JÓ Z E F A ZA W A D Z K A
PROCES FUNDOW ANIA OPACTW CY STERSKICH
W X II I X III W IEKU
W 1952 roku, na początku swojej ciekaw ej pracy o erem iekich
początkach zakonu cysterskiego, D. R. D u v ernay dał następ u jącą
ocenę stanu wiedzy europejskiej o cystersach: Il ne sem ble pas
que tous les problèm es posés par les origines de C itea u x aient
été d é fin itive m en t résolus. Bien des points resten t encore obscurs,
que de n o uvea ux tra va u x ou la découverte de docum ents inédits
pourront aider à élucider h W te n sposób oceniono p a rę la t tem u
dorobek h istoriografii problem u początków cystersów , zachow ują
cej we F ran cji n ieprzerw any łańcuch tra d y c ji od początku zakonu
do chwili obecnej, tra d y c ji dysponującej szczególnie dużą ilością
m ateriału źródłowego, w oparciu o k tó ry pow stało, zwłaszcza
w I poł. XX w ieku, szereg bardzo cennych p rac analitycznych.
Ilość tych prac z roku na rok powiększa się; o statnim w iększym
w ydarzeniem naukow ym jest specjalna seria badań w związku
z 800-leeiem śm ierci św. B e r n a rd a 2.
Zasadniczą jed nak zdobyczą b adań w lata ch pow ojennych jest
doskonalenie ujęć problem atyki zakonu m ające źródło w e wcześ
niejszej ogólnej rew izji dotychczasow ych u jęć h isto rii i roli Koś
cioła w dziejach 3. Pow szechnie więc została uznana geneza cys
1 D. R. D u v e r n a y , C ite a u x , V a llo m b r e u s e e t E tie n n e H a rd in g , „ A n a - lecta S a c ri O rd in is C is te rc ie n s is “ , 8 (1952) 379.
2 R ocznicow e b a d a n ia z o sta iy o p u b lik o w a n e w B e r n a r d d e C la ir v a u x , Éd. C o m m isio n d ’H is lo ire de l'O rd re de C ite a u x , P a r is 1953.
3 N a jc ie k a w sz e o b ecn ie u ję c ie o k re s u od X do X I I I w ie k u i r o li K o ś cioła w ty m czasie d a l L eo p o ld G é n i c o t , L e s L ig n e s ' de fa îte d u M o y e n -
Age, 2 éd., P a r is 1952. A u to r p o d a je ta m d o sy ć o b sz e rn e z e s ta w ie n ie b ib lio
1 2 2 J Ó Z E F A Z A W A D Z K A
tersów w yw odząca się z ogólnego ru ch u erem ickiego i powszech
nych ten d en cji społecznych w E uropie
wX i XI w ieku 4. Uznanie
tego fa k tu pozw ala n a nieco inne rozum ienie c h arak teru zakonu
i jego początkow ej roli, a w ślad za ty m rozum ienie dalszej ewo
lucji w okresie późniejszym .
Na tle przedstaw ionej pobieżnie ilościowej i jakościowej oceny
h isto riografii cysterskiej w e F ran cji Właściwszych proporcji na
b iera ocena dorobku n au k i polskiej w tej dziedzinie.
S tu le tn ia tra d y c ja naukow a zainteresow ań cystersam i w Polsce
przechodziła różne fazy pogłębienia metodologicznego, w ydoby
w ającego fak ty i obrazy składające się na naszą ogólną dzisiejszą
wiedzę o zakonie cysterskim . N iestety, jak dotychczas w ykazuje
ona pow ażne b rak i w zakresie rozum ienia roli cystersów w histo
rii P o ls k i5.
4 D. R. D u v e r n a y , op. cit., s. 379; J. 13. M a h n, L ’O rdre c iste rc ie n
e t so n g o u v e r n e m e n t, P a r i s 1945, s. 38, 39, 69; C. D e r e i n e, O d o n de T o u r n a i e t la crise d u e e n c b ilis m e au X I c s., ,,Rev. d u m o y en âge l a t i n “, 4 (1948).
n r 2, s. 136 i in n e ; o g ó ln e tlo p rz e m ia n p r z e d s ta w ia ją ; P . M a n d o n n e t O P , S a in t D o m in iq u e , P a r i s 1937, t. I i II; P. S c h m i t z, H isto ire de l'O rd re
d e S a in t B e n o it, M a re d s o u s 1948, t. 3; M . A u b e r t , A r c h ite c tu r e c is te r - C ienne e n F ra n ce, P a r is 1947,
“ R zecz ja s n a , że d o s z u k u ją c się p rz y c z y n y teg o z ja w is k a , a w ięc oce n ia ją c t r a d y c ję b a d a w c z ą , n ie m o ż n a tr a k to w a ć je j je d n o lic ie . N ie m ożna
je d n ą m i a r ą o d m ie rz y ć z a s trz e ż e ń o d n o śn ie do p r a c w y c h o d z ą c y c h do d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j i p o n ie j. W y d a je się n a w e t, że w ro z b ic iu h is to rio g r a f ii c y s te r s k ie j n a d w a o k re s y ; p rz e d w o je n n y i p o w o je n n y , tk w i groźny d la o ce n y je j d o ro b k u w u lg a ry z m s y m p lifik a c ji, z a p rz e c z a ją c e j w ie lo n u rto - w o ści p r a c h is to ry c z n y c h p o w s ta ją c y c h n a p rz e s trz e n i s tu lat. N a jw ła śc iw szy m z a te m b ę d z ie p rz e d s ta w ie n ie z a g a d n ie ń szczególnie in te re s u ją c y c h p is z ą c y c h o z a k o n ie . P e w n y m z a in te re s o w a n ie m cieszy ły się z a g a d n ie n ia s z tu k i c y s te r s k ie j; Z. H e 1 c e 1, O k la s z to r z e ję d r z e jo w s k im i b ę d ą c y m ta m
n a g r o b k u P a k o s ła w a , k a s z te la n a k ra k o w s k ie g o . N a d b itk a z t. 1 z. 2. T o
w a r z y s tw a N a u k o w e g o K ra k o w s k ie g o , O d d z ia ł S z tu k i i A rch eo lo g ii, K r a k ó w 1852; W. Ł u s z c z k i e w i c z , K o śc ió ł i r e s z ty k la s z to r u c y ste rsk ie g o
w K o p r z y w n ic y , „ S p ra w o z d a n ia K o m is ji do B a d a ń H is to rii S z tu k i w P o l
sce“, t. 3, K ra k ó w 1888; Z. S w i e c h o w s k i , O p a c tw o s u le jo w s k ie , P oz n a ń 1954; S. W i l i ń s k i , G o ty c k i k o śc ió ł p o c y s te r s k ie g o o p a c tw a p a r a d y s -
F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 2 3
2 persp ek tyw y dorobku i dośw iadczeń ogólnej historiografii
cysterskiej w yd aje się, że zasadniczą przeszkodą u tru d n ia ją c ą do
tychczas realistyczne poznanie roli zakonu w Polsce była, ciągle
dochodząca do głosu, ten d en cja zacieśniania płaszczyzny b adań do
stru k tu ry ekonom icznej zakonu, bez w yraźnego sięgania do całej
współczesnej m u rzeczywistości h istorycznej, oraz za słabe jak
dotąd uw zględnianie w badaniach pow iązań ogólnocysterskich
i instytucjonalnych.
Przedstaw ione powyżej u jem n e stro n y ujęć cystersów polskich
(pom ijając niezw ykle cenne w yniki p rac dotyczących gospodarki
klasztorów ) doprow adzały do przestaw ien ia sedna zagadnienia na
m isji c y s te rs k ie j w P ru s a c h : G. L a b u d a , P o ls k a i k r z y ż a c k a m is ja w P ru sa ch do p oi. X I J I w ie k u , „ A n n a le s M issio lo g ic a e “, 9 (1937); M. Ł o - d y ń s k i, O p a t G o d fr y d i b is k u p C h r y s tia n , „ K w a r ta ln ik H is to ry c z n y ” , 24 (1910); T. M a n t e u f f e l , P róba s tw o r z e n ia c y s te r s k ie g o p a ń s tw a b is k u p ie g o w P ru sa ch , „ Z a p isk i T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu “, 18 (1933); tenże, S p r a w o z d a n ie z b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y m i a r c h ite k tu r ą r o m a ń s k ą w O p a to w ie , „ P rz e g lą d H is to ry c z n y " ,
45 (1954). N a jw ię k sz y m z a in te re s o w a n ie m c ie s z y ły się je d n a k d z ie je o p a c tw , a zw łaszcza d z ie je fo r m o w a n ia się w ie lk ic h w ła s n o ś c i z a k o n u : K . H o s z o w s k i , O b ra z ży c ia o p a tó w m o g ils k ic h , K r a k ó w 1867; te n ż e , P o c ze t
o p a tó w m o g ils k ic h , M o n o g ra fia M o g iły, K ra k ó w 1867; S. K r z y ż a n o w
s k i , P r z y w ile je s z c z y r z y c k ie , „ K w a r ta ln ik H is to ry c z n y “ , 18 (1904); M. N i w i ń s k i , O p a c tw o c y s te r s ó w w W ą c h o c k u , „ R o z p ra w y A. U. h is t. f il“ , 68 (1930); H, S e r e d y ń s k i , U p o sa żen ie k la s z to r u c y s te r s ó w w M o
gile, W : M o n o g ra fia o p a c tw a c y s te r s ó w w e w s i M o g ile, K r a k ó w 1867; S. Z a -
k r z e w s k i , N a jd a w n ie js z e d z ie je k la s z to r u c y s te r s ó w w S z c z y r z y c u (1238— 1382), „ R o z p ra w y A. U., h is t. fil.”, ser. II, t. 16 (1902); Z. W d o w i -
s z e w s k i , R ód B o g o rió w w w ie k a c h ś r e d n ic h , „R o c z n ik P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a w e L w o w ie “, 9 (1928); W. S e m k o w i c z , R ó d P a lu k ó w , „ R o z p ra w y A. U. h is t. fil. t. 49 (1907); J . K r a s o ń , U p o sa żen ie k la s z to r u c y s t e r sk ie g o w O b rze, P o z n a ń 1950; H. C h ł o p o c k a , P o w s ta n ie i r o z w ó j w ie l k ie j w ła sn o ś c i z ie m s k ie j o p a c tw a c y s te r s ó w w K o łb a c z u w X I I — X I V w ie k u , P o z n a ń 1953; J. M i t k o w s k i , P o c z ą tk i k la s z to r u c y s te r s ó w w S u le jo w ie , P o z n a ń 1949; H. D ą b r o w s k i , U fo r m o w a n ie się w ie l k ie j w ła sn o ś c i f e u d a ln e j k la s z to r u c y s te r s ó w w H e n r y k o w ie , „ R o czn ik i H is to ry c z n e ” , 21 (1956); Z. W i e l g o s z , P o c z ą tk i w ie lk ie j w ła sn o ś c i k la s z to r n e j c y s te r s ó w w L u b iążu, „ R o czn ik i H is to ry c z n e ”, 22 (1956); S p e c ja ln ą p o z y c ję s ta n o w ią p o w o
-124 J O Z E F A Z A W A D Z K A
«
nie zawsze w łaściw e m iejsce, a w konsekw encji do. niewłaściwego
często p o jm ow an ia roli cystersów w Polsce. Pozostaje zatem spra
w ą nadał o tw a rtą i palącą, dalsze intensyw ne m onograficzne opra
cow yw anie pow yższych problem ów w oparciu o realistyczną kon
cepcję dziejów.
W ychodząc z ty ch założeń prób u ję przedstaw ić jedno z za
gadnień cysterskich, k tó re przez swój praw n y c h a ra k te r daje się
w zględnie łatw o w yodrębnić. Posiada ono jednocześnie duże zna
czenie dla dalszych prac n ad cystersam i z jednej strony, z drugiej
zaś m a znaczenie dla rozw oju bad ań problem ów historycznych
w iążących się z cystersam i w ram ach tej samej, współczesnej im
rzeczyw istości. Tym zagadnieniem jest fundow anie opactw cyster
skich rozum iane bardzo szeroko jako proces obejm ujący cały sze
reg elem entów składow ych (posiadający przebieg w czasie i prze
strzeni), w ciągający w swój zasięg pew n ą ilość osób o różnym
stopniu zainteresow ania fu n d acją opactw a, łączący zespoły
fak-je n tie p ra c e p ro f. T. M a n t e u f f l a . A u to r te n w n a jw ię k s z y m d o ty c h c zas s to p n iu d o c e n ia zn a c z e n ie b a d a n ia p o ls k ie j g a łę z i c y s te rs ó w w po w ią z a n iu z o g ó ln y m i d z ie ja m i z a k o n u : E w o lu c ja p o g ląd ó w g o sp o d a rczych
c y s te r s ó w do pol. X I I I w ie k u w ś w ie tle u c h w a ł K a p itu ły G e n e ra ln e j. „ P rz e
g lą d H is to ry c z n y ” , 43 (1952); te n ż e , R o ía c y s te r s ó w w P olsce w ie k u X I I , „ P rz e g lą d H is to ry c z n y ” , 41 (196ft); te n ż e , P a p ie s tw o i c y ste r s i, W a rs z a w a 1955. W o s ta tn ie j z ty c h p r a c , o c e n ia ją c r o lę c y ste rsó w , a u to r w iąże
ją p rz e d e w s z y s tk im z p o lity k ą k o śc ie ln ą S to lic y A p o sto lsk ie j. W ty m p o w ią z a n iu w id z i ro lę z a k o n u w P o lsc e w X I I w ie k u —■ p la n y m is y jn e n a R u s i i w P ru s a c h . M ożna m ie ć je d n a k p o w a ż n e z a s trz e ż e n ia czy ro la „ n a rz ę d z ia ” w ijęku S to lic y A p o s to ls k ie j w y c z e rp u je sen s is tn ie n ia c y s te r sów' w E u ro p ie i w P o lsce. Z a s trz e ż e n ia o p a rte n a s tu d iu m p o c z ą tk ó w pod s ta w in s ty tu c jo n a ln y c h z a k o n u o ra z ich e w o lu c ji z m ie rz a ją do zm n ie jsz e n ia p o d k re ś la n e j, p rz e z a u to r a ro li p o lity c z n e j. W ła ś c iw sz y m w y d a je się b a d a n ie c y s te rs ó w w p ła s z c z y ź n ie sp o łe c z n o -re lig ijn e j, z w ię k sz y m z w ró c e n ie m u w a g i n a rz e c z y w is ty s to s u n e k id e a łu z a k o n n e g o u c y ste rsó w (ule g a ją c e g o p e w n e j e w o lu c ji) do a k tu a ln y c h , r e lig ijn y c h p o trz e b ró w n ież e w o lu u ją c e g o s p o łe c z e ń stw a e u ro p e js k ie g o czy p o lsk ie g o (por. K. T y m i e n i e c k i , r e c e n z ja a r t y k u ł u T. M a n te u ffla , R o la c y s te r s ó w w Polsce
w X I I w ie k u , „R o c z n ik i H is to ry c z n e ”, 19 (1952). W y k a z n ie o b e jm u je p o
z y c ji, k tó r e u k a z a ły się w c ią g u o s ta tn ic h d w ó ch la t, tj. w tr a k c ie p rz y g o to w y w a n ia n u m e r u do d ru k u .
f u n d o w a n t e o p a c t w c y s t e r s k i c h 1 2 5
tów historycznych, a dzidki 'tełnu będący często w y jaśnieniem ty ch
ostatnich. Dotychczas nie w ykorzy sty w an o w należytej m ierze
możliwości w yłaniających się z w szechstronnego przeanalizow ania
tak ważnego etap u dla istnienia poszczególnych kom órek życia
zakonnego, jak im jest doprow adzenie do tak ty cznego istn ienia
Opactwa.
Badanie zakonu cysterskiego, podobnie ja k i innych zakonów,
jest próbą zrozum ienia żywego tw o ru spdłecznego związanego
organicznie z całą współczesną m u rzeczyw istością. W zw iązku
z tym, analiza w szelkich zjaw isk pozostających w obrębie danej
instytucji, m usi być przeprow adzona z uw zględnieniem zm ian tej
rzeczywistości — podłoża ew olucji zjaw isk szczegółowych. Po
wyższy postulat dynam icznego trak to w an ia zjaw isk m usi dotyczyć
również tem atu a rty k u łu — określenia szczegółów procesu fun do
w ania opactw cysterskich. O jego przebiegu decydow ała w dużej
m ierze (pom ijam w tej chwili w pływ nań w aru n ków stw arzanych
przez życie) k o n k retn a, ak tu aln a form a postępow ania praw nego
ustalona przez najw yższe w ładze zakonne. Chcąc zatem mówić
o ewolucji szczegółów procesu fundow ania trzeb a n a jp ie rw roz
ważyć ew olucję jego podstaw praw nych. Obie kw estie b ędą p rzed
m iotem niniejszego arty k u łu . Chcę jednakże zastrzec, że postulo
wany przeze mnie, dynam iczny sposób b ad an ia fu n d acji u c y ster
sów nie został tu ta j w p ełn i zrealizow any. U dało się zaledw ie
przedstaw ić schem at postępow ania praw nego i to bez odpow ied
niego w ypełnienia go treścią historyczną, k tó ra lepiej m ogłaby
wykazać ew olucję procesu. Przyczyny sięgają do b ra k u lite ra tu ry
zagranicznej, a na teren ie polskim , p rak ty czn ie nierozpracow anego
zagadnienia przebiegu poszczególnych f u n d a c ji6.
® P e łn y p ro c e s fu n d o w a n ia o b e jm u je n a s tę p u ją c e e le m e n ty (oczy -'iście, p rz e d s ta w io n y tu je s t p ro c e s -s c h e m a t, u w z g lę d n ia ją c y k o n ie c z n e e ta p y r e a liz o w a n ia f u n d a c ji i is tn i e ją c e w p ro c e s ie n ie z a le ż n ie od ep o k i): 1) F u n d a to r p o d e jm u je m y ś l »U fundow ania ¡o p actw a. 2) U z y sk u je a p r o b a tę b is k u p a alb o a rc y b is k u p a . 3) S ta r a się o k o n w e n t w ¡jakim ś o p a c tw ie lu b w K a p i tu le , p rz e d s ta w ia ją c w a r u n k i ja k ie m oże stw o rz y ć p rz y s z łe m u o p a c tw u vpunkty 2 i 3 m o g ą w y stę p o w a ć w ro ż n y m n a s tę p s tw ie c h ro n o lo g ic z n y m ,
1 2 6 J O Z E F A Z A W A D Z K A
W ty m m iejscu trz e b a dać zasadnicze w yjaśnienie celu a rty
kułu. R ozpatryw ane tu przepisy praw ne, ju ż chociażby z racji
sw ojej niejednoznaczności, nie m ogą być utożsam iane z życiem
k o n kretn y m , z rzeczyw istością stw arzającą nieograniczoną ilość
m ożliwości realizow ania szczegółów czy n aw et faktów zasadni
czych. W tra k c ie całego a rty k u łu chodzi głów nie o przedstaw ie
nie zasadniczego zrębu podstaw y p raw nej procesu oraz, co n a j
w ażniejsze, o postaw ienie zagadnienia konieczności badania kon
k re tn e j rzeczyw istości tow arzyszącej fundow aniu każdego opac
tw a. D w a bow iem aspekty b adan ia genezy opactw a: insty tucjonal
ny i historyczny m ogą jedynie w łaściw ie naśw ietlić szczegółowy
w ypadek.
Ź ródłem info rm acji o podstaw ach p raw n y ch
fundow ania
opactw jest Charta Caritatis 7 oraz zbiory ustaw dorocznych K a
g d y ż w z a s a d z ie u s ta w y k w e s tii te j n ie re g u lu ją je d n o z n a c z n ie ). 4) O p at lu b w iz y ta to rz y z u rz ę d u o g lą d a ją m ie js c e i w y r a ż a ją d e c y z ję lu b opinię. 5) P rz y b y c ie k o n w e n tu . 6) R ozpoczęcie b u d o w y m u ro w a n e g o k la s z to ru i k o śc io ła . 7) W y s ta w ie n ie d y p lo m u k o n firm a c y jn e g o . 8) K o n s e k ra c ja k o ś cio ła.
7 O s ta tn ie k ry ty c z n e b a d a n ia n a d C h a rta C a rita tis p rz e p ro w a d z o n e p rz e z B e a u f o r t’a w y k a z a ły k ilk a je j r e d a k c ji. W e d łu g tegoż a u to r a to , co z a tw ie rd z ili o p a c i n a K a p itu le G e n e ra ln e j w 1119 r o k u i co z a tw ie rd z ił p a p ie ż K alik ist I I je s t C h a rta C a r ita tis a n te p r io r w s to s u n k u do k tó r e j
C h a rta p rio r o z n acza ju ż p e w n ą e w o lu c ję . B u lle k o n firm a c y jn e p ap ież y
z a tw ie r d z a ją c e C h a rta C a r ita tis (E u g e n iu sz I I I — 1 V I I I — 1152; z A n a s ta zy IV — 9X 111153 A d ria n IV — 18 I I 1157; A le k s a n d e r I I I — 5 V III 1165) w y k a z u ją m ię d z y s o b ą ró ż n ic e i ś w ia d c z ą o e w o lu c ji C h a rta C a rita tis od 1152 r o k u do 1165 (L a C h a rte de C h a rité c is te r c ie n n e e t so n é v o lu tio n , „ R e v u e d ’h is to ir e e c c le s ia s tiq u e “ 49 (1954), n ro 2—3, s. 391— 437); A. A. K i n g,
C îte a u x a n d h e r e ld e r D a u g h te rs , L o n d o n 1954, s. 13— 15; P o p rzed n io ,
v: g r u n to w n y c h b a d a n ia c h n a te n sa m te m a t, J o s e p h T u r k w y k a z y w a ł is tn ie n ie d w ó ch r e d a k c ji C h a rta C a rita tis: p ie rw s z a z r o k u 1119 a d ru g a z 1152 (C h a rta C a r ita tis p rio r, „ A n a le c ta S a c r i O rd in is C is te rc ie n s is “, 1 (1945) 11—61; te n ż e , C iste rc ii S ta t u ta A n tiq m s s im a , ib id . 4 (1948) 109— 159). N a jw ię k s z e z m ia n y w y k a z u je b u lla A le k s a n d r a I I I z ro k u 1165 ( B e a u f o r t , op. cit., s. 412, 413). N ie z n a n y m i je s t a r t y k u ł M. L e f e v - r e ’ a, L a v é r ita b le C a rte C a r ita tis p r im itiv e e t son é v o lu tio n , 1114— 1119, „ C o lle c ta n e a O rd . C ist. R e f”. 16 (1954), o raz tegoż, L a v é r ita b le c o n stitu tio n
F U N D O W A N I E O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 2 7
pituł G eneralnych z X II w ieku 3. Szczegółowe opracow anie tem a
tu wymaga, jak w ykaże dalszy tok rozw ażań, oparcia się rów nież
o analizę bieżących uchw ał K ap itu ły G eneralnej, oraz o analizę
dyplomów poszczególnych opactw.
W 1119 rok u S tefan H arding przed staw ił n a zeb ran iu opatów
tekst Charta Caritatis, do zatw ierdzenia. M iało to m iejsce w m o
c is ie rc ie n n e de 1119, ibid. O s ta tn io u k a z a ł się a r t y k u ł o m a w ia ją c y b a d a n ia
M, L e fe v re ’a n a d p o c z ą tk a m i c y s te rs ó w (J. W i n a n d y, L e s o rig in e s de
C íte a u x et les tr a v a u x de M . L e fe v r e . „ R ev u e B e n e d ic tin e “ , 67 (1957)
n r 1—2, s. 49—76); k ry ty c z n a o c e n a c y to w a n y c h tu , w a r t y k u le , d w ó c h p r a c L e fe v re ’a z n a jd u je się w a r ty k u le B e a u f o r t ’ a (op. cit. s. 433, p rz y p is 1). E w o lu cja m ięd zy C h a rta C a rita tis p rio r i p o ste rio r , w z a k re s ie , k tó r y in t e re s u je n as n a jb a r d z ie j, p o le g a ła n a : 1) z n ie s ie n iu c a łk o w ity m in g e r e n c ji b is k u p a d ie c e z ji, 2) w z m o c n ie n iu w ła d z y o p a tó w w d w ó ch k ie r u n k a c h , a) z a h a m o w a n iu w szech m o cy m n ic h ó w w e le k c ji b) p rz e ję c iu p rz e z o p a ta C íte a u x k o n tr o li w s p r a w a c h ele k c ji. N a jw y ż sz ą w ła d z ę p o s ia d a ła je d n a k K a p itu ła G e n e ra ln a , k tó r a d e c y d o w a ła w o s ta tn ie j in s ta n c ji ( B e a u f o r t , op. cit., s. 409). P o n ie w a ż w rz e c z y w is to śc i d y s p o n u je m y d w ie m a , d o ty c h czas w y d a n y m i r e d a k c ja m i C h a rta C a rita tis ( o d k r y ty m i p rz e z J. T u r k a ) , u z n a n y m i ja k o r e d a k c je p rio r i p o ste rio r, d z ię k i te m u też, iż ró ż n ic e m ię d z y n im i o d p o w ia d a ją re d a k c jo m z o k re s u 1119 r o k u i 1165 p o d w z g lę d e m tre śc i, d la te g o C h a rta C a rita tis p o ste rio r u z n a n a z o sta ła w a r t y k u le ja k o r e d a k c ja o s ta tn ia . O s ta tn ią r e d a k c ję z a w ie ra w y d a w n ic tw o J . M. C a n i- v e z a , S ta tu ta C a p itu lo r u m G e n e r a liu m O rd in is C iste rc ie n sis ab a n n o 1116
an a n n u m 1786, L o u v a in 1933. W tr a k c ie p rz y g o to w a n ia do d r u k u s p r o w a
dzono k o m p le ty „ A n a le c ta S. O. C ist.” o ra z „ C o lle c ta n e a O rd . C ist. R e f.” Zob. re c e n z je c z aso p ism w „ R o czn ik i H u m a n is ty c z n e ” , 8 (1959), z. 2.
“ W edług T u r k a is tn ia ły tr z y re d a k c je I n s titu ta . P ie r w s z a s p o r z ą d zo n a p rzed ro k ie m 1152, d ru g a p o 1152 a p rz e d 1175, tr z e c ia m ię d z y 1175 a 1132 „ A n a le c ta S a c ri O rd in is C is te rc ie n s is “ , 4, (1948) 1—31. T a m ż e te k s t r e d a k c ji p ie r w o tn e j i o s ta tn ie j. Is tn ie n ie tr z e c h r e d a k c ji p o tw ie rd z a A. A. K i n g , d a tu ją c je n a s tę p u ją c o : I — p rz e d 1152, I I — p o 1152, I I I — m iędzy 1175 a 1182 (op. cit., ,s. 22, 23). T e k s t r e d a k c j i o s ta tn ie j o b e jm u je w y d a w n ic tw o J. M. C a n i v e z a p o d d a tą 1134 (op. cit. s. 12— 32). F r. K o - v a c s u s ta lił, że p ie r w o tn a r e d a k c j a p o w s ta ła w 1150 r o k u (À p ro p o s de
la d a te de la re d a c tio n des „ In s titu ta C a p itu li G e n e ra lis a p u d C is te r c iu m ",
„ A n a le c ta S. O. C ist.“, 7 (1951). W ię k sz a część I n s tit u ta w y z n a c z a s ta n p o śre d n i m ięd zy C h a rta C a rita tis p rio r a p o s te r io r ( B e a u f o r t , op. o i t ,
1 2 8 J Ó Z E F A Z A W A D Z K A
m encie kiedy istniało już 12 opactw, nie licząc samego C iteaux 9.
•Charta Caritatis kładzie siln y nacisk n a określenie istoty zakonu,
oraz u stan aw ia i określa rolę K ap itu ły G eneralnej 10. Fundacji
opactw pośw ięca jed y n ą i to bardzo ogólną uwagę:
C vm vero aliqua ecclesiarum n ostrarum dei gratia adeo creue-
rit u t aliud cenobium construere possit, illam diffin ition em , quam
nos in te r nostros confratres lenem us, et ipsi in ter se teneant.
Illu d tam en uolu m us nobisque retinem us. u t omnes abbates cunc-
ta ru m pa rtiu m ilia die, quam inter se co nstitu erint, ad nouum mo-
na steriu m u en ian t ibique abbati eiusdem loci et capitulo in sinis-
tris obediant per omnia. Ipsi vero cum his, quos genuerint
a.nnuum capitulum non h a b e b u n t11.
P ierw sza K a p itu ła G eneralna m iała m iejsce w 1119 roku.
w ty m też roku papież K alik st II, dnia 23 X II, zatw ierdził Charta
Caritatis. W 1120 roku uchw alono na K apitule: [...] u t nullo modo
abbatie in alicuius a ntistitis diocesi fu n d a rentur, antequam ipse
decretu m in ter cisterciense cenobium et caetera ex eo nata exara-
tu m et co n firm a tu m ra tu m haberet et confirm aret propter scan-
dalum in ter p o n tijicem et monachos deuitandum . Początkowo
u stęp ten znajdow ał się na końcu Charta Caritatis, następnie
9 J. T u r k , „ A n a le c ta S. O. Cist.*’, 4 (1948) 78, 79.
10 M ia ł to b y ć o rg a n c e n tr a ln y i k o n tr o ln y n a p ra w a c h p a r la m e n t a r n y c h , p o z w a la ją c y u n ik n ą ć s u p r e m a c ji je d n o s tk i. K a p itu ła b y ła n aczeln ą w ła d z ą z a k o n u — o rz e c z e n ia je j b y ły b ez o d w o ła n ia . Z a jm o w a ła się w y ja ś n ia n ie m C h a r ta C a rita tis i p ra k ty c z n y m s to so w a n ie m je j w życiu. K a ż d y o p a t m ia ł o b o w ią z e k u c z e s tn ic z e n ia w K a p itu le p o d g ro źb ą e k sk o m u n ik i z a m ie n io n e j p o te m na lż e jsz ą k a r ę . K a p itu ła m ia ła z n a czen ie ja k o c e n tru m d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j i r e lig ijn e j n a te r e n ie całe g o c h rz e ś c ija ń sk ie g o sp o łe c z e ń s tw a , w k tó r y m m n o ż y ły się o p a c tw a c y s te rs k ie . K a p itu ła n ie k r ę p o w a ła s a m o d z ie ln o śc i o p a c tw , a le s ta n o w iła w ęzeł łą c z ą c y ro zp ro szo n e po c a ły m św iecie d o m y z a k o n n e i g w a ra n c ję z a c h o w a n ia p rz e z nie czy s to ś c i r e g u ły (B. J . M a h n, L ’O rd re c is te r c ie n e t son g o u v e r n e m e n t des
o rig in e s d e s m illie u d u X I I f siècle (1098— 1365), P a r is 1945, s. 65—211).
O czy w iście, p r a k t y k a n ie je d n o k r o tn ie w y k r a c z a ła p o za p rz e p is y p ra w n e i s tw a r z a ła f a k ty , z k tó r y m i z k o le i m u s ia ły się liczy ć w ła d z e zak o n n e.
F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 2 9
przeniesiono go do Prologu 12. A więc w p raw ie zakonnym (lex),
jakim była niew ątpliw ie Charta Caritatis, fu n d acji poświęcono
tylko dwie bardzo ogólne uw agi, k tó re nie d ają pożądanych
szczegółów, a jedy nie zdają się określać podstaw y p raw n e pow sta
w ania opactw.
Jedn ą z nich jest zasada oddania w ręce opata decyzji stw o
rzenia filialnego opactwa. Bez jakiejko lw iek in gerencji. O n sam
decyduje kiedy jego opactwo posiada dostateczną ilość m nichów
i kiedy w a ru n k i są na ty le m ożliwe b y m ógł pow stać now y ośro
dek życia i działalności zakonnej. D rugą z zasad postępow ania
praw nego je s t konieczność, w każdym w y p adk u fundow ania,
przedstaw iania biskupow i odnośnej diecezji te k stu Charta Cari
tatis, celem zapoznania się z nią i zaakceptow ania j e j I3.
O m aw iając powyższe tek sty należy zatrzym ać się nad uży tym
w Charta Caritatis w yrażeniem diffm itio . M ożna je rozum ieć
w tym sensie, że istn ieje szereg przepisów dotyczących szczegó
12 Ib id ., s. 19, 20; 53; B e a u f o r t , op. cit., s. 393, 394.
1:1 B a rd z o c ie k a w y m m o m e n te m p r a w n y m je s t n a k a z p o w ia d a m ia n ia b isk u p ó w o f u n d a c ji i u z y s k iw a n ia zgody n a te n f a k t p o p rz e z a k c e p ta c ję
C h a rta C a rita tis. W n io sk o w a ć m o ż n a , że z a k o n w te n sp o só b ch ce u p rz e
dzić b is k u p a i z o rie n to w a ć go co d o e w e n tu a ln e j, p rz y s z łe j d z ia ła ln o ś c i o p a c tw a i jego ro li n a te r e n ie d ie c e z ji. P rz y p u s z c z e n ia te m o ż n a b y r o z b u d o w y w a ć d a le j, w c ią g a ją c c a łe z a g a d n ie n ie n a p ła s z c z y z n ę ro z w a ż a ń o ro li b is k u p s tw a w ty m czasie, ro z w a ż a ń szczeg ó ln ie w a ż n y c h i c ie k a w y c h z p e rs p e k ty w y o k re s u w a lk i z a k o n u c y s te rs k ie g o o e g z e m p c ję sp o d w ła d z y b is k u p a w p ó ź n ie jsz y m o k re s ie . W a lk a o e g z e m p c je tr w a ł a d o sy ć d łu g o . P a p ie ż e co ja k iś c zas m u s ie li w y d a w a ć b u lle p rz e c iw k o b is k u p o m , a n a k o rz y ść cy ste rsó w . W 1160 r o k u A le k s a n d e r I I I z u p e łn ie z a b ro n ił b is k u p o m in te rw e n io w a ć w z ło ż e n iu o p a ta z g o d n o ści (M a h n, op. cit., s. 85). L u cju sz I I I p o z w a la o p a to m b ło g o sła w ić n o w ic ju s z y i p ro s ić in n e g o b is k u p a o pom oc g d y b y w ła śc iw y b is k u p je j o d m ó w ił (ibid. s. 78). P ra w d o p o d o b n ie c a łk o w itą n ie z a le ż n o ść od b is k u p a c y s te r s i o tr z y m a li w 1257 r o k u n a p o d s ta w ie b u lli A le k s a n d r a IV (ibid. s. 137). D z ię k i u p rz e jm o ś c i d r H. C h ło - p o ck iej, d o w ie d z ia ła m się, że w p rz y g o to w a n iu je s t p r a c a o e g z e m p c ji k la s z to ró w w P olsce. W tr a k c ie d r u k u , w y sz ła p r a c a k s. F r a n c is z k a B o g d a n a , S p r a w a e g z e m p c ji b e n e d y k t y n ó w w P o lsce
średniowiecznej.
„ N a sz a P rz e sz ło ść “, IX (1959) 51— 90.130 J Ó Z E F A Z A W A D Z K A
łów procesu fundacji, k tó re opaci są obowiązani znać, by następ
nie wg nich kierow ać swoim postępow aniem . Nie w ydaje się moż
liw ym , by tu chodziło po p rostu o sam ą Charta Caritatis. Jeśliby
ta k było, to skąd w tak im razie pochodziłyby szczegóły, których
Charta Caritatis nie zaw iera. Zresztą, czym się kierow ano przy
zakładaniu opactw gdy jeszcze nie było Charta Caritatis. A p rze
cież pow stało w ted y 12 opactw. P ew ne św iatło rzuca na tę kw estię
III u stęp Charta Caritatis, w k tó ry m jest m owa o księgach kościel
nych i zw yczajach w poszczególnych opactw ach. M ają one być [...]
secund um formara m o ru m et librorum. noui m onasterii possi-
deant [...] u , to jest tak jak w C iteaux, M ożna przypuszczać, że
skoro w ty m w ypad k u prawm zakonne poleca k o n k retn ą prak ty k ę
m ającą m iejsce w C íteaux, ta sam a sy tu acja m ogła nastąpić
i w analizow anym w ypadku. W ydaje się to tym bardziej praw do
podobne, gdy p opatrzym y n a tę spraw ę z p u n k tu w idzenia ew olu
cyjnego kształtow ania się form życia zakonnego u cystersów i ge
nezy tej ciekaw ej instytucji. Charta Caritatis opiera swoje b a r
dzo ogólne postanow ienia na p rak ty c e zakonu istniejącego już
dw adzieścia lat.
Pozostaw iając w ręk u opatów w ybór i decyzję w spraw ie, która
przecież w dalszej konsekw encji będzie w pływ ać na losy i dalszy
rozw ój zakonu, K ap itu ła zatrzym yw ała sobie możliwość każdora
zowej in g eren cji w w ypadku niedokładnego w ypełniania przepi
sów. Tę m ożliwość daw ała centralistyczna organizacja zakonu,
k tó re j w yrazem były doroczne, obowiązkowe zebrania K apituły
G eneralnej ł\
Pozostaje do rozw ażenia kw estia szczegółów procesu fundow a
n ia — ich ilość oraz c h a ra k te r — w okresie do pow stania Charta
Caritatis. N a podstaw ie p u n k tu V III w iem y jedynie, że podstaw ą
do w ysłan ia kon w en tu jest dostateczna liczba m nichów w opac
tw ie m acierzystym . Liczba ta nie jest bliżej sprecyzowana. W za
k resie analizow anych powyżej k ilk u w zm ianek zaw iera się cały
14 „ A n a le c ta S. O. C is t.“ , 1 (1945) 53. 15 P o r. p rz y p is 10.
F U N D O W A N I E O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 3 1
m ateriał in form acy jn y dotyczący procesu fundow ania, jak im dys
ponuje Charta C antatis.
Zm ieniająca się z roku na rok rzeczyw istość historyczno-spo
łeczna m usiała staw iać zakon cysterski wobec konieczności fo rm u
łowania stanow iska odnośnie do a k tu aln y ch sy tu acji. E w olucji
ulegała nie ty lk o rzeczywistość — ulegał jej rów nież i zakon.
S ia dem w ypadkow ej obu procesów są k o n k retn e uchw ały dorocznych
K apituł G eneralnych. Pierw szy ich zbiór pow stał około ro k u 1150
pod nazw ą In stitu ía Generalis Capituli apud C istercium ,6. U kład
punktów w In stitu ía odbija proces chronologicznego ich n a ra s ta
nia n , a dzięki tem u jest obrazem rzeczyw istości dzielącej om a
w iany zbiór z 1150 roku od epoki p o w staw ania Charta Caritatis.
W konsekw encji, są one odbiciem dotychczasow ej, sankcjonow a
nej i doskonalonej p rak ty k i poprzedzających trzy d ziestu lat. P ro
cesowi fundow ania poświęcono tam kilk a p u n k tó w porozrzucanych
w różnych m iejscach In stitu ía .
Dla lepszego zrozum ienia te k stu In stitu ía I redak cji, podaję
jednocześnie tek st redakcji ostatn iej 1S:
I (1150)
1. Q uo in loco s in t c o n s tru e n d a cenobia.
In c iu ita tib u s , c a s te llis , u illis n u lla n o s tra c o n s tru e n d a s u n t c e n o b ia, sed in locis a c o n u e rs a tio n e h o - m in u m sem otis.
12. Q uom odo n o u e lla e c c le sia a b b a te e t m o n a c h is e t c e te ris n e c e - s s a riis o rd in e tu r.
D u o d ecim m o n a c h i cu m a b b a te te rc io d écim o a d cen o b ia nova
O s ta tn ia (1175— 1182)
I. Q u o in loco s in t c o n s tru e n d a co en o b ia .
In c iv ita tib u s , c a s te llis , v illis, n u lla n o s tr a c o n s tr u e n d a s u n t co e n o b ia se d in lo c is a c o n v e rs a tio n s h o m in u m se m o tis.
X II. Q u o m o d o n o v e lla e c c le sia a b b a te e t m o n a c h is e t c e te r is n e - c e s s a riis o r d in e tu r .
D u o d e c im m o n a c h i c u m a b b a te te r c io d e c im o a d c e n o b ia n o v a
111 P o r. p rz y p is 8! *
17 T en n a r a s ta j ą c y c h a r a k t e r I n s tit u ía b a rd z o s iln ie p o d k re ś la F r. K o v a c s (op. cit., s. 90) i J . T u r k „ A n a le c ta S. O. C is t.”, 4 (1948) 15.
1 3 2 J O Z E F A Z A W A D Z K A
t r a n s m i t t a n t u r n ec ta m e n illu c d e s - t in e n tu r , d o n ee lo c u s lib ris , d o m i- b u s e t n e c e s s a riis a p te t u r , lib ris d u m t a x a t m is s a li, re g u la , lib ro u su u m , p s a lte r io , h y m n a r io , co - lle c ta n e o , le c tio n a r io , a n tip h o n a rio , g ra d a li, d o m ib u s q u e q u e , o ra to rio , re f e c to rio , d o rm ito rio , c e lia h o s p i- tu m e t p o r ta r ii, n e c e s s a riis e tia m te m p o ra lib u s , u t e t u iu e r e e t re g u - la m ib id e m s ta ti m u a le a n t o b se- r u a r e . 18. Q uod o m n ia m o n a s te r ia in h o n o re m b e a te M a rie d e d ic e n tu r. O v ia a n te c e s s o re s n o s tr i e t p a tr e s do e c c le sia M o lism en si, q u e in h o n o re e s t b e a tę M a r ię a d C is te rc ie n - sem lo cu m , u n d e e t nos e x o r ti s u - m u s , p r im itu s u e n e r u n t, id c irc o d e - c e rn im u s , u t o m n e s ę c c le się n o s trę ac s u c c e s s o ru m n o s tr o r u m in m e m o r i a e iu s d e m c ę li e t t e r r ę re g in ę s a n c tę M a rię f u n d e n t u r ac d e d ic e n tu r . 23. D e c le ric is u e l la ic is c e n o b ia c o n s tr u e n tib u s e t q u o d n u llu s sin e p r o b a tio n e e f f ic i a tu r m o n a c h u s .
S i c le r ic i u e l la ic i lo c u m a liq u e m a d h o n o re m D ei c o n tr u x e r in t illu m - q u e lo c u m a lic u i c e n o b io ru m n o s tro ru m , q u a tin u s a d a b b a tia m p r o - f ic ia t, c o n c e d e re u o lu e r in t a b b a s q u e illiu s c e n o b ii, a q u o c o n s u ltu m f la - g ita n t, lo c u m h a b ile m p r o s p e x e r it s u s c ip ia t iliu m , si u o lu e r it (...)
tr a n s m i t t a n t u r : ' n ec ta m e n illu c d e s tin e n tu r d o ñ ee lo cu s lib ris, do m ib u s e t n e c e s s a riis a p te tu r , lib ris d u m ta x a t m issa li, R e g u la , lib ro U su u m , p s a lte rio , h y m n a rio , co- lle c ta n e o , le c tio n a rio , a n tip h o n a rio , g ra d a li, d o m ib u sq u e , o ra to rio , r e f e c to rio , d o rm ito rio , c e lia h o s p itu m et p o r ta r ii, n e c e s s a riis e tia m te m p o ra lib u s : u t e t v iv e re , e t re g u la m ib id e m s ta tim v a le a n t o b se rv a re .
X V III. Q uod o m n ia m o n a s te ria in h o n o re m b e a ta e M a ria e d e d ic e n tu r . Q u ia a n te c e s s o re s n o s tri e t p a t r e s de e c c le sia M o lism en si, q u a e in h o n o re est., b e a ta e M a ria e ad C iste rc ie n s e m lo cu m , u n d e e t nos e x o r ti su m u s, p r im itu s v e n e ru n t, id c irc o d e c e rn im u s u t o m n es e c c la - sia e n o s tra e ac su c c e s so ru m n o s t r o r u m in m e m o ria e iu s d e m caeli e t te r r a e re g in a e s a n c ta e M a ria e f u n d e n t u r ac d e d ic e n tu r.
X X III. D e c le ric is e t la ic is coe- n o b ia c o n s tru e n tib u s , e t qu o d n u l lu s s in e p ro b a tio n e e f f ic ia tu r m o n a c h u s. S i c le r ic i v e l laici lo c u m a liq u em a d h o n o re m D ei c o n s tr u x e r in t, illu m - q u e lo cu m a lic u i c o e n o b io ru m n o s t r o r u m q u a te n u s a d a b b a tia m t r a n s f e r e n d a m [p o d k re śle n ie m o je — JZ ] p r o f ic ia t co n c e d e re v o - lu e r in t, a b b a s q u e illiu s co en o b ii a q u o c o n s u ltu m fla g ita n t, locum h a b ile m p r o s p e x e r it s u s c ip ia t iliu m si v o lu e r it (...)
30. Q u o m o d o f i a n t a b b a tie . Si q u is a b b a s c re s c e n te n u m e r o f r a t
-F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 3 3 r u m a b b a tia m e d if ie a r e u o lu e r it, p rim o lo cu m a b b a tię a p tu m p e r q u i- ra t, d ein d e e u m d u o b u s a b b a tib u s sib i u ic in io rib u s , si ta m e n su u s a b b a s lo n g e te r r a r u m in te ru a llo a b eo re m o tu s f u e r it, o s te n d a t e t qu o d c o n siliu m s u p e r ho c sib i d e d e rin t, fa c ia t. Q uod si a u d ito e o ru m c o n - silio a b b a tia m fe c e r it, a u t n e c e ss a - ria, q u ib u s in d ig e n t f r a tr e s , q u o s m ise rit, ip se eis p ro u id e a t a u t t a lem h o m in u m q u e r a t, q u i hoc im p lore d ilig e n te r s u f fic ia t, ne, cu m d iu in o s e ru ic io d e b u e r in t u a c a re n e c e s s ita te c o m p u lsi c u m d ed eco re e o m p e lla n tu r m e n d ic a re .
33. D e u ic in ita te ,
Si c u i locus a d a b b a tia m co n - s tr u e n d a m o b ia tu s fu e r it, n o n p r e - s u m a t a c c ip e re , n is i p r iu s e u m d is ta r e a c ę te ris a b b a tiis n o s tri o rd in is d ecem le u g is B u rg u n d ię p ro c e rto c o g n o u e rit. Si ta m e n ib i c o n - g re g a tio f u e r it p e r a s s e n s u m C is te r- cien sis a b b a tu m c a p itu li illu m p o - t e r it accip ere.
G ra n g ie a u te m d iu e r s a r u m a b b a - tia r u m d is te n t in t e r se a d m in u s d u a b u s leugis.
37. Q u o t m o n a c h o s h a b e a t ec c le - sia, c u m a lia m a b b a tia m c e p e rit c o n stru e re .
N u liu s de a b b a tib u s n o s tris lo cu m a d a b b a tia m fa c ie n d a m a c c i- p iat, n isi p r iu s s e x a g in ta h a b e a t m o n ach o s p ro fe sso s e t hoc lic e n tia g e n e ra lis c a p itu li.
X X X II. D e v ic in it a te g r a n g ia - ru m . G ra n g ie e a u te m d iv e r s a r u m a b b a ti a r u m d is te n t i n t e r se a d m i n u s d u a b u s leu g is.
38. De a rc h ie p is c o p o u e l episcopo. X X X V I. D e a rc h ie p is c o p o v e l [...] E t id eo s ic u t a lia s sc rip s im u s , episcopo.
1 3 4 J O Z E F A Z A W A D Z K A
c u m q u is a b b a tu m a b b a tia m c o n - s t r u e r e u o lu e r it, p rim o hoc c a p itu - lu m e t c e te r a a rc h ie p is c o p o vei ep isco p o d ilig e n te r o s te n d a n tu r .
[...] E t ideo, s ic u t a lia s s c rip s i- m u s, c u m q u is a b b a tu m a b b a tia m c o n s tru e re v o lu e rit, p rim o hoc ca - p itu lu m e t c e te ra a rc h ie p is c o p o vel ep isco p o d ilig e n te r s u n t o ste n d e n d a .
Przytoczony pow yżej te k st I red ak cji In stitu ta przedstaw ia
dosyć duże tru dn ości in te rp re ta c y jn e. Celem lepszego zrozum ie
nia treści przepisów p ró b u ję usystem atyzow ać je w ram ach pew
ny ch zagadnień.
Podstaw ow ym p y tan iem dotyczącym procesu fundow ania jest
p y tan ie o form y p raw n e pow staw ania opactwa, a więc kto decydo
w ał o zaistnien iu fundacji. P u n k t 30 dosyć dokładnie określił
czynności opata, uznającego za konieczne pow stanie filii (np. z ra
cji nadm iernego w zrostu liczby m nichów w m acierzy). In te rp re
tu ją c treść tego p u n k tu m ożna ogólnie powiedzieć, że w ręce
opata została złożona cała tro sk a o w ybór m iejsca pod klasztor
i o zapew nienie p rzyszłem u opactw u odpow iednich w arunków
m aterialn y ch . W poczynaniach fun d acy jn y ch określoną rolę od
g ryw a osoba m acierzystego opata, k tó ry może być zastąpionym
przez dwóch opatów z sąsiedztw a. Do nich należało w yrażenie
opinii o w aru n k ach i udzielenie rad y fund ującem u opatowi. P u n k t
30 je s t jed y n y m w swoim rodzaju na tle reszty tek stu Instituta,
zwłaszcza na tle te k stu ich ostatniej redakcji. Rozważając proces
fu n d acji teoretycznie, m ożna powiedzieć, że o w yrażeniu zgody
n a fu n d ację decyduje w pierw szym rzędzie zespół w arunków m a
terialn y ch , pozw alających bez ryzykow ania przyszłego losu opac
tw a, n a faktyczne jego zaistnienie. A więc ten, kto decydował
o w aru n k ach , uzn ając je d ajm y n a to, za odpowiednie, te n w y
rażał n iejak o zgodę na pow stanie opactw a. Albo przy najm niej w y
rażał ty m zapowiedź zgody, k tó rą m iała dać w yznaczona po tem u
in sty tu c ja praw na. M am tu n a m yśli opata i K apitułę, k tó re to
in sty tu cje, w zależności od epoki, m iały praw o decydowania. Nie
m ożna w tej chw ili przesądzać, kto w okresie pow staw ania I re
dakcji In stitu ta był u p raw n ion y do w ydaw ania zgody, w każdym
F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 3 5
razie, w tekście p u n k tu 30 nie m a n a ten tem a t w yraźnej in fo r
macji.
P u n k t 38 om aw ia stosunki cystersów z episkopatem . N a k o ń
cu ustępu dodano zdanie o zgłaszaniu p ro je k tu dokonania fundacji
najpierw do K apituły, następnie arcybiskupow i albo biskupow i.
Zdanie to w szakże nie jest jednoznaczne w in te rp re ta c ji. P o d k reś
lić trzeba, że jest to jed y n y ustęp w spom inający o zgłaszaniu
p ro jek tu (chyba tak należy rozum ieć) fu n d acji n a K apitule.
Z uw agi n a kontekst, zdanie to służy chyba raczej do p o d k reśle
nia, że pow iadom ienie K ap ituły pow inno m ieć m iejsce w p ie rw
szej kolejności, przed pow iadom ieniem w ładz kościelnych św iec
kich. P ro blem określenia in stan cji decydującej o fu n d acji opactw a
kom plikuje p u n k t 37 In stitu ía , w yjątkow o n iejasn y w kontekście
pozostałych punktów , zwłaszcza 30. Z jed n ej stro ny , brzm ienie
pierwszej części tek stu nasuw a przypuszczenie, że opat posiada
jak najbardziej czynną i decydującą rolę w w y rażan iu ap ro b aty
(po w ypełnieniu w aru nków — posiadania p rzy n ajm n iej 60 m n i
chów w klasztorze). O statnia natom iast część zdania poprzednie
przypuszczenie obala. Oczywiście, trudność polega n a w łaściw ym
odczytaniu t e k s t u 19. Jeszcze jed n y m ogniw em w rozw ażaniach
nad określeniem in stancji decydującej jest p u n k t 33. M ianowicie,
opalowi wolno przyjąć m iejsce pod budow ę opactw a, gdy dzieli
je od innych opactw przestrzeń p rzy n ajm n iej 10 m il b u rg undz-
kich. Gdyby sy tuacja była inna, spraw ę m usi rozpatryw ać K ap i
tuła G eneralna. A więc w ty m w yp ad ku bardzo w yraźnie ok reś
lono funkcję K apitu ły oraz p rero g aty w y opata.
W czytując się w tek st In stitu ía dotyczącej spraw y fundow ania
zwłaszcza w punktach, k tó re szczegółowo o k reślają c h a ra k te r
m iejsca i w aru n ki konieczne do spełnienia by mogło pow stać
opactwo (punkty 1, 12, 18, 33, 37), m ożna dojść do przekonania, że
19 I s tn ie n ie tego p u n k tu w r e d a k c ji p ie r w o tn e j je s t z ja w is k ie m d o sy ć c ie k a w y m (to z n aczy is tn ie n ie z d a n ia o g ra n ic z a ją c e g o ro lę o p a ta w z a k r e sie fu n d o w a n ia ). W y d a je się d z iw n y m , że p u n k t te n z te j w ła ś n ie r a c ji nie z n a jd u je się w r e d a k c ji o s ta tn ie j, p o c h o d z ą c e j z o k re s u w y b itn e g o o g ra n ic z e n ia fu n k c ji o p ack ic h .
13 6 J O Z E F A Z A W A D Z K A
przepisy te są przede w szystkim w skazów kam i dla opatów, którzy
wg nich m ają postępow ać w k o n k retn y ch w ypadkach. Dlatego
określono, jak ie sp raw y należą do ich kom petencji, a jakie zare
zerw ow ała dla siebie K apituła.
Z dużym i zastrzeżeniam i, w ynikającym i z niejednoznacznego
b rzm ien ia tek stó w I red ak cji In stitu ía , p rzy jm u ję jednak, iż
w ty m okresie, którego zam knięciem jest zbiór z 1150 roku, w y
rażenie decyzji o zaistnieniu opactw a należało w zasadzie do
kom petencji opata. K a p itu ła w każdym w ypadku była pow iada
m ian a o p lanach zakładania filii, a praw o w kraczania w proces
fu n d acji przysługiw ało jej w w y jątk o w y ch okolicznościach.
W 38 punk cie poruszono spraw ę zgłaszania p ro je k tu fundacji
zw ierzchnikow i odnośnej diecezji celem uzyskania aprobaty. N a
leży przypuszczać, na podstaw ie przepisów p raw a kanonicznego 20,
że p ra k ty k a każdorazow ego zgłaszania p ro je k tu fundow ania bis
kupow i była dokładnie przestrzegana. Oprócz powodów ściśle
praw ny ch, p rzestrzeg anie tej p ra k ty k i u łatw iał specyficzny cha
r a k te r fo rm acji zakonu cysterskiego tak silnie związanego z koś
ciołem h ie ra rc h ic z n y m 21. W grę w chodzą bow iem pow iązania nie
ty lko ekonom iczne (ak tualn e w w y pad k u fundow ania opactw a
przez bisk u p a czy arcybiskupa). Chodzi też o m om ent podkreślany
p rzy analizie tego samego zagadnienia w Charta Caritatis 22, m ia
now icie o ew en tu aln e w łączenie nowego opactw a w pracę Kościoła
na te re n ie określonej d ie c e z ji23.
20 J. R. B a r, R e la tio n e s ín te r relig io so s e t e p is c o p u m , C raco v ia e 1940, s. 17.
21 Ib id ., s. 16.
22 P o r. s. 5 p rz y p is 13.
23 S p r a w a w łą c z e n ia się k la s z to r u c y s te rs k ie g o w rz e c z y w is to ść d iecezji m oże w y c h o d z ić p o za e w e n tu a ln y cel f u n d a c ji. W m o m e n c ie p o w sta n ia je d n a k , o p a c tw o s ta je się jeszcze je d n y m p u n k te m ż y c ia kościeln eg o , po p r o s tu d z ię k i sw e m u re lig ijn e m u c h a r a k te r o w i. A za te m , p o w s ta n ie o p a c tw a n ie m oże b y ć s p r a w ą o b o ję tn ą d la b is k u p a ja k o p rz e d s ta w ic ie la K o ś cio ła. Z a g a d n ie n ie to z a te m m u s i by ć ro z w a ż a n e p rz y a n a liz ie p ro c e s u f u n d o w a n ia o p a c tw a .
F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 3 7
P rzy jm u jąc naszkicowaną powyżej rolę opata w zakresie d ecy
dowania o pow staniu klasztoru, w konsekw encji przy jąć trzeba,
że fun dator m usiał wszczynać p e rtra k ta c je z ty m opactw em , z k tó
rego chciał m ieć konw ent
Na b ark ach fund ato ra spoczyw ało niem ało ciężarów. Odpo
wiednie przygotow ania na przyjęcie 12 m nichów , dokładnie ok reś
lone w 12 punkcie Institu ía , m usiały pochłaniać dużo w ysiłku
i w ydatków Si. W edług tego p u n k tu , przed przybyciem m nichów
m iejsce pow inno było być dosyć dobrze zagospodarow ane, by nie
ucierpiała na ty m służba Bogu (por. p u n k t 30) i zachow anie reguły.
Z szczegółowych postanow ień In stitu ía zaw ierają nakaz w zno
szenia kościołów pod w ezw aniem N ajśw iętszej M arii P anny. Po
nadto, o k reślają odległość jak a w in n a dzielić opactw a cy sterskie —
10 m il burgundzkich, w odniesieniu do g ran g ii — 2 m ile. W okreś
leniu c h a ra k te ru m iejsca fundacji (punkt 1) In stitu ía zachow ują
w dalszym ciągu przepisy oparte n a p rak ty c e zaakceptow anej
przez Charta Caritatis. Analiza procesu fundow ania i podstaw
praw nych pow staw ania k onk retn y ch opactw w okresie do 1119 ro
ku jest ilu stra c ją treści ogólnych zasad zaw arty ch w Charta Cari
tatis 2S. Ilu stra c ja ta otrzym ała szersze teorety czne uzasadnienie
24 B a r pisze, że fu n d o w a n ie k la s z to ró w re g u ły św . B e n e d y k ta w y m a ga w ie lk ic h w y d a tk ó w , d la te g o n a .podobne p rz e d s ię w z ię c ie m o g li so b ie pozw olić k s ią ż ę ta , b o g a ts z e ry c e r s tw o a lb o b is k u p i. W p r z e c iw ie ń s tw ie do cy stersó w , z a k o n y ż e b ra c z e w X I I I w ie k u n ie p o s ia d a ły p o c z ą tk o w o n ie ru ch o m o ści, d o m y b u d o w a ły w m ia s ta c h , a ży ły z ja łm u ż n y (op. cit., s. 16), p rz e d czym b ro n iły się b a rd z o w y ra ź n ie o p a c tw a c y s te r s k ie (por. 30 p u n k tIn s titu ta w r e d a k c ji I).
23 P o o tr z y m a n iu p ro ś b y o f u n d a c ję o p a t C ite a u x (w w y p a d k u f u n d o w a n ia c z te re c h p ie rw s z y c h c ó re k ) w y r u s z a ł n a w s k a z a n e m ie js c e , o g lą d a ł je w to w a rz y s tw ie b is k u p a , k tó r y b ło g o s ła w ił m ie js c e p o d c m e n ta rz i w sp ó ln ie z f u n d a to r a m i w y ty c z a li k rz y ż e m o b s z a r d a ro w iz n y . N ie w e w s z y stk ic h je d n a k w y p a d k a c h m ia ły m ie js c e ró w n o c z e śn ie c z y n n o śc i o p a ta , f u n d a to ró w i b is k u p a . J e ś li w je d n y m w y p a d k u m a m y w z m ia n k ę , iż b is k u p b ło g o sła w ił ziem ię, ja k np. w M o rim u n d z ie , to d o r e s z ty k la s z to ró w w z m ia n e k n ie m a . T a k te ż o d n o śn ie d o w y ty c z a n ia z ie m i k rz y ż e m , je s t w iad o m o ść o L a F e rte . O so b n ą p o z y c ję s ta n o w i C la irv a u x , g d zie ja k p isze A u b e rt, w sz y s tk ic h c zy n n o ści d o k o n a ł s a m św . B e r n a r d po p rz y b y c iu
1 3 8 J O Z E F A Z A W A D Z K A
dopiero w I red ak cji In stitu ta 26. Nie są one jedn ak m echanicznym
odbiciem fak tów z epoki pow staw ania Charta Caritatis, ale w y
k azu ją pew ną ew olucję w zakresie istn ien ia aktualnych form
p raw n y ch pow staw ania opactw a — na rzecz słabo jeszcze zaryso
w anych, cen tralisty cznych tendencji K apituły.
Pod koniec życia św. B ern ard a zakon dochodził do szczytu po
w odzenia znaczonego ilościow ym w zrostem opactw wznoszonych
n aw et n a odległych k rań c a c h Europy. W chw ili śm ierci św. B er
n a rd a (1153 r.) zakon liczył około 343 opactw 27. Ogrom ny w zrost
z b ra ć m i n a m ie js c e . J e ś li c h o d z i o M o rim u n d , to m a m y p e łn y o b ra z cz y n n o śc i o p a ta i b is k u p a , n a to m ia s t n ie w ie m y o w y ty c z a n iu ziem i k rzy żem . P r z y f u n d a c ji P o n tig n y b r a k w ia d o m o ś c i o czy n n o śc ia c h b is k u p a , a le m a m y w z m ia n k ę , że b is k u p u d z ie lił p o z w o le n ia n a fu n d a c ję , co u c z y n ił też i z w ie rz c h n ik f e u d a ln y . W c zasie o g lęd zin L a F e r té o b ecn i b y li oprócz o p a ta i b is k u p a , goście św ieccy . D o k o n a n o w te d y w y ty c z e n ia d a ro w iz n y k rz y ż e m p rz e z fu n d a to ró w , k tó r z y ją p o n a d to p o w ię k sz y li. C zynności b is k u p a n ie z n a m y . T rz e b a je d n a k p o d k re ś lić , że w z m ia n k i o szczegółach f u n d a c ji są b a rd z o n ie k o m p le tn e . K a ż d y p ra w ie o p is z a w ie ra się w je d n a k o w ych. ra m a c h , k tó r e s ta n o w ią , p o d o k o n a n iu o fe r ty p rz e z f u n d a to r a , w iz y ta o p a ta i w y s ła n ie m n ic h ó w . F a k te m c a łk o w ic ie p e w n y m je s t w y s ła n ie p rzez o p a ta m a c ie rz y s te g o k la s z to r u d w u n a s tu m n ic h ó w z o p a te m n a czele. C zas d z ie lą c y p o szczeg ó ln e e ta p y p ro c e s u je s t jeszcze w ty m o k re s ie n ie m o ż li w y m do o k re ś le n ia . (M. A u b e r t, L 'a r c h ite c tu r e c is te rc ie n n e en F rance, P a r i s 1947, s. 62— 65; o d n o śn ie do f u n d a c ji M o rim u n d u , D u b o i s , H isto ire de
1’a b b a y e de M o r im o n d , D ijo n 1879, w y d . II I, s. 12— 24). P o d a n e tu fa k ty
d o ty c z ą w y p a d k ó w je d n o s tk o w y c h — n ie m o ż n a z a te m n a ich p o d sta w ie w n o sić o re g u la r n o ś c i w y s tę p o w a n ia e le m e n tó w p ro c e s u i o id e n ty c z n y m ic h p rz e b ie g u . W ś w ie tle p ó ź n ie jsz y c h d a n y c h b o g actw o szczegółów r e a l i z o w a n ia f u n d a c ji z n a c z n ie się p o w ię k sz y , w k a ż d y m ra z ie s c h e m a t p o z o sta n ie te n sam .
25 N a p o d s ta w ie n ie z w y k le szczu p łeg o m a te r ia łu , k tó r y p o d a je A u b e rl (op. cit., s. 66— 68), d o b ra n e g o je d n a k o w o ż s ta r a n n ie d la p o d k re ś le n ia ró ż n y c h m o m e n tó w p ro c e s u fu n d o w a n ia , o b ra z p ro c e s u fu n d a c ji, ac z k o lw ie k m ie sz c z ą c y się w p e w n y c h o k re ś lo n y c h ra m a c h , p rz e d s ta w ia b a rw n ą m o z a ik ę m o ż liw o śc i szczeg ó łó w p o w s ta w a n ia o p a c tw . K a ż d y w y p a d e k k o n k r e t n e j f u n d a c j i p r z e d s ta w ia s w o is tą , w daściw ą so b ie ty lk o sp e c y fik ę . C h a r a k t e r m ie js c a u tr z y m u je się ta k im ja k i n a k r e ś liły I n s tit u ta o d d a ją c e w p e łn i d u c h a C h a rta C a rita tis. O d ź ró d ła in ic ja ty w y fu n d a c ji zależało
F U N D O W A N IE O P A C T W C Y S T E R S K IC H 1 3 9
ich liczby spowodował w ydanie przez K ap itu łę G eneralną w 1152
roku zakazu pow staw ania now ych opactw : A n n o ab Incarnatione
Domini M C LII, sta tu tu m est in Capitulo generali abbatum , ne
ulterius alicubi construatur nova abbatia nostri ordinis, ñeque
aliquis locus alterius religionis per subiectionem nostro ordini so-
cietur. L icet tam en alicui abbati pro aliqua incom m oditate intole-
rabili, consilio et assensu patris abbatis, abbatiam suam ad locum
magis ido neu m transferre, [...]28. K iedy nastąp iło odw ołanie tej
decyzji i czy w ogóle odwołanie m iało m iejsce, nie wiadomo. J e st
pew nym , że w końcu X II w ieku ilość opactw cysterskich urosła
do liczby 530 29. Biorąc pod uw agę, że około ro k u w y d an ia zakazu
m u s ie li z n a le ź ć tego, • k to m ó g łb y d a ć p e w n e p o d s ta w y m a te r ia ln e . C zęsto chęć u fu n d o w a n ia o p a c tw a c y ste rs k ie g o z g łaszały ró ż n e g ru p y e re m ic k ie , z g ro m a d z e n ia czy z a k o n y . D z ię k i te m u n o w o k re o w a n e o p a c tw o m o g ło opró cz ziem i o trz y m a ć b u d y n k i m n ie j lu b b a rd z ie j o d p o w ie d n ie . T a k czy in a c z e j u z y s k a n e m ie js c e w in ie n b y ł z w iz y to w a ć z a in te re s o w a n y o p a t. O d b y w a ło się to z a z w y c z a j p rz e d w y s ła n ie m k o n w e n tu . W t e j części p r o - ^ c e su n a s tę p o w a ło w y ra ż e n ie zgody p rz e z b is k u p a . S ą w y p a d k i, że w c zasie w iz y ta c ji o p a t d a w a ł g o rliw e m u f u n d a to r o w i p la n y b u d o w y o p a c tw a . M ógł też o p a t sa m p o św ię c ić m ie js c e p o d k la s z to r. W y sła n ie m n ic h ó w n ie zaw sze n a s tę p o w a ło w w a r u n k a c h z a s trz e ż o n y c h p rz e z I n s titu ía . Z a le ż a ło to od w ie lu okoliczności. C z a se m z a k o n n ic y o tr z y m y w a li p ro w iz o ry c z n e , d re w n ia n e z a b u d o w a n ia , cza se m d o p ie ro s a m i so b ie je w zn o sili. L ic z b a m n i chów z re g u ły w y n o sz ą c a d w a n a ś c ie osób, c z a se m s ię g a ła liczb y k ilk u , k tó rz y p rz y b y w a ją c w c z e śn ie j p rz y g o to w y w a li lo c u m d la re s z ty . P r z y b y w a ją c y m b ra c io m często to w a rz y s z y li k o n w e rs i i m u r a rz e . N a jc z ę śc ie j, od m o m e n tu p rz y b y c ia c a łe j lic z b y m n ic h ó w ro z p o c z y n a ły się p r a c e w o k ó ł w z n o szen ia m u ro w a n e g o k o śc io ła i k la s z to r u . O czy w iście, o g ro m n ą ro lę o d g ry w a ła w ty m w y p a d k u p om oc m a t e r i a ln a f u n d a to r a w z g lę d n ie in n y c h "osób. O d po m o cy te j z a le ż a ła d łu g o ść c z a su w z n o s z e n ia z a b u d o w a ń , t r w a
ją c a od k ilk u do k il k u n a s t u la t. O s ta tn im m o m e n te m p ro c e s u je s t k o n s e k r a c ja k o śc io ła , ró w n ie ż b a rd z o ro z le g ła w czasie. T a k im sa m y m w a h a n io m ch ro n o lo g ic z n y m u le g a ł te r m in w y s ta w ie n ia d y p lo m u k o n f ir m a c y j- nego.
27 J . M. C a n i v e z, C lte a u x „ D ic tio n n a ir e d ’h is to ire e t de g é o g ra p h ie e c c le sia s tiq u e s“, P a r i s 1953, t. 12 s. 889, 890; A. A. K i n g , op. cit., s. 226, M. A u b e r t, op. cit., s. 14, 15, 16.
28 C a n i v e z, S ta t u ta C a p itu lo r u m G e n e r a liu m , 1152, 1. 22 A u b e rt, op. cit., s. 65.
140 J Ó Z E F A Z A W A D Z K A
fundow ania istniało 343 opactw , w końcu zaś w ieku 530 (pomijam
podaną przez A u b e r ta 30 liczbę 742 przy 900 żeńskich jako m niej
praw dopodobną), należy przyjąć, że m iędzy 1152 a 1200 powstało
187 opactw . T rudno przypuścić by liczby te w iernie oddaw ały
rzeczyw isty stan opactw — trzeb a p rzyjąć w ahania w pew nych
granicach. Mimo to, pow staje py tan ie kiedy i w jakich w arunkach
opactw a te zostały ufundow ane 31.
R eg ularne w zm ianki o fundow aniu opactw cysterskich pocho
dzą z w y danych przez Caniveza S ta tu tó w K apituły G eneralnej.
Z aw arte w nich inform acje o przeprow adzaniu fundacji rozpo
czynają się w roku 1190. B rzm ienie w zm ianek nie pozostawia jed
nakże w ątpliw ości, że K ap itu ła G eneralna już w tym czasie p rze
jęła całkow icie w sw oje ręce spraw ę decyzji o pow staniu opac
tw a M. A zatem , pow staje zagadnienie, od jak daw na K apituła
:il) Ib id ., s. 8, 9; a u to r p o d a je c y fr y w e d łu g J a n a u s c h k a , O rigines
is te r c ie n s iu m , V ie n n e 1877.
31 W li te r a tu r z e p r z y jm u je się, że u s ta w a n ie o sią g n ę ła w iększego s k u t k u ( K i n g , op. cit., s. 226; A u b e r t, op. cit., s. 65); w e d łu g C an iv eza, w 1158 r o k u p o w s ta ło 5 a w 1162 r o k u 14 o p a c tw („ D ic tio n n a ire “ s. 891). 32 C o n sid e r a tio lo ci p ro a b b a tia c o n s titu e n d a ad p e titio n e m reg is A n g lo -
r u m c o m m i tlitu r a b b a tib u s M o r tu im a r is e t P e rse n ia e e t de V a lle -S a n c ta e - M a ria e, e t q u o d s u p e r hoc eis visu m , fu e r i t a u c to r ita te C a p itu li e x e q u a n tu r
(S ta t. C ap. G en . 1190, 23). P e titio c o m itis P a la tin i de c o n s tr u e n d a a b b a tia
e x a u d it u r e t a b b a ti de S c o n a v ia ad p e titio n is c o m itis illiu s loci c o n c e d itu r ei (ibid. 1193, 54). D e loco a b b a tia e c o n s titu e n d a e q u i p r o m it titu r a b b a ti de L u c e lla , c o m m itti tu r a b b a tib u s B e lla e -V a llis e t C ariloci u t lo c u m v id e a n t e t d ilig e n te r c u n c ta c o n s id é r a n t, e t si v id e r in t c u n c ta p a ra ta s u ffic ie n te r a d s u s c ip ie n d u m c o n v e n tu m , h a b e a n l p o te s ta te m m itt e n d i illu c c o n v e n tu m m o n a c h o r u m (ibid. 1195, 59). A b b a s V a llis h o n e s ta e q u i a d a b b a tia m n o v a n i c o n v e n tu m m is it e t a b b a te m p o s u it in c o n s u lto C a p itu lo g e n e ra li, s e x d ie b u s s it in le v i c u lp a , uno e o r u m in p a n e e t a q uae, e t q u ia a d C a p itu lu m n on v e n it, n ec r e s p o n s a le m m is it, o m n i s e x ta fe r ia ie iu n ie t in p a n e e t aq u a et s t a ll u m a b b a tis n o n in tr e t, n ec m is s a m c e le b re t, d o n e e C iste rc io se p re - s e n te t, e t ib i s te t ad a r b itr iu m d o m in i C istercii. A b b a s A q u a e b e lla e hoc ei d e n u n tie t (ibid. 1197, 22). D e m o n a c h is q u o s a b b a s d e N u c a ria m is it ad a b b a tia m c o n s tr u e n d a m sin e lic e n c ia C a p itu li G e n e ra lis, c o m m ittitu r a b b a ti d e C la r e v a lle q u i a u c to r ita te C a p itu li G e n e ra lis o rd in ä re sa ta g a t s ic u t v i - d e r it e x p e d ir e (ib id . 1214, 22).
