ISSN 1899-3192 e-ISSN 2392-0041
Joanna Nakonieczny
Politechnika Rzeszowska e-mail: j.nakonieczny@prz.edu.pl
EFEKTYWNOŚĆ KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO
W OPARCIU O METODĘ VAIC
TMEFFICIENCY OF INTELLECTUAL CAPITAL
BASED ON VAIC
TMMETHOD
DOI: 10.15611/pn.2018.514.27 JEL Classification: M410, O15
Streszczenie: Pojawienie się gospodarki opartej na wiedzy oraz kategorii kapitału
intelektu-alnego postawiło przed tradycyjną rachunkowością nowe wyzwanie. Rachunkowość kieruje się zasadami wypracowanymi przez wieki historycznego rozwoju. Część z nich pozostaje niezmienna, część należy dostosować do nowych potrzeb gospodarki. Najważniejsze wydaje się obecnie opracowanie odpowiednich standardów ujednolicających wymogi pomiaru, pre-zentacji i badania efektywności kapitału intelektualnego. Pomiar tradycyjnych, fizycznych aspektów ekonomicznych procesów jest niewystarczający do podejmowania racjonalnych decyzji zarządczych. Jedną z metod pomiaru kapitału intelektualnego jest metoda VAICTM
A. Pulića. Celem artykułu jest prezentacja sposobu pomiaru efektywności kapitału intelek-tualnego z wykorzystaniem współczynnika wartości dodanej na przykładzie konkretnego przedsiębiorstwa. Wykorzystane w artykule metody badawcze opierają się na studiach litera-tury oraz analizie danych finansowych podmiotu.
Słowa kluczowe: kapitał intelektualny, pomiar kapitału intelektualnego, efektywność
zaan-gażowanego kapitału.
Summary: The appearance of the knowledge economy and the category of intellectual
capital placed a new challenge to the traditional accounting. Accounting is governed by the rules of historical development. Some of them remain invariable, whereas others need to be adjusted to new needs of the economy. What seems to be the most important now is to develop appropriate standards unifying the requirements of measuring, presenting and researching effectiveness of the intellectual capital since the measurement of traditional, physical aspects of economic processes is insufficient to make rational managerial decisions. One of the methods of measuring the intellectual capital is the A. Pulić’s method of VAICTM . The purpose of the article is to present a measurement method of the effectiveness of the intellectual capital, using the value added coefficient based on the example of a given enterprise. The research methods used in the article are based on the studies of literature concerning the scope of the research as well as an analysis of financial data of the entity, necessary to carry out the research.
Keywords: intellectual capital, intellectual capital measurement, effectiveness of the involved
capital.
1. Wstęp
Zmiany zachodzące w światowej gospodarce mają coraz mniej cech ewolucyjnych i w coraz większym stopniu nabierają charakteru nieliniowego i nieciągłego. Coraz częściej mamy do czynienia z sytuacją, w której „nieprzewidywalni ludzie wyko-rzystują nieprzewidywalne środki, by wprowadzać nieprzewidywalne produkty przynoszące nieprzewidywalne zyski” [Hamel, Breen 2008, s. 196]. W bliższym i dalszym otoczeniu powstają organizacje uczące się, „oparte na wiedzy” i preten-dujące do miana organizacji intelektualnych. Szybko rozwija się gospodarka oparta na symbolach, czyli przepływach kapitałowych, kursach walutowych i strumieniach kredytowych. Gospodarka zdominowana przez tworzenie i rozpowszechnianie wie-dzy, w której wartość dodana wyrobów lub usług powstaje w wyniku umiejętnego zastosowania wiedzy w procesie wytwórczym [Niemczyk 2013, s. 7]. Wszystko to powoduje, że na sytuację finansową wielu przedsiębiorstw w coraz mniejszym stop-niu wpływa posiadany majątek trwały i obrotowy, a w coraz większym zatrudnieni pracownicy, ich wiedza i umiejętności. Kluczową kwestią staje się identyfikacja, pomiar i umiejętne zarządzanie zasobami niematerialnymi organizacji, aby uzyskać z nich jak największą efektywność.
Tak burzliwe otoczenie determinuje potrzebę rozszerzenia tradycyjnych granic rachunkowości, bowiem rachunkowość powinna odzwierciedlać rzeczywistą sytu-ację majątkowo-finansową i pozycję jednostki gospodarczej na rynku. Tradycyjny pomiar efektów funkcjonowania podmiotów gospodarczych przy wykorzystaniu je-dynie mierników finansowych jest szeroko krytykowany w literaturze przedmiotu z uwagi na fakt, że nie jest dostosowany do gospodarki, w której istotną rolę odgrywa kapitał intelektualny.
2. Istota kapitału intelektualnego
Pojęcie „kapitał intelektualny” po raz pierwszy zostało wykorzystane w liście J.K. Galbraitha do polskiego ekonomisty M. Kaleckiego w 1969 roku, w którym pi-sał: „Jestem ciekaw, czy zdaje Pan sobie sprawę z tego, jak wiele my na całym świecie zawdzięczamy wkładowi Pańskiego kapitału intelektualnego w ostatnich dekadach” [Hudson 1993, s. 15]. Od tamtego czasu minęło wiele lat, zanim w latach osiemdzie-siątych ubiegłego stulecia K. Sveiby podjął pierwsze próby zdefiniowania kapitału intelektualnego oraz opracowania sposobów jego pomiaru. Niemniej jednak jako formalny początek koncepcji zarządzania kapitałem intelektualnym można przyjąć datę założenia tzw. Grupy Konrada 12 listopada 1987 roku przez K. Sveiby’ego.
Efektem pracy tej Grupy był Raport Konrada, który zrywał z tradycyjnymi zasadami panującymi zarówno w rachunkowości, jak i zarządzaniu. Raport wytykał wady klasycznej sprawozdawczości i zwracał szczególną uwagę na wzrost znaczenia poza-finansowych wskaźników i informacji, a także podkreślał znaczenie kluczowych pracowników, ich wiedzy i umiejętności [Sveiby 1989, s. 9-14].
Od tamtej pory kapitał intelektualny doczekał się wielu definicji i klasyfikacji. Jednym z najbardziej powszechnych w literaturze podejść do tematu jest sformuło-wanie L. Edvinssona i M.S. Malone’a [2001, s. 17, 39] traktujące kapitał intelektual-ny jako zespół niematerialintelektual-nych wartości odnoszących się do jednostki (kapitał ludz-ki) i do przedsiębiorstwa jako całości (kapitał strukturalny), odzwierciedlających lukę pomiędzy wartością księgową i rynkową organizacji. Inną często cytowaną de-finicją jest określenie kapitału intelektualnego jako sumy wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących społeczność przedsiębiorstwa, a także praktycznym przekształ-ceniem tej wiedzy w składniki wartości firmy [Bratnicki 2001, s. 111]. Według E. Skrzypek [2009, s. 145] kapitał intelektualny to aktywa intelektualne, które sta-nowią sumę wiedzy poszczególnych pracowników oraz zespołów pracowników. Zasoby te podlegają permanentnym zmianom pod wpływem procesu organizacyj-nego uczenia się. Z kolei T. Stewart [1997, s. IX] traktuje kapitał intelektualny jako materiał intelektualny: wiedzę, informację, własność intelektualną i doświadczenie, które mogą zostać wykorzystane do tworzenia bogactwa.
Analizując definicje kapitału intelektualnego, daje się zauważyć, że większość autorów po pierwsze, wiąże pojęcie kapitału intelektualnego z zarządzaniem wie-dzą, po drugie, uznaje kapitał ludzki jako najważniejszy jego element, kształtują-cy poziom konkurenkształtują-cyjności przedsiębiorstwa. Należy jednak pamiętać, że kapitał ludzki nie jest własnością organizacji, lecz jedynie jest jej udostępniony, w związku z czym pracodawca może nim zarządzać [Juchnowicz 2014, s. 34-35]. Co istotne, samo posiadanie wybitnych specjalistów nie gwarantuje wysokiej efektywności działania. Niezbędne są między innymi wzajemne interakcje oraz współdziałanie w skali całego przedsiębiorstwa [Juchnowicz, Mazurek-Kucharska, Turek 2018, s. 15; Wiśniewski 2015, s. 111].
Wielość i obszerność pozycji literatury dotyczącej kapitału intelektualnego i jego struktury wskazuje na olbrzymie zainteresowanie badaczy tym zagadnie-niem. Zauważalne jest zamienne stosowanie pojęć kapitał intelektualny, aktywa intelektualne, zasoby niematerialne, aktywa wiedzy, przy czym termin wykorzy-stywany do opisu tego zjawiska zależy od dziedziny, w której porusza się osoba stosująca tę terminologię. Niezależnie od tego, jaki termin zostanie wykorzystany, stosujący go mają na myśli niematerialne zasoby organizacji, niemające fizycznego i finansowego wymiaru, przyczyniające się do generowania przyszłych korzyści i wpływające istotnie na wartość przedsiębiorstwa [Dobija 2003, s. 38].
3. Metody pomiaru kapitału intelektualnego
Prace nad przybliżeniem pomiaru kapitału intelektualnego rozpoczęli zarówno praktycy, jak i teoretycy, przedstawiając szereg rozwiązań najlepszych dla środowi-ska, które reprezentują. Jak wcześniej wspomniano, kapitał intelektualny jest różnie definiowany, ma niejednorodną strukturę, nie posiada fizycznego wymiaru i finan-sowej miary obliczonej na podstawie historycznego kosztu nabycia. Zatem oczywi-ste jest, że nie jest sprawą prostą oszacowanie jego wartości. W literaturze przed-miotu i praktyce badawczej podejmowane są liczne próby pomiaru i obliczane różne wskaźniki, dzięki którym możliwe staje się oszacowanie wartości intelektualnych. Przy wyborze tych metod można posłużyć się podziałem prezentowanym przez K.E. Sveiby’ego [2010], który wyróżnia cztery grupy metod pomiaru kapitału inte-lektualnego.
Pierwszą grupę stanowią metody oparte na kapitalizacji rynkowej (MCM –
Market Capitalisation Methods), umożliwiające określenie różnicy pomiędzy
war-tością księgową przedsiębiorstwa a jego warwar-tością rynkową. Różnica ta jest trakto-wana jako wartość zasobów niematerialnych.
Drugą grupą metod są modele oparte na zwrocie na aktywach (ROA – Return
of Assets Methods), gdzie ROA uzyskuje się poprzez podzielenie średnich zysków
przed opodatkowaniem za dany okres przez średnią wartość aktywów material-nych jednostki w tym okresie. Uzyskany w ten sposób wynik porównywany jest ze średnią dla danego sektora, a otrzymana różnica, pomnożona przez średnią wartość aktywów materialnych, pozwala na uzyskanie wartości przeciętnych rocznych zy-sków z aktywów niematerialnych. Otrzymana kwota podzielona przez średni koszt kapitału przedsiębiorstwa lub stopę dyskontową daje w efekcie całkowitą wartość kapitału intelektualnego.
Trzecia grupa metod – bezpośredniego pomiaru kapitału intelektualnego (DIC – Direct Intellectual Capital Methods), pozwala na szacowanie pieniężnej wartości poszczególnych składników kapitału intelektualnego.
Wykorzystując natomiast ostatnią grupę metod – kart punktowych (SC –
Score-cards Methods), możliwe jest przeprowadzanie identyfikacji i pomiaru
poszczegól-nych składników aktywów intelektualposzczegól-nych za pomocą wskaźników niepieniężposzczegól-nych. Metody zaliczane do poszczególnych grup można odpowiednio sklasyfikować, rozróżniając na pozwalające mierzyć kapitał intelektualny w wartościach pienięż-nych, niepieniężpienięż-nych, a także dotyczące całej jednostki gospodarczej czy poszcze-gólnych elementów składowych zasobów niematerialnych (rys. 1).
Każdy z zaprezentowanych modeli pomiaru kapitału intelektualnego ma swoje wady i zalety. Ich zastosowanie w praktyce gospodarczej uzależnione jest od potrzeb informacyjnych danego przedsiębiorstwa. Część z prezentowanych metod (metody kapitalizacji rynkowej i metody oparte na zwrocie na aktywach) bazuje na ogólno-dostępnych danych finansowych pochodzących ze sprawozdań, co przekłada się na łatwość obliczeń i porównań pomiędzy podmiotami danego sektora. Jednocześnie
metody te, zdaniem J. Michalaka, w niewielkim stopniu nadają się do zarządzania kapitałem intelektualnym wewnątrz przedsiębiorstwa. Przydatne w tym przypadku są metody zaliczane do grup bezpośredniej wyceny kapitału intelektualnego i kart punktowych [Michalak 2012]. Są to jednak metody bardziej pracochłonne z uwagi na ich szczegółowość. Często także krytykowane są w literaturze przedmiotu za trudności w dostępie do danych służących do ich opracowania.
Wartości niepieniężne Wartości pieniężne
Ca ły pod m io t tk a i kin dał ks enl óg ezc zs oP yw ów n ie m at e-ria ln yc h MV/BV
Metody zwrotu z aktywów ROA
HRCA KCE
CIV EVA
VAICTM
Invisible Balance Sheet
IAMVTM
FiMIAM
Citation-weighted Patents
Wskaźnik Q-Tobina
Metody oparte na kapitalizacji rynkowej Technology Broker
HR Statement The Value Explorer IVM
TVC
IAV AFTFTM
Metody bezpośredniej wyceny Holistic Accounts National IC IC-RatingTM Magic BSC VCI Meritum guidelines VC Score BoardTM Danish guidelines Nawigator IC-dVALTM IAM Knowledge Audit Cycle IC-IndexTM Business IQTM
Metody kart punktowych
Rys. 1. Przyporządkowanie metod i narzędzi pomiaru kapitału intelektualnego
Do pomiaru efektywności kapitału intelektualnego zastosowano model
inte-lektualnej wartości dodanej VAICTM Pulića, należący do grupy metod opartych na
zwrocie na aktywach. Wybór metody podyktowany był przede wszystkim łatwością w dostępie do informacji finansowych, na podstawie których dokonano
niezbęd-nych obliczeń. W metodzie VAICTM efektywność kapitału intelektualnego
wyrażo-na jest w miernikach fiwyrażo-nansowych, które z uwagi wyrażo-na powszechne ich wykorzystanie w tradycyjnym systemie rachunkowości mogą zostać potraktowane w sposób obiek-tywny.
4. Pomiar efektywności kapitału intelektualnego z zastosowaniem
modelu VAIC
TM– studium przypadku
Pomiar kapitału intelektualnego przeprowadzono na podstawie danych pochodzą-cych ze sprawozdań finansowych przedsiębiorstwa zajmującego się wykonawstwem robót z zakresu budownictwa inżynieryjnego, kubaturowego, przemysłowego oraz specjalistycznego. W badanym przedsiębiorstwie kontrakty pozyskiwane są zarów-no od inwestorów z sektora publicznego, jak i prywatnego. Mocną stroną jedzarów-nostki jest wysoko wykwalifikowana kadra techniczna, posiadająca wieloletnie doświad-czenie i wymagane do tego typu prac uprawnienia. Większa rotacja personelu w ostatnim czasie, związana z silnymi zmianami na rynku pracy, nie zachwiała stabilną pozycją podmiotu w konkurencyjnym otoczeniu. Przedsiębiorstwo wybra-no na podstawie doboru celowego z uwagi na dostępwybra-ność danych niezbędnych do przeprowadzenia badań empirycznych. Badaniem objęto lata 2010-2017.
Wykorzystane narzędzie badawcze – wskaźnik intelektualnej wartości dodanej – dostarcza informacji o efektywności zainwestowanego kapitału intelektualnego i fizycznego w tworzenie wartości dodanej oraz prezentuje, jaka część nowej warto-ści przypada na każdą zainwestowaną w nich jednostkę pieniężną. Sposób oblicza-nia wskaźnika intelektualnej wartości dodanej prezentuje rysunek 2 [Pulić 2000].
Przyjęta do badań metoda wymaga obliczenia odpowiednich mierników i wskaźników oraz zestawienia ich w tabeli w ujęciu absolutnym (mierniki – zasoby) i względnym (wskaźniki efektywności). Na potrzeby opracowania umieszczono je w tabeli 1.
Punktem wyjścia do obliczenia wskaźnika intelektualnej wartości dodanej
(VAICTM) jest ustalenie wartości dodanej przedsiębiorstwa. Zgodnie z modelem
opracowanym przez A. Pulića wartość dodana (Value Added – VA) stanowi sumę zysku operacyjnego (OP), wydatków poniesionych na kapitał ludzki (HC) oraz amortyzacji (A). Określa się ją także jako różnicę pomiędzy wynikami z działal-ności operacyjnej (OUT) a nakładami pomniejszonymi o koszty zatrudnienia (IN). Pulić prezentuje również podejście do wartości dodanej sugerujące, że jest ona rów-na kapitałowi intelektualnemu organizacji [Pulić 2000, s. 702-714].
Analiza danych pozwala na stwierdzenie, że badane przedsiębiorstwo genero-wało znaczną wartość dodaną, która zawierała się w przedziale od 19 do blisko 35 mln zł (rys. 3). Najwyższy przyrost wartości dodanej zaobserwowano w 2015 roku (o 44,83% w stosunku do roku 2010). Lata 2014-2015 odznaczały się także wy-jątkowo dużym wzrostem zysku operacyjnego, co znalazło swoje odzwierciedlenie we wzroście nakładów poniesionych na pracowników przedsiębiorstwa. Tak wysoki przyrost wartości dodanej w 2014 i 2015 roku w stosunku do lat poprzednich był skutkiem intensywnych prac pracowników zaangażowanych początkowo w opraco-wanie oferty przetargowej, a następnie obsługę dużego kontraktu, który w efekcie końcowym odznaczył się wysoką rentownością, wynoszącą 8%.
SC = VA − HC
SCE = SC/VA HCE = VA/HC
VA = OUT − IN =
OP+HC+A HC
ICE = HCE+SCE CEE = VA/CE
VAICTM = ICE+CEE
Objaśnienie symboli: VA – wartość dodana; OUT – wyniki z działalności operacyjnej; IN – nakła-dy pomniejszone o koszty zatrudnienia; OP – zysk operacyjny; A – amortyzacja; VAIC – współczynnik intelektualnej wartości dodanej.
Rys. 2. Obszary analizy wskaźnika VAICTM
Źródło: opracowanie własne na podstawie [Stahle, Stahle, Aho 2011, s. 534].
Następnie badaniu poddano poziom kapitału własnego, kapitału ludzkiego i ka-pitału strukturalnego przedsiębiorstwa. Za miarę kaka-pitału własnego (CE) przyję-to warprzyję-tość księgową aktywów netprzyję-to, naprzyję-tomiast kapitału ludzkiego (HC) – wydatki poniesione na wynagrodzenia, ubezpieczenia społeczne, szkolenia i ochronę zdro-wia zatrudnionych pracowników. Poziom kapitału strukturalnego (SC) obliczono, zgodnie z opinią A. Pulića [2000] i L. Edvinssona [1997, s. 266-373], jako różnicę wartości dodanej przedsiębiorstwa i wartości kapitału ludzkiego.
Tabela 1. Zasoby, wartość dodana oraz efektywność wykorzystania zasobów
badanego przedsiębiorstwa w latach 2010-2017
Lata VA Zasoby (mierniki) (w tys. zł)CE HC SC CEE Efektywność (wskaźniki) HCE SCE ICE VAIC 2010 24 044 36 477 12 697 11 347 0,66 1,89 0,47 2,37 3,02 2011 20 401 40 047 12 265 8 137 0,51 1,66 0,40 2,06 2,57 2012 20 195 44 722 11 335 8 860 0,45 1,78 0,44 2,22 2,67 2013 22 086 44 724 12 474 9 613 0,49 1,77 0,44 2,21 2,70 2014 33 694 52 963 15 277 18 417 0,64 2,21 0,55 2,75 3,39 2015 34 822 64 434 14 694 20 128 0,54 2,37 0,58 2,95 3,49 2016 20 978 55 995 11 285 9 694 0,37 1,86 0,46 2,32 2,70 2017 19 413 60 450 11 391 8 022 0,32 1,70 0,41 2,12 2,44 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych finansowych sprawozdania finansowego
przedsię-biorstwa. 0,00 5 000 000,00 10 000 000,00 15 000 000,00 20 000 000,00 25 000 000,00 30 000 000,00 35 000 000,00 40 000 000,00 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Wartość dodana (VA) Zysk operacyjny (OP)
Nakłady na kapitał ludzki (HC) Amortyzacja
Rys. 3. Kształtowanie się składników wartości dodanej (VA) przedsiębiorstwa w latach 2010-2017
Źródło: opracowanie własne.
W analizowanym okresie kapitał własny przedsiębiorstwa wykazywał silny trend wzrostowy, z wyjątkiem 2016 roku, kiedy to nastąpiło obniżenie jego pozio-mu o prawie 4,5 mln zł w stosunku do roku wcześniejszego. Przyczyny tego spad-ku upatruje się w przeznaczeniu wypracowanego zysspad-ku przedsiębiorstwa w całości na dywidendę dla akcjonariuszy. W pozostałych latach analizy zysk przeznaczany był na rozwój spółki. Kapitał ludzki wykazywał stosunkowo niewielkie wahania i utrzymywał się mniej więcej na zbliżonym poziomie do roku 2013. W 2014 i 2015 roku nastąpił jego wzrost spowodowany przede wszystkim zwiększeniem stanu
za-trudnienia. Po tym okresie zauważalny był spadek nakładów na wynagrodzenia i pochodne w efekcie racjonalizacji zatrudnienia. Z kolei poziom kapitału struktu-ralnego do 2015 roku wykazywał tendencję rosnącą, po czym nastąpił jego silny spadek o blisko 60% w 2017 roku w stosunku do 2015 roku. Sytuacja taka jest odzwierciedleniem zmniejszenia zarówno wartości dodanej, jak i kapitału ludz-kiego przedsiębiorstwa. Należy także zauważyć, że poziom wartości dodanej na przestrzeni całego analizowanego okresu wykazywał zbliżoną dynamikę zmian do kapitału strukturalnego jednostki.
Przyjęty do badań wskaźnik VAICTM jest wielkością zagregowaną, w związku
z tym w dalszej kolejności niezbędne stało się ustalenie cząstkowych parametrów tego wskaźnika [Pulić 2000]:
• stopy efektywności wykorzystania zaangażowanego kapitału własnego (CEE –
Capital Employed Efficiency), definiowanej jako finansowa stopa wartości
doda-nej jednostki gospodarczej, liczona jako iloraz wartości dodadoda-nej przedsiębior-stwa (VA) i wartości zaangażowanych w danym okresie kapitałów własnych (CE),
• stopy efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego (HCE – Human Capital
Efficiency), ustalanej poprzez podzielenie wartości dodanej podmiotu (VA) przez
wartość kapitału ludzkiego (HC),
• stopy efektywności kapitału strukturalnego (SCE – Structural Capital
Efficien-cy) jako ilorazu wartości kapitału strukturalnego (SC) i wartości dodanej (VA).
Badając pierwszy element modelu VAICTM – wskaźnik efektywności
wyko-rzystania zaangażowanego kapitału własnego (CEE) – zauważa się, że w badanym przedsiębiorstwie we wszystkich latach analizy przyjmował wartości poniżej jed-ności i od roku 2015 wykazywał systematyczny spadek. Każda złotówka kapitału właścicieli wypracowała od 32 gr w 2017 roku do 66 gr w 2010 roku wartości doda-nej. Za przyczynę tego stanu rzeczy przyjmuje się zmniejszenie wartości dodanej, na którą w przedsiębiorstwie najsilniej oddziaływał poziom zysku operacyjnego, przy jednoczesnym wzroście wartości kapitału własnego. W podobny sposób zacho-wywał się wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału strukturalnego (SCE). Wskaźnik ten przyjmował równie niskie wartości – w przedziale od 40 gr w 2011 roku do 58 gr w 2015 roku.
Zdecydowanie największy udział w tworzeniu wartości dodanej przedsiębior-stwa mieli zatrudnieni w nim pracownicy. Spółka najefektywniej gospodarowała zasobami ludzkimi w 2015 roku, uzyskując 2,37 zł z każdej zainwestowanej na zatrudnionego pracownika złotówki. Niemniej jednak dał się zauważyć trend spad-kowy tego wskaźnika w ostatnich dwóch latach działalności, co jest wynikiem zmniejszenia zatrudnienia w tym okresie. Sytuacja ta była spowodowana wzro-stem trudności w pozyskaniu ekonomicznie opłacalnych kontraktów oraz zmianą sposobu realizacji zadań i zwiększeniem zakresu prac podwykonawcom. Poziom efektywności kapitału ludzkiego uzależniony jest w sposób bezpośredni od war-tości dodanej przedsiębiorstwa, w związku z czym wzrost jego możliwy jest do
osiągnięcia właśnie poprzez zwiększanie poziomu wartości dodanej, która z kolei związana jest z poziomem zysku operacyjnego, nakładów na kapitał ludzki oraz amortyzacji. Zatem zwiększenie poziomu efektywności kapitału ludzkiego możliwe jest do uzyskania w wyniku wzrostu zysku operacyjnego lub zwiększenia nakładów na majątek trwały przedsiębiorstwa, co skutkuje większą wartością kosztów amor-tyzacji. Do redukcji zatrudnienia zawsze należy podchodzić ostrożnie, zwłaszcza w przedsiębiorstwach, w których pracownicy są zadowoleni z warunków pracy (z wynagrodzeń, możliwości rozwoju indywidualnego, nakładów na ochronę zdrowia, atmosfery pracy), gdzie wykorzystując swój potencjał, przyczyniają się do tworze-nia wartości dodanej i budowatworze-nia przewagi konkurencyjnej jednostki gospodarczej. Efektywność wykorzystania kapitału ludzkiego łącznie z efektywnością kapita-łu strukturalnego wyznacza wskaźnik zdolności intelektualnych przedsiębiorstwa (ICE). W badanym okresie wskaźnik ten stanowił od 78% do niemal 87% wartości
VAICTM i, co szczególnie istotne, wykazywał systematyczną tendencję rosnącą w
poszczególnych latach analizy, z lekkim zawirowaniem w roku 2013 i 2014 (rys. 4). W 2017 roku poziom wskaźnika ICE wzrósł o 11 p.p. w stosunku do pierwszego roku analizy. Sytuacja taka dowodzi, że tworzenie wartości dodanej w przedsiębior-stwie jest zdeterminowane w głównej mierze przez efektywność zasobów intelek-tualnych. 78,21% 80,19% 83,10% 81,71% 81,22% 84,51% 86,10% 86,83% 72,00% 74,00% 76,00% 78,00% 80,00% 82,00% 84,00% 86,00% 88,00% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Rys. 4. Udział wskaźnika zdolności intelektualnych (ICE) w tworzeniu wartości dodanej
przedsiębiorstwa w latach 2010-2017 Źródło: opracowanie własne.
Zagregowany współczynnik intelektualnej wartości dodanej VAICTM od roku
2011 do 2015 wykazywał silną tendencję wzrostową, uzyskując wynik 3,49. Jed-nakże w kolejnych latach zaobserwowano obniżenie jego wartości do poziomu 2,44 w roku 2017. Była to najniższa wartość tego wskaźnika ze wszystkich lat objętych badaniem. Co charakterystyczne, zachowanie się tego wskaźnika w analizowanym okresie wykazuje silną korelację z przebiegiem wskaźnika zdolności intelektual-nych przedsiębiorstwa (ICE) oraz wskaźnika efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego (HCE).
Podsumowując przeprowadzoną analizę i pomiar kapitału intelektualnego w
oparciu o model VAICTM, należy stwierdzić, że potencjał będący źródłem wartości
dodanej oraz jego poziom wskazywał na znaczne zmiany w kolejnych latach ana-lizy. Dotyczyło to zarówno zasobów materialnych, jak i niematerialnych. Również analiza poszczególnych wskaźników efektywności obrazuje niestabilność prezento-wanych wartości. W latach 2010-2017 największy wpływ na kształtowanie się sta-nu zasobów niematerialnych miał poziom wskaźnika efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego. Biorąc pod uwagę wartości wskaźnika intelektualnej wartości dodanej, badane przedsiębiorstwo uzyskało średnio z całego okresu 287 zł z każ-dych 100 zł zainwestowanych w kapitał intelektualny. Można zaryzykować tezę, że jest to całkiem niezły wynik. Choć pożądany byłby powrót do 2015 roku, w którym jednostka wygenerowała 349 zł z tej samej zainwestowanej kwoty.
5. Zakończenie
Problematyka przedstawiona w artykule nawiązuje do szeroko dyskutowanego, za-równo w literaturze przedmiotu, jak i praktyce gospodarczej, zagadnienia kapitału intelektualnego i sposobu jego identyfikacji oraz pomiaru efektywności w przedsię-biorstwie. Przez dziesiątki lat przeprowadzono wiele badań dotyczących istoty tego zagadnienia oraz wpływu na wyniki finansowe. Jednym z przydatnych do tego celu narzędzi jest wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału intelektualnego
VAICTM A. Pulića. Pomimo iż model ten budzi liczne kontrowersje, zyskał uznanie
wśród badaczy na całym świecie. Za jego powszechnym wykorzystaniem przema-wia kilka argumentów. Po pierwsze, wskaźnik ten umożliprzema-wia lepszą analizę porów-nawczą pomiędzy przedsiębiorstwami funkcjonującymi w tym samym sektorze gospodarki, wprowadzając podstawowe standardy pomiaru efektywności ich dzia-łalności. Po drugie, brak trudności w dostępie do informacji pochodzących bezpo-średnio ze sprawozdań finansowych powoduje, że wyniki są obiektywne i łatwe do weryfikacji. Po trzecie, wskaźnik ten charakteryzuje się prostotą obliczenia.
Zastosowanie metody VAICTM do przeprowadzonych analiz wydaje się w
peł-ni uzasadpeł-nione, szczególpeł-nie w sytuacji braku kompleksowych badań zasobów peł- nie-materialnych i ich wpływu na efekty działania przedsiębiorstwa. Tym bardziej że przeprowadzone badania potwierdzają znaczny udział kapitału intelektualnego w tworzeniu wartości dodanej analizowanego podmiotu. Niemniej jednak przyjmując
tę metodę do oceny efektywności wykorzystania zasobów, należy mieć świadomość jej słabości i kontrowersyjności.
Należy w tym miejscu także nadmienić, że prowadzone są w literaturze pewne
próby modyfikacji modelu VAICTM, szczególnie w odniesieniu do wartości
doda-nej, która powinna uwzględniać także wydatki na badania i rozwój, marketing oraz reklamę [Maji, Goswami 2017, s. 81-82], oraz stopy efektywności zaangażowania kapitału strukturalnego [Stahle, Stahle, Aho 2011, s. 537]. Z uwagi na ograniczenia niniejszego artykułu rozważania te będą przedmiotem odrębnego opracowania.
Literatura
Bratnicki M., 2001, Dylematy i pułapki współczesnego zarządzania, Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach, Wydawnictwo Gnome, Katowice.
Dobija D., 2003, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa.
Edvinsson L., 1997, Developing intellectual capital at Skandia, Long Range Planning, no. 30/3. Edvinsson L., Malone M.S., 2001, Kapitał intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Fijałkowska J., 2013, VAICTM jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstwa, Prace i Materiały
Wy-działu Zarządzania UG, nr 1, http://zif.wzr.pl/pim/2013_1_2_5.pdf (6.02.2018).
Hamel G., Breen B., 2008, Zarządzanie jutra. Jakie jest twoje miejsce w przyszłości, Harvard Business School Press.
Hudson J.W., 1993, Intellectual Capital. How to Build It, Enhance It, Use It, Wiley & Sons, New York. Juchnowicz M., 2014, Pracownicy jako kapitał, [w:] M. Juchnowicz (red.), Zarządzanie kapitałem
ludzkim. Procesy – narzędzia – aplikacje, PWE, Warszawa.
Juchnowicz M., Mazurek-Kucharska B., Turek D., 2018, Diagnoza jakości kapitału ludzkiego organi-zacji. Metody i narzędzia pomiaru, PWE, Warszawa.
Maji S.G., Goswami M., 2017, Intellectual capital and firm performance in India: A comparative study between original and modified value added intellectual coefficient model, International Journal of Learning and Intellectual Capital, vol. 14, no. 1.
Michalak J., 2012, Kapitał intelektualny – trendy w pomiarze, prezentacji i badaniach, [w:] I. Sobań-ska, P. Kabalski (red.), Współczesne nurty badawcze w rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Łódzkiego, Łódź.
Niemczyk L., 2013, Rachunkowość finansowa aktywów kompetencyjnych i kapitału intelektualnego, Pacioli Institute, Rzeszów.
Pulić A., 2000, VAICTM – an Accounting Tool for IC Management, International Journal of Technology Management, 20 (5-7).
Skrzypek E., 2009, Wiedza jako czynnik sukcesu w nowej gospodarce, [w:] E. Skrzypek, A. Sokół (red.), Zarządzanie kapitałem ludzkim w gospodarce opartej na wiedzy, Instytut Wiedzy i Inno-wacji, Warszawa.
Stahle P., Stahle S., Aho S., 2011, Value Added Intellectual Coefficient (VAIC): a critical analysis, Journal of Intellectual Capital, vol. 12, no. 4.
Stewart T.A., 1997, Brain Power. How Intellectual Capital is Becoming America’s Most Valuable Asset, Fortune, 3rd of June, London.
Sveiby K.E., 1989, The Invisible Balance Sheet: Key Indicators for Accounting, Control and Valuation of Know-how Companies, Affarsvarlden / Ledarscap, Stockholm.
Sveiby K.E., 2010, Methods for Measuring Intangible Assets, http://www.sveiby.com/files/pdf/intangi-blemethods.pdf (5.02.2018).
Wiśniewski P., 2015, Kapitał ludzki jako element wartości podmiotów zbiorowego inwestowania, ht- tps://www.parp.gov.pl/images/PARP_publications/pdf/zbior%20ekspertyz%20p10%20interak-tyw__mm.pdf (10.02.2018).
