w e W r o c ła w iu .
IQ 185 L ib e r ord in a riu s P ra em o n stra t., 1494 r., z k la s zto ru n o rb erta n ó w . IQ 192 M is sa le p a rvu m , X I V / X V w ., z k la szto ru c y s te rs ó w w H e n r y k o w ie . IQ 195 M is s a le p a rvu m , 2. p oi. X V w ., z k la szto ru au gu stian ów w Ż aganiu. IQ 205 P ro c es s io n a le P ra em o n s tra te n s e e t agenda, 1320/1330 r.( z k laszto ru n o r
b e r ta n ó w w e W r o c ła w iu .
IQ 206 L ib e r ca p itu la ris et c o llecta riu s, R itu a le C istercien se, 1 poi. X I V w ., z k la s zto ru c y s te rs ó w w L u b ią żu .
I Q 207 A g e n d a W r a tis la v ie n s is , X I V w., z k o le g ia ty w N ys ie. IQ 241 B r e y ia r iu m , 1464 r., z k la s zto ru a u g u stia n ów w Ż agan iu .
I Q 242 B r e v ia r iu m W r a tis la v ie n s e , X I V w . z k la s zto ru a u g u s tia n ów w Ż aga n iu . I Q 244 B re y ia riu m , X I V w ., z k la s zto ru c y s te rs ó w w H e n r y k o w ie .
IQ 245 B r e y ia r iu m C istercien se, k o n iec X I V w ., z k la szto ru w K a m ień c u Z ą b k o w ic k im .
IQ 247 B re y ia riu m , X I V w ., z k o le g ia ty w O tm u ch o w ie.
I Q 248 B r e y ia r iu m W r a tis la y ie n s e , X I V w . i X V w ., z k la szto ru au gu stian ów w e W r o c ła w iu .
IQ 255 L e c tio n a riu m , 1 poi. X I I I w ., z k la s zto ru c y s te rs ó w w Lu b iążu . IQ 257 B r e y ia r iu m z X I V w ., z k la szto ru c y s te rs ó w w Lu b iążu .
R ę k o p is y litu r g ic z n e d. B ib lio t e k i M ie js k ie j B 1711 M is sa le W r a tis la y ie n s e , 1366 r., z P a c zk o w a .
M 1116 M is sa le W r a tis la y ie n s e , ok. 1415 r., z k o ś c io ła M a r ii M a g d a le n y w e W r o cław iu .
M 1120 M issa le, 1 poi. X I V . , z k o ścio ła M a r ii M a g d a len y .
M 1124 B r e y ia r iu m W ra tis la y ie n s e , 2. poi. X V w., z k ościoła M a r ii M a g d a len y . M 1131 M is sa le W r a tis la y ie n s e , 1364 r., z k o ś cio ła M a r ii M a g d a len y . M 1132 B re y ia riu m , 1412 r., z k o ścio ła M a r ii M a g d a len y .
M 1134 M is sa le W ra tis la y ie n s e , 1381 r., z k oś cioła M a r ii M a g d a len y .
M 1140 B r e y ia r iu m W r a tis la y ie n s e , k o n iec X I V w ., z k o ścio ła M a r ii M a g d a le n y . M 1146 M is sa le W ra tis la y ie n s e , 1371 r., z k ościoła M a r ii M a g d a len y .
M 1150 M is sa le W ra tis la y ie n s e , X V w ., z k o ś cio ła M a r ii M a g d a len y . M 1151 M is sa le W r a tis la y ie n s e , 1330/1335 r., z k oś cioła M a r ii M a g d a len y . M 1152 B r e y ia r iu m W r a tis la y ie n s e , X V w ., z k o ścio ła M a r ii M a g d a len y . M 1153 B re y ia riu m , 1. poi. X V w ., z k ościoła M a r ii M a g d a len y .
M 1154 M issa le, X V w ., 'z k o ścio ła M a r ii M a g d a len y .
M 1244 A n tip h o n a r iu m , pars a estiva , 1387 r., z k ościoła M a r ii M a g d a len y . R 503 A n tip h o n a r iu m W r a tis la y ie n s e , X I V w., ze Śląska.
R 508 M issa le, X V w ., z k o ś cio ła św. B a rb a r y w e W ro c ła w iu . R 521 M issa le, ;1429 r., z k o ś c io ła św. E lż b ie ty w e W ro c ła w iu . R 522 B re y ia riu m , 1407 r., ze Śląska.
R 526 B re y ia riu m , X V w ., ze Ś ląska.
A k c . 725/48 B r e y ia r iu m W r a tis la y ie n s e 1. poi. X V w., z k o le g ia ty w L e g n ic y . B ib lio te k a Z a k ła d u N a r o d o w e g o im . O ssoliń skich
44/111 M is sa le C ra co yie n se , k o n iec X V w .
373/II M is sa le C ra c o y ie n s e a lta ris S. A n n a e , ok. 1500 r. 5706/1 B r e y ia r iu m C ra co yien se, ok. 1480 r.
R ę k o p isy (litu rgiczn e zakonu k r z y ż a c k ie g o p r z e jr z a n e w celach p o r ó w n a w c zy c h . G d a ń s k
B ib lio te k a P A N
M ar. F61 M issa le secundum n o tu la m d om in o ru m T eu to n ico ru m , X V w . M ar. F80 M issa le secundum n o tu la m d om in o ru m T eu to n ico ru m , 1433 r. M ar. F332 M issa le secundum n o tu lam d om in o ru m T eu to n ico ru m , X V w. M ar. F402 M issa le secu ndum n o tu la m d om in o ru m T eu to n ic o ru m , X I V / X V w. M ar. F403 M is sa le secundum n otu lam d om in o ru m T e u to n ic o ru m , X V w .
I I . In k u n a b u ły i s ta ro d ru k i
A g e n d a Gnesnensis, ed. N ico la u s D z ie r z g o w s k i, K r a k ó w , H ie ro n im S c h a rffe n b e rg 1549, E str. X I I , 70.
A g e n d a P locen sis, K r a k ó w , M a r e k S c h a rffe n b e rg , 1554. E str. X I I , 70.
A g e n d a Posnanensis, ed. Joannes L& talsk i, L e ip z ig , M e lc h io r L o t t e r 1533. Estr. X I I , ¡70.
A g e n d a W ra tis la v ie n s is , ed. M a rtin u s P a u ls d o r ff, S trassbu rg, F rid e ric u s R u ch Dum bach, 1499. G. W ., 478.
B re v ia r iu m C am ien en se, L ip s ia e , .C onrad K c c h e lo ffe n , im pen sis P e t r i W e r n iz e r et A lb e r t i B u ch h o ltz, 1505.
B re v ia r iu m C ra eo vie n se , V e n e tiis , M anu ciu s, im pen sis Joh. H a lle r 1507. Estr. X I I I , 337.
B re v ia r iu m C ra e o vien se, K r a k ó w , H ie ro n im W ie to r , n a k ła d Joh. H a lle r i M a r e k S c h a rffe n b e rg , 1524 r. Estr. X I I I , 337.
B re v ia r iu m C ra eo vie n se, W en ez ia , P e tru s L ie c h te n s te in , im pen sis M ic h a e lis V e c h te r, M a r c i S c h e rffen b erg , Joh. P ö tten e r, 1538. Estr. X I I I , 337.
B re v ia r iu m Gnesnense, ed. C lem en s de P io tr k ó w , N ü rn b e rg , G e o r g e s Stuchs, 1502. Estr., X I I I , 337.
B re v ia r iu m Gnesnense, ed. Joh. L a s k i, L y o n , Jakub Saccon im p en sis J ę d o k a L u d w ik a .Decjusza, 1519. Estr., X I I I , 337.
B ra v ia r iu m G nesnense, V en ezia , Fdotr L ie c h te n s te in , n a kła d M a r k a S c h a rffe n b e rg a , M ich a ła V e c h te ra , Jana P ö tte n e ra , 1540. E str. X I I I , 338.
B re v ia r iu m Lu bu cen se, L ü b e c k , ty p o g ra f. B r e v ia r ii L u b u cen sis (n on p ost 1490) G. W., 5376.
B re v ia r iu m P locen se, K r a k ó w , J. H a lle r , 1520. Estr. X V I I I , 226. B re v ia r iu m Posnanense, ed. Joannes (L u b ra ń s k i). 1500. G. W ., 5431.
B r e v ia r iu m P osn a n en se, ed. M e lc h io r L o t te r , im p e n sis N ic o la i H a b e rla n d , L ip s ia e 1530. Estr., X V , 241.
B r e v ia r iu m W la d is la v ie n s e , C ra c o via e, H ie ro n im u s V ie to r , 1543. E str., X I I I , 338 i X V , 241.
B r e v ia r iu m W a rm ie n se , 1516.
B re v ia r iu m W ra tis la v ie n s e , S trassbu rg, Joh. G rü n in g e r, ca 1485. G. W ., 5511. B re v ia r iu m W ra tis la v ie n s e (S p e y e r, P e tru s D rach , ca 1485). G. W ., 5510.
B re v ia r iu m W ra tis la v ie n s e , ed. Joan. I V R o th , V e n e z ia (r e c te : N ü rn b erg , G reg o riu s Stuchs) 1599. G.x W ., 5512.
D iu rn a le C ra eo vien se, K r a k ó w , J. H a lle r , 1514. Estr., X V , 241.
D iu rn a le Posnanense, ed. Joannes de ducibus L ith u a n ia e, L e ip z ig , M e lc h io r L o tte r , im pen sis G eo rgiu s P fe n n ig , 1538. Estr., X V , 241.
L ib e r h o ra ru m C ra eo vien se, K r a k ó w , Jan H a lle r , 1508. E str., X X I , 257.
M issae P r o p r ia e P a tro n o ru m et fe sto ru m R e g n i P o lo n ia e , C ra c o via e , A . P e tric o v u s 1605, 1606, 1607. Estr., X X I I , 424.
M is s a le Cam dnense, N ü rn b e rg , G eo rg iu s Stuchs, 1506. M is sa le C iste rc ien s e (b m w .) 1478. H C 11279.
M is sa le C ra c o v ie n s e , M o g u n tia e , P io t r S c h o iffe r , 1484. Estr., X X I I , 426/27. M is s a le C ra c o v ie n se , M o g u n tia e , P e tru s S c h o iffe r , 1487. H., 11286.
M is s a le C ra c o v ie n se , N ü rn b e rg , G eo rg iu s Stuchs, im pen sis Joh. H a lle r (ca 1494). Estr., X I I , 428.
M is sa le C ra c o vie n s e , N ü rn b e rg , G eo rg iu s Stuchs (ca 1500). Estr. X X I I , 428. M is s a le C ra c o vie n se , C ra c o v ia e , J. H a lle r , 1509. Estr., X X I I , 429.
M is sa le C ra c o v ie n se , A r g e n tin a e , J. K n o b lo n c h , 1510. Estr., X X I I , 429/30. M is s a le C ra c o vie n se , C ra c o v ia e , J. H a lle r , 1515/1516. Estr. X X I I , 430. M is s a le C ra c o vie n s e , C ra c o via e , J. H a lle r , 1525. E str. X X I I , 431.
M is s a le C ra c o v ie n se , V e n e tiis , P e tru s L ie c h te n s te in , im p en sis M ic h a e lis V e c h te r, 1532. W e a le -B o h a tta 344.
M is s a le C ra c o vie n se , C ra c o v ia e , M a r c S c h a rffe n b e rg , 1545. E str. X X I I , 432. M is s a le D o m in ica n u m , V e n e zia , N ico la u s de F ra n c o fo rd ia , 1484, W e a le -B o h a tta 1817.
M is s a le 'D o m in ic a n u m , V e n e z ia , Joh ann es H am m en , 1494. H C , 11293 W e a le -B o h a tta 1822.
M is sa le D o m in ica n u m , V e n e zia , A n d r e a s Torresan u s, 1496. H C 11294. W e a le - -B o h a tta 1823.
M is s a le G n esn en se ed. N ico la u s D z ie r z g o w s k i, M a in z , F ran ciscu s B ohem us, im p e n sis Joh. P etru u s, 1555. E str., X X I I , 433.
M is sa le O rd in is S. B e n e d ic ti de o b s e rv a n tia B u rsfeld en si, ed. P etru s D rach, S p e y e r 1498. H C , 11274.
M is sa le P lo c e n s e , C ra c o via e , J. H a lle r , 1520. E str., X X I I , 433.
M is sa le Posn a n en se, C ra c o via e, J. H a lle r , 1524, W e a le -B o h a tta , 794.
M is s a le V a r m ie n s e , C ra c o v ia e , o f fic in a L a z a r i, Joh. J a n u szew sk i 1587. Estr., X X I I , 434.
M is sa le V a rm ie n se , S trassb u rg, F rid e ric u s (R u ch D u m b ach ) 1497. W e a le -B o h a tta , 1646.
M is sa le W r a tis la v ie n s e , M a in z , P e tru s S c h o iffe r , 1483. Estr., X X I I , 426. M is s a le W r a tis la v ie n s e , M a in z, P e tru s S c h o iffe r , 1499. Estr., X X I I , 434.
M is s a le W r a tis la v ie n s e , C ra c o v ia e , K . H o c h fe d e r, im p en sis J. H a lle r , S ebastian H y b e r , 1505. Estr., X X I I , 434/35.
M is s a le W r a tis la v ie n s e , B a silea , Jacobus W o lf f, im p en sis B . S a lom on , 1519. Estr., X X I I , 345.
M is s a le V la d is la v ie n s e , C ra c o via e, J. H a lle r , 1516, Estr., X X I I , 343.
O ffic ia p r o p r ia p a tro n o ru m p r o v in c ia e P o lo n a e . P e r R . S tan islau m S o coloviu m , C ra c o v ia e , O ffic in a L a z a r i, 1596. E str., X X I X , 18. 1
O rd in a riu s eccle s ia e C am in en sis, L ip s ia e 1507.
V ia tic u m P osn a n en se, L u g d u n i, B. L e s c u y e r, 1513. Estr., X X X I I , 422.
V ia tic u m V la d is la v ie n s e . N ü rn b e rg . G e o rg iu s Stuchs, 1502. E str., X X X I I I , 422/3. V ia tic u m V r a tis la v ie n s e , V e n e tiis , P e tru s L ie c h te n s te in , im pen sis J. H e rtz o g , 1501. E str. X I I I , 338 i X X X I I , 425.
I. Ś W I Ę T A U R S Z U L A I JEJ K U L T N A Z A C H O D Z I E W Ś W IE T L E D O T Y C H C Z A S O W Y C H B A D A N
H I S T O R Y C Z N O - A R C H E O L O G I C Z N Y C H
1. P R A W D A H I S T O R Y C Z N A I R O Z W Ó J L E G E N D Y
Sw. Urszula i je j Tow arzyszki należą do tych świętych, które śred niowiecze otoczyło najbogatszą, najbardziej fantastyczną, ale trzeba przyznać pełną uroku legen d ą45. Jak jednak w yglądała prawda histo ryczna, z której rozwinęła się późniejsza legenda? Do dziś zachował się w kościele św. Urszuli w K olon ii napis łaciński, w y r y ty w kamieniu o rozmiarach 39 cm X 70 cm. Brzm i następująco:
D iv in is fla m m e is vis io n ib u s fr e q u e n te r / adm on itu s e t v ir tu tis m a g n e m a i / iestatis m a r t y r ii ca elestiu m v ir g in u m / im m in e n tiu m e x p a rtib u s o r ie n tis 't e x ib itu s p ro v o to Clem aitius v i r clarissim u s de / p ro p rio in lo c o su o hamc b a silica m / v o to quod d e b ea t a fu n d a m en tis / res titu it. S i qu is au tem super ta n ta m / m a iie sta tem hu iius b a s ilic a e u b i san ctae / virg in es p ro n o m in e X P I san / g u in em suum fu d e ru n t corpus alicuius / d ep o su e rit ex o ep tis v ir g in ib u s s c ia t se / s e m p ite rn i ta r ta r í ign ibu s pu n ien d u m 46.
45 T re ś ć le g e n d y : U rszu lę, c ó rk ę c h rze ś c ija ń s k ieg o m o n a rc h y b r y ty js k ie g o , p ra gn ą ł p oślu b ić syn p o g a ń s k ie g o k sięcia. Z a tr w o ż o n a tą p ro p o z y c ją , z ło ż y ła b o w ie m ślub czystości, lę k a się o d m ó w ić s w e j r ę k i, b o p o tę ż n y sąsiad m o ż e m ś c ić się na je j k ra ju . P o m o c z n a jd u je w n ie b ie s k im w id z e n iu : m a się z g o d z ić n a m a ł żeń stw o pod w a r u n k ie m tr z y le t n ie j z w ło k i, p r z y ję c ia c h r z e ś c ija ń s tw a p r z e z n a rzeczo n eg o i d an ia je j 10 to w a r z y s z e k s zla ch etn eg o rodu . O rsza k k a ż d e j z nich, a ta k że U rs zu li, m ia ło sta n o w ić ty s ią c w y b r a n y c h d z ie w ic . P r z y d z ie lo n o im ta k ż e 11 o k rę tó w . P r z e z tr z y la ta p ou cza ła św . U r s z u la s w o je to w a r z y s z k i o p ra w d a c h w ia r y i zach ęcała d o w y tr w a n ia w d z ie w ic tw ie . G d y te r m in ślubu z b liż a ł się, s iln y w ia t r p o r w a ł o k rę ty , z a p ę d ził do b r z e g ó w B a ta w ii, skąd p o p ły n ę ły w g ó r ę R e n u do K o lo n ii. Tam ' p r z y ję to je b a rd z o gościn n ie. S w . U rs zu la p ou czo n a a n ie ls k im w id z e n ie m udała się w r a z ze s w y m o rs za k ie m w dalszą d r o g ę : n a p ie lg r z y m k ę do R zy m u . W B a z y le i p o r z u c iły ło d z ie i p o s zły d a le j p ieszo. P o z w ie d z e n iu R z y m u w r a c a ły tą sam ą d ro gą , a g d y z b liż y ły się d o K o lo n ii za s ta ły ją o b lę żo n ą p rzez H u n n ów . Ci, zo b a c z y w s z y lic z n y zastęp d zie w ic , r z u c ili s ię na n ie, b y j e z w śc ie k ło śc i w y m o rd o w a ć . W ó d z H u n n ó w , w id z ą c p ię k n o ś ć U rs zu li, c h c ia ł ją poślubić, ale u s łysza w szy o d m o w ę , sam p r z e b ił ją strzałą. D o k o n a w s z y s tr a s z li w e g o d zieła, p rz e r a ż e n i W id zen iem w s tę p u ją c y c h d o n ie b a z a s tę p ó w św . U rs zu li, H u n n o w ie op u ścili w p op łoch u ob leg a n ą K o lo n ię . M ie s z k a ń c y m ia s ta ze czcią p o c h o w a li ciała p o m o rd o w a n y c h d z ie w ic i z b u d o w a li na m iejs c u ich m ęc ze ń stw a kościół. Jest to streszczen ie n a jb a r d z ie j ro zp o w s z e c h n io n e j p a s ji R ę g n a n te D o
m in o z X I w . P o r. J. K 1 i n k e n b e r g, op. cit., s. 579.
46 W . L e v i s o n, op. cit., s. 4. „B o s k im i p ło m ie n n y m i w id z e n ia m i i w ie lk ą cnotą i m a je sta te m m ęc ze ń stw a zn a k o m ity c h d z ie w ic n ie b ie s k ic h p r z y n a g lo n y , C lem atiu s v i r clarissim u s, p r z y b y w s z y ze W ischcdu, o d b u d o w a ł od fu n d a m e n tó w na s w ó j koszt, w s w o je j p o sia d ło śc i tę b a z y lik ę , a b y d o p e łn ić ślubu, a g d y b y ktoś m im o m a jesta tu te j b a z y lik i, g d z ie ś w ię te D z ie w ic e k r e w s w o ją d la im ie n ia C h rystu so w ego p rz e la ły , z ło ż y ł tu c z y je ciało, w y ją w s z y d z ie w ic e , n ie c h a j w ie ,
Napis jest ła tw y do odczytania, lecz treść jego, ze względu na za wiłość stylu, różnie była interpretowana. N ajw ięcej jednak dyskusji w yw ołała data- powstania umieszczana m iędzy IX a X V III w . 47 Dziś już nie ulega wątpliwości, że pochodzi z IV lub początku V w . 48.
Analiza napisu doprowadza do stwierdzenia, że autorem jego był niejaki Clematius, człowiek senatorskiego pochodzenia, który przybył lub w rócił do K olon ii ze Wschodu przynaglony widzeniami dziewic i odbudował kościół, który już poprzednio musiał stać na miejscu ich męczeńskiej śmierci. Po wypełnieniu ślubu umieścił ten napis dla upa miętnienia swego czynu i zakazał chowania na cmentarzu (przylega jącym z pewnością do kościoła49) kogokolwiek ,,exceptis virginibus” . Napis w yraźnie w ięc potwierdza fakt męczeństwa dziewic w Kolonii i istnienia poświęconej im bazyliki, którą Clematius tylko odbudował. Pierw otna bazylika mogła ulec zniszczeniu w 355 r., gdy Frankowie złupili Kolonię, w takim razie Clematius odbudowałby ją w 2. poło w ie IV w. lub na początku V w. Potwierdzeniem tego przypuszczenia
i uzupełnieniem napisu Clematiusa są odkrycia, jakich dokonano na terenie kościoła św. Urszuli w 1942 r. Kościół uległ wówczas zniszczeniu w czasie bombardowania miasta, a prace wykopaliskowe pod zburzo nym i częściami doprowadziły do odsłonięcia krypty, zamkniętej absydą o szerokości 9 m., pochodzącej z IV w. 50 Byłaby to więc owa bazylika odbudowana przez Clematiusa.
N iestety, ani napis Clematiusa, ani odkrycia archeologiczne nie rozwiązują problemu czasu męczeństwa. Można tylko na ich podstawie przyjąć, że w iek IV jest terminem antę quem 51. Rozwiązanie problemu
ż e w ie c z n y m o g n ie m p ie k ie ln y m u k a ra n y b ę d z ie ” . T łu m . C. L u b i ń s k i e j , op. cit., s. 299.
47 W . L e v i s o n , op. cit., s. 4.
46 S t w ie r d z ili to w y b it n i a r c h e o lo g o w ie , e p ig r a fic y i h is to ry c y X I X i p o c z ą tk ó w X X w ., ta c y ja k R itsch , de R ossi, L e B lan t, M o rin , T ra u b e, a w re s z c ie L e v is o n . T a m że , s. 4.
40 A . G . S t e i n , D ie H e ilig e U rs u la u n d ih r e G e s e lls ch a ft, K ö ln 1879, s. 75 50 O. D o h m e n, D as K ö ln e r S t. U r s u la -P r o b le m a u f G ru n d d e r A u s g ra b u n g e n in d en K r ie g s ja h r e n 1942 und 1943, A n c h e n 1953. (P ra c a jest m i znana
t y lk o z tłu m a c ze n ia p o ls k ie g o w m a szy n o p isie b e z p a g in a c ji, n ie p o d a ję w ię c stron ).
51 A b s o lu tn ie n ie do p r z y ję c ia je s t h ip o te z a łą czą ca m ę c ze ń stw o koloń skich D z ie w ic z r z e k o m y m o b lę że n ie m m iasta p rz ez H u n n ó w p o ich k lęsc e pod C halons w 451 r. (d e B uck, K e s s e l) ani p rz y jm u ją c a d w a m ęczeń stw a : je d n o z czasów rz y m s k ic h p rz eś la d o w a ń ch rześcija n , d ru gie, k tó r e g o s p ra w c s m i b y li H u n n o w ie w 451 r., a k tó r e z la ły się w je d e n fa k t h is to ry c z n y (S tein ). N o w s i b adacze id ą za zd a n iem p o c h o d zą c e j z X I w . S e r m o in N a ta li S a n cta ru m V ir g in u m i sądzą, że m ęc z e ń s tw o m ia ło m ie js c e za cza s ó w D io k le c ja n a . A l e R ie s e stw ie rd za , że w e d łu g je d n o z n a c zn y c h ś w ia d e c tw w s p ó łc ze s n y ch ź r ó d e ł na te r e n ie rzą d zo n ym
utrudnia bowiem fakt, że następne przekazy pisane, dotyczące koloń skich męczenniczek, dochowały się dopiero z IX w. Jedynym pomnikiem ich kultu była do tego czasu poświęcona im bazylika, wielokrotnie w cią gu wieków przebudowywana i odbudowywana, jak w ykazały wspomnia ne już wykopaliska. Narastały w niej kolejne warstwy: późnorzymska, frankońska, ottońska, brunońska, annońska, romańska, obejmujące w ieki od IV do X I I 52.
Napis Clematiusa nie zawiera również żadnych danych dotyczących ilości, imion i pochodzenia męczenniczek. Także i pod tym względem skazani jesteśmy niemal wyłącznie na hipotezy. Pierw sze dane dotyczą ce imion i liczby męczenniczek pojawiać się zaczęły w IX w. w księgach liturgicznych. A le po tak długiej p r z e r w ie 53 wiadomości źródeł są roz bieżne, sprawiają wrażenie jakiejś kom pilacji tradycji dawnej z nowo powstającą. Najstarsza, według zdania Levisona, w ydaje się ta, która mówi o męczenniczkach w sposób bezimienny. I tak, klasztor i kapituła, istniejące przy kościele św. Urszuli w K olon ii od IX w., nazywane są _„Monasterium Beaitarum Virginum ” , ,,ad Sanctas Virgin es” , „ecclesia Sanctarum Virginum ” 54. Levison przytacza także szereg przykładów z ksiąg liturgicznych X i początku X I w., które w ten sposób mówią o męczenniczkach: ,,In Colonda Sanctarum V irginu m ” 55. Jednocześnie w kalendarzach i martyrologiach już w IX w. zaczynają się pojawiać imiona. Kolejność w jakiej są podawane i liczba jeszcze waha się i do chodzi do 11 w kodeksie z 946 r., gdzie w ten sposób zostały zanoto wane: Marta, Saula, Britula, Gregoria, Satumina, Sabatia, Pinnosa, Ursula, Sentia, Palladia, Saturia 56. Czy imiona te są wiarygodne? T ru dno na to odpowiedzieć. Prawdopodobnie nie zostały wym yślone w IX w., bo są to imiona, które istniały wśród chrześcijan, zwłaszcza w końcowym okresie cesarstwa rzymskiego i nie wykazują w p ływ ów frankońskich. Nie mają jednak tej wartości historycznej co napis Cle matiusa. W ątpliwości nasuwa przede wszystkim fakt, że w źródłach p rzez K o n sta n cju sza (293— 306) p rz e ś la d o w a n ie n ie m ia ło k r w a w e g o ch arakteru . P or. W . L e v i s o n , op. cit., s. 22.
52 O. D o h m e n, op. cit., Jest to sposób d a to w a n ia p r z y ję t y p rz e z h is to r y
k ó w i a r c h e o lo g ó w k oloń skich . '
53 O k o lo ń sk ich m ęczen n iczk ach zd a je s ię n ic n ie w ie d z ie ć św. G r z e g o rz z T ou rs ( V I I w .), k tó r y o p o w ia d a ją c- o ś w ię ty c h k olo ń sk ich n ie w y m ie n ia w ś ró d nich naszych m ęczen n iczek . M ilc z y te ż o n ich poch o d zące z V I I w . m a r t y r o lo gium . P o r. S a n d ra M os ch in i M a r c o n i , S an ta O rs o la [W :] E n c ic lo p e d ia c a tto -
lica , t. I X , C ittà d e l V a tic a n o 1925, s. 378— 379.
54 M . C o e n s , L e s V ie rg e s M a rty re s de C o lo g n e d’après u n o u v ra g e ré c e n t, „ A n a le c ta B o lla n d ia n a ” , 47 (19129) 89— 110.
55 Op. cit., s. 28. 58 T a m że, s. 29.
