MONIkA SzCzOT Instytut Filologii Polskiej UAM
ul. Fredry 10, 61-701 Poznań Polska – Poland
LIST MENIPPEJSkI CzY MENIPPEA w FORMIE LISTU?
UwAGI PO LEkTURzE kILkU LISTÓw OŚwIECENIOwYCH
abstraCt. Szczot Monika, List menippejski czy menippea w formie listu? Uwagi po lekturze kilku listów oświeceniowych (A Menippean letter or a Menippean satire in the form of the letter? Notes on reading several letters dating back to the Age of Enlightenment).
This article focuses on the interpretation of the Menippean letters selected from the Polish literature of the Age of Enlightenment.
keywords: letter; Menippean satire; Enlightenment.
Tradycja listu menippejskiego, a może słuszniej byłoby powiedzieć: satyry menippejskiej wykorzystującej formę listu, sięga twórczości Menipposa z Ga-dary – filozofa cynickiego z III w. p.n.e. diogenes Laertios w Żywotach i
po-glądach słynnych filozofów przypisuje Menipposowi autorstwo Domniemanych listów bogów1. Żyjący w II w. n.e. Lukian, najsłynniejszy obok warrona
naśla-dowca satyr Menipposa, posłużył się formą listu w dialogu Saturnalia,
kompli-kując jego strukturę i pogłębiając tym samym jego wymowę ideową2. Saturnalia
zawierają korespondencję, podejmującą częsty w twórczości Lukiana temat bo-gaczy przywiązanych do dóbr materialnych oraz przeciwstawionych im ubo-gich. Ton utworu waha się pomiędzy gorzkim wyrzutem a pomysłowym żartem, krytyką bogaczy a ich obroną. Listów jest zresztą kilka, co pozwala pokazać dialektyczną i niejednorodną strukturę problemu; nikt w Lukianowym świecie nie jest doskonały, ale dzięki magicznej mocy Saturnaliów, zrównujących pana i niewolnika, bogatego i biednego, strojnego i obdartego, utwór projektuje
do-1 diogenes Laertios VI, 101 (wyd. polskie: diogenes Laertios 1982: 364).
2 Rozważania o twórczości Lukiana, jej związkach z tradycją gatunku oraz aspekcie
inno-wacyjnym: vide wybrane opracowania: Helm 1906; Holzman 1988; Holzman 1984: 163–185; korus 1982; korus 1991; korus 1986: 29–38; korus 2003; korus 1990: 119–131; Madyda 1962: 507–536; Szczot 2008.
skonały świat z czasów Saturna (kronosa). Oto początek listu kronosa do jego kapłana, zawierający wtręty epistolograficzne:
Czyś ogłupiał, człowiecze, że mi o sprawach bieżących podobne piszesz rzeczy i rozdział dóbr podjąć każesz? wszak to do kogoś innego, do obecnie panującego należy! dziwi mię, że sam jeden spośród wszystkich nie wiesz, że ja dawno już przestałem być królem, żem władzę między synów podzielił, a tymi sprawami zeus się głównie zajmuje. Mój dział: gra w kostki, klaskanie, śpiewanie, popijanie, i to nie dłużej nad dni siedem. w sprawach tedy, które nazywasz ważniejszymi, w sprawie usunięcia nierówności i że wszyscy w podobny spo-sób albo ubodzy, albo bogaci być powinni, o tym zeus ma u was rozstrzygać. dopiero gdyby ktoś w święta krzywdy doznał lub poszkodowany został, to ja mam wyrokować. Piszę też do bogaczy w sprawie owych biesiad, miarki złota, szat, żeby i wam posłali coś na święta, słuszne bowiem i sprawiedliwe, by uczynili tak, jak wy powiadacie, o ile nie mogą czegoś uzasadnionego na to przytoczyć3.
Saturnalia potwierdzają menippejską polifoniczność utworów
Samosateń-czyka: wielogłosowość osiągana jest nie tylko przez założoną dialogowość, ale również przez włącznie w obręb utworu „uobecnionego” dialogu kapłana z kro-nosem, spisu praw wydanych przez kronosolona o zachowaniu się w czasie Saturnaliów oraz ważnej dla tych rozważań wymiany listów między kronosem a kapłanem oraz między kronosem a bogaczami. w pewnej mierze mamy do czynienia z utworem w listach, nie pierwszym w literaturze antycznej. A może jest to utwór posługujący się formą listu dla urozmaicenia swojej dialogowej struktury? Charakterystyczna dla poetyki menippejskiej intertekstualność bu-dowana jest w Saturnaliach przez odwołania do czytelnej dla odbiorcy tradycji literackiej na czele z Homerem; dwukrotnie przywoływana jest Odyseja, wzbo-gacająca satyryczny dialog epickimi motywami i jednocześnie nobilitująca sam utwór i jego odbiorców, którzy odnoszą wrażenie, że poruszają się w
przestrze-ni kultury wysokiej4. Lukian wykorzysta list również w Nigrinosie do
wzbo-gaceniu formy i treści utworu. List stanowi ramę właściwego dialogu między Lukianem a Towarzyszem, dialogu, którego tematem jest pochwała oddanego filozofii platonika Nigrinosa oraz nagana bogaczy i ich pieczeniarzy, goniących za pieniędzmi i zbytkiem. List przybiera formę satyrycznej rozmowy, w której ironia i humor współgrają z erudycyjnymi odwołaniami do eposów
archaicz-nych, literatury klasycznej i hellenistycznej5.
Na potrzeby interpretacji warto jeszcze przywołać tradycję diatryby cy-nickiej, która zakładała familiarny kontakt z odbiorcą oraz inkrustowała swo-ją wypowiedź wstawkami wierszowanymi, cytatami i sentencjami. Uczeni
3 Lukian 1962: 375–376.
4 Cf. rozdz. 23 i rozdz. 32 Saturnaliów. Przywoływanie klasyków powszechnie znanych i
ży-jących w świadomości odbiorców to jedna z charakterystycznych cech satyry menippejskiej: vide Courtney 1962: 86–100.
wskazują, że właśnie diatryba jest jednym ze źródeł kształtujących formę satyr
menippejskich, odrzucających gotowe rozwiązania i wyjścia z sytuacji6.
List menippejski w literaturze polskiego oświecenia rozkwita dzięki Igna-cemu krasickiemu, który z upodobaniem sięgnie po twórczość Lukiana z
Sa-mosat7 i posłuży się prosimetrum w swoich listach z podróży8. Listy z podróży
stanowią najdoskonalszą realizację formy menippejskiej w twórczości XBw i otwierają jego słynny, liczący 41 utworów, cykl Wierszy z prozą, powstałych
zapewne w latach 1782–17879. w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości
krasic-ki akcentuje użytkowy cel pisania menippei, która jako jedna z odmian satyry służy wyśmianiu i krytyce ludzkich wad:
MENIPPEA, satyry rodzaj, w której na wyśmianie defektów i przywar ludzkich proza z wier-szami złączona jest, tak nazwana od Menippeusza, filozofa sekty cyników, który pierwszy tym sposobem pisał10.
Jednak reaktywację formy menippejskiej twórczość krasickiego w dużej mierze zawdzięcza literaturze francuskiej, a zwłaszcza wolterowi i jego Lettres
en vers et en prose, napisanych mistrzowskim stylem i umiejętnie posługujących
się prosimetrum11. Istnieją jednak różnice między twórczością obu autorów:
krasicki w porównaniu z autorem Kandyda „ścisza” swój krytycyzm z jednej
strony horacjańskim umiarkowaniem, a z drugiej – poważną nutą narodową12.
dwa listy menippejskie krasickiego, związane z pobytem pisarza w rodzin-nych stronach w roku 1782, stanowią opisy podróży, którą XBw odbywał w to-warzystwie brata karola – kanonika warmińskiego, burgrabiego lidzbarskiego Józefa Boznańskiego i osobistego sekretarza Joachima kalnassego. Pierwszy z utworów Podróż z Warszawy do Biłgoraja ukazał się jeszcze w roku podróży – już 7 grudnia był w sprzedaży księgarskiej i zyskał dużą popularność wśród
czy-telników13, natomiast Powrót do Warszawy, opisujący podróż powrotną, powstał
6 O cechach diatryby cynicko-stoickiej: vide Sinko 1916: 21–63; Sinko 1974: 16–23;
Pod-bielski 2005: 790–792; kupis 2000a: 139–151; kupis 2000b: 203–219.
7 krasicki jest tłumaczem utworów Lukiana, ale także autorem trzydziestu dialogów
zmar-łych, inspirowanych twórczością Samosateńczyka. Vide krasicki 1987.
8 O związkach krasickiego z Lukianem: vide Mandybur 1891: 41–56; Leśnodorski 1933:
28–60; Szczot 2010: 269–280.
9 Vide krasicki 1976: 315. Interesującą naukową analizę utworów menippejskich
krasickie-go przynosi artykuł Teresy kostkiewiczowej (2002: 99–132).
10 krasicki 1781: 137–138.
11 O wpływie woltera na twórczość krasickiego: vide Matuszewska 1980: 53–64; Smolarski
1918: 118–132.
12 Cf. Smolarski 1918: 131–133.
13 O życzliwym przyjęciu Podróży z Warszawy do Biłgoraja świadczy trzykrotne
opubliko-wanie tekstu w ulotkach w latach 1782–1783, bez imprimatur i bez wiedzy autora, z egzemplarza uzyskanego od adresata listu Stanisława Poniatowskiego.Vide Pusz 1985: 3.
prawdopodobnie po październiku 1783 roku14. Podróż powrotna różniła się od
podróży do rodzinnego dubiecka, dlatego w omawianych listach znajdziemy opis ponad 30 miast, miasteczek i miejscowości. Łączy utwory prozometryczna forma listu menippejskiego, podniosło-żartobliwa tematyka podróżnicza, alu-zyjność i związki intertekstualne, które czynią z drugiego utworu naturalne do-pełnienie pierwszego.
Literackie opisy podróży przynoszą szeroką i wnikliwą ocenę polskiej rze-czywistości, dokonywanej z punktu widzenia zaangażowanego podmiotu: war-tościowaniu miejsc historycznych towarzyszą wspomnienia bliskich pisarzowi ludzi i zdarzeń, wzruszenia osobiste korespondują z czytelnymi dla odbiorcy nawiązaniami metaliterackimi. Menippejskość w listach z podróży realizuje się w prosimetrum, poważno-satyrycznym tonie, ironii i parodii, użytych dla po-kazania współczesnych problemów politycznych, obyczajowych i literackich.
kategoria spoudogéloion (przydatna przy charakterystyce form mieszanych)15
ucieka się do gorzkiego komizmu i moralistyki w duchu diatryby cynicko-sto-ickiej, nastawionej na familiarny kontakt z odbiorcą – wirtualnym współuczest-nikiem podróży, „nudnej” w korespondencyjnej ocenie krasickiego, a jednak
ciekawej po literackiej obróbce16. Oba listy mają charakter aluzyjny, są w nich
intertekstualne dialogi literackie z własną i cudzą twórczością17. Oscylowanie
między listem (listem z podróży), podróżą a menippeą18, a także
posługiwa-nie się przysłowiami, sentencjami służy budowaniu dystansu między autorem a jego utworem. Innowacyjność listów krasickiego tkwi w połączeniu formy menippejskiej z wyciszaniem emocji przez dążącego do obiektywizmu
klasy-ka19. Ironiczna (autoironiczna) postawa, zabiegi parodystyczne, żartobliwa
sa-tyryczność i perswazja budują wewnętrzną dialogowość omawianych tekstów. Utwory programowo oscylują między historyczną, obyczajową, literacką i kul-turową przeszłością i teraźniejszością. Podróże mają więc dwa uzupełniające się wymiary: jeden oddaje aktualność, a drugi ucieka w świat fikcji i
międzytek-stowego dialogu z tradycją literacką20. Tematy zmieniają się dzięki
perspekty-wie podróży rzeczywistej a jednocześnie historycznej i literackiej, styl oscyluje 14 Informacje o tym, że Powrót do Warszawy powstał prawdopodobnie po październiku 1783
roku: vide Goliński 1976: 336–337.
15 O kategorii spoudogéloion pomocnej w analizie form mieszanych: vide Giangrande 1972. 16 w korespondencji krasickiego, opisującej wyprawę w strony rodzinne, pojawiają się uwagi
o tym, że podróż była „nader nudną, drogi okropne, a zdrowie nie najlepsze”. Vide Mikulski 1958: 139; 141.
17 O aluzyjności i parodii jako konstruktywnych cechach menippei: vide Courtney 1962: 86–100. 18 Nieokreśloność gatunkowa listów z podróży krasickiego jest przedmiotem rozważań
arty-kułu Romana krzywego (2004: 55–68). Analizy listów z podróży krasickiego vide także: Piszcz-kowski 1969: 468–476; Goliński 1979: 348–352; Magryś 2001: 37–55; Szczot 2013: 244–268.
19 Vide kostkiewiczowa 1975: 137–138.
20 Bardziej szczegółowe rozważania na temat intertekstualności listów z podróży I.
między precyzyjnym wykładem historycznym a stylem potocznym uciekającym
się do przysłów i porzekadeł21. Menippejskie jest także przemieszanie
gatun-ków o charakterze reportażowym i lirycznym, „dewaloryzacja autentycznego
opisu podróżniczego”22, wzbogacanego o elementy fikcyjne i moralizatorskie,
autobiograficzne i obiektywizujące opisywaną rzeczywistość. Otwarta struktura
menippejska utworów pozwala na różne interpretacje quasi-diariusza23: jako
po-dróży satyrycznej rozważającej celowość podróżowania24, podróży
„sentymen-talnej” realizowanej w duchu sternowskim25, podróży edukacyjnej odbywanej
dla celów poznawczych, wreszcie podróży literackiej – z autentycznych
prze-żyć, spotkań i przemyśleń budowana jest fikcja literacka26. Refleksje
autobio-graficzne łączą się w listach z dziejami upadku ojczyzny, wielka historia splata się z konkretnym losem jednostki. kategoria spoudogéloion wprowadza waha-nia nastrojów, co pokazuje doskonale Powrót do Warszawy, w którym drama-tyzm elegijnego pożegnania osłabia (podważa?) prozatorska uwaga estetyczna, wprowadzająca akcenty humorystyczne:
Bieżąc w zapędy ze szczęściem mniemanym, Powziąwszy korzyść, gdy się dał los spieszyć, Stać się bez winy cudzym i wygnanym I przeszłą tylko pomyślnością cieszyć.
Te były myśli wyjeżdżając. zwróciłem oczy tracąc luby widok i przymusiłem się drugi raz oczu nie zwracać, a teraz przymuszam się trzeci raz, żeby mnie zapęd rymotwórstwa nie zarwał. Jaka by tu albowiem była sposobność do elegii, gdybym się chciała rozpostrzeć nad pożegnaniem.
Gór, pagórków i gaików, Lasów, źródeł i strumyków27.
Menippejskie listy z podróży Ignacego krasickiego zainspirowały póź-niejszych autorów literackich opisów podróży w formie menippejskiej. wśród najsłynniejszych kontynuatorów tej formy znalazł się Franciszek karpiński ze swoją Podróżą do Krakowa i jego okolic. Julian Ursyn Niemcewicz posługi-wał się formą listu menippejskiego w korespondencji z XBw. korespondencja
21 Analiza stylów i figur retorycznych w twórczości krasickiego: vide kostkiewiczowa 1980:
123–163.
22 O dewaloryzacji opisu podróżniczego w Podróży z Warszawy do Biłgoraja vide Niedzielski
1966: 36; krzywy 2004: 67.
23 Określenie Tomasza Chachulskiego (2006: 165).
24 Problem podejmowania podróży i określania jej celowości jest ważny w literaturze
oświe-ceniowej: vide Niedzielski 1966: 35–36; kostkiewiczowa 1997: 9–10.
25 O sternizmie krasickiego: vide kott 1991: 178. O obecności Sterne’a w literaturze
oświe-cenia: vide Sinko 1961: 180–198.
26 krasicki w czasie swojej podróży odwiedzał miejsca związane z kochanowskim i to nadaje
jego podróży wymiar literacki. Cf. Chachulski 2006: 166–172.
menippejska była znakiem rozpoznawczym literackości i kunsztu, dlatego za-pewne była szczególnie popularna w grupach i stowarzyszeniach literackich
oświecenia postanisławowskiego28. Techniki menippejskiej używali literaci
z kręgu Alojzego Felińskiego, Michała wyszkowskiego i konstantego Tymi-nieckiego. w liście wyszkowskiego pojawia się wyznanie, które potwierdza, że naśladowcy czuli swoją niższość wobec imitacyjnego wzorca:
Com widział, chcę ci opisać. Podobne opisy mogą być zabawne; przebacz, jeśli mój takim nie będzie. Mam przykład krasickiego, ale dowcipu jego nie masz29.
wśród oświeceniowych listów menippejskich na uwagę zasługuje także pro-zometryczny list autorstwa kajetana węgierskiego, dedykujący Organy Igna-cemu krasickiemu. Poemat heroikomiczny węgierskiego powstał z inspiracji
Pulpitu Boileau i zapewne Myszeidy, a jednocześnie wywarł on wpływ na Mo-nachomachię30. List dedykacyjny, opatrzony dokładną datą powstania 22
stycz-nia 1777 roku i oparty na „złożoności (…) gry z konwencją”31, przyjmuje formę
satyry na poetyckie grafomaństwo. Aspekt satyryczny jest obok prosimetrum najważniejszym wyznacznikiem menippejskości tekstu. Uczeni podkreślają, że
list dedykacyjny był w oświeceniu uważany za część wymowy32, więc pomysł
węgierskiego wiąże się nie tylko z przekroczeniem założeń tej formy, ale jesz-cze wzbogaceniem jej o aspekt menippejski. List miał zjednać jego autorowi przychylność krasickiego, ale także pomóc w karierze utworu i ochronić go przed surową krytyką osób, nieznających się na twórczości literackiej.
Pomyślne zdanie w. ks. Mości wiele do sławy wierszom moim pomoże. Mało jest takich, co by przez siebie sądzić potrafili: rozsądek ich za cudzą znajomością jest zawsze na powodzie, chwalą lub ganią dzieło nie dlatego, że złe lub dobre, ale dlatego że się temu księciu lub panu podobało, i między nawałem wierszy, którymi na nieszczęście zarzuceni jesteśmy, ledwie kilka osób rozeznać może przez siebie, że ich bardzo mało dobrych33.
Satyryczny aspekt sprzęga się w liście węgierskiego z żartem poetyckim, realizującym się w prozometrycznej formie; nieudolną twórczość wierszopisów przewrotnie krytykuje 13-zgłoskowy rymowany czterowiersz, zgrabnie wple-ciony w prozatorską wypowiedź. zyskuje to podwójną wymowę; autor nie tylko
28 Interesujące i bogate rozważania na temat epistolografii menippejskiej, ograniczającej
jed-nak rozumienie menippejskości do prozometrycznej formy: vide Pusz 1985.
29 Cyt. za: Pusz 1984: 44.
30 O wzorcach dla poematu kajetana węgierskiego cf. rozważania wiktora Gomulickiego
za-mieszczone w: węgierski 1956: 66–78. Vide też: Stasiewicz 2012: 163.
31 kaczyński 2001: 70. Cf. także interesujące rozważania dotyczące interpretacji listu
dedyka-cyjnego węgierskiego, zamieszczone w rozdziale drugim książki pt. Rozumne przymówki.
32 Cf. kaczyński 2001: 53. 33 węgierski 1956: 8.
krytykuje współczesną twórczość literacką, ale ubolewa nad pogardą dla pro-zy. List dedykacyjny w sposób satyryczny i ironiczny pokazuje wartość mowy wiązanej i mowy niewiązanej: każdej z nich autor przypisuje odpowiednią rolę i obie dopełniają się w wybranej przez niego menippejskiej formie.
Szczęśliwy w. ks. Mość jesteś, że od tych parnaskich bredni wolne masz uszy; my nimi zu-pełnie przywaleni jesteśmy.
To szaleństwo już wszystkie ogarnęło stany, Poważne nawet piszą wiersze kasztelany, U których jako dawna przypowieść nam niesła, Ani głowa do rady, ani tył do krzesła.
Co byś w. ks. Mość rzekł, gdybym mu powiedział, że na sejmach nawet wierszami ga-dają? Jeżeli Opatrzność Boska nad polskim ludem zmiłować się nie raczy, proza z potocznej nawet rozmowy wypędzona będzie34.
Menippejskość utworu buduje również odwołanie się do autorytetu klasyka;
węgierski przywołuje List do Pizonów Horacego35. w tym odczytaniu Horacy
jest nie tylko teoretykiem poezji, ale również wyśmienitym poetą, autorem
Ser-mones, a nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że epoki dawne
przypisy-wały mu poemat heroikomiczny Batrachomyomachia. Erudycyjna z natury me-nippea jest wymagająca wobec czytelnika i uruchamia wszystkie wspomniane skojarzenia związane z twórczością poety z wenuzji:
wzięliśmy w ręce Horacjusza i najpierw na te napadliśmy prawidło: „Mediocribus non licet esse poetis”36.
Listy menippejskie w ocenie teoretyków XIX wieku stanowiły jedną z od-mian listu poetyckiego, a o szczególnej popularności tego ostatniego w oświece-niu zadecydowało kilka przyczyn, z których najistotniejsza to przynależność do
poezji dydaktycznej i traktowanie listu jako jednej z form satyry37. List
menip-pejski (czytaj: satyryczny) pozwalał na zatarcie granic gatunkowych, grę styla-mi retorycznystyla-mi: od tonu deklamacyjnego przez perswazję aż po ton gawędziar-ki (jak to było w przywołanych wyżej listach z podróży krasicgawędziar-kiego), a także dawał możliwość swobodnej zmiany tematów w jednym utworze, łącząc sprawy poważne i trywialne. List kierował wypowiedź do konkretnego adresata, po-sługiwał się inwektywą, co w wierszowanej satyrze staropolskiej i oświecenio-wej się nie zdarza i jest to założenie programowe tego gatunku. Polscy pisarze
34 węgierski 1956: 8.
35 Jak pisał w swoim komentarzu wiktor Gomulicki, przywołanie z Horacego nie jest
dokład-ne. w De arte poetica czytamy: „(…) mediocribus esse poetis/Non homines, non di, non conces-sere columnae” (w. 372–373). Cf. węgierski 1956: 126.
36 węgierski 1956: 9.
byli dumni, że satyra nie krytykuje konkretnych osób. w Sztuce rymotwórczej Franciszka ksawerego dmochowskiego czytamy:
Satyra w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni, Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni. Ten prawdziwy duch satyr, ta pierwszej treść proby: Szydzić wad, karcić błędy, oszczędzać osoby38.
Połączenie listu z satyrą menippejską pozwala ten programowy aspekt satyry polskiej przekroczyć i mniej lub bardziej otwarcie ganić znane postaci życia politycznego czy obyczajowego. doskonałym przykładem takiego gatunko-wego mariażu listu, satyry i menippei pozostaje list przypisywany Marcinowi Molskiemu pt. Młodzież (vel: Młodzież narodowa) do dobrych Polek, datowany
na 1792 rok39. Autor Marcin Molski (1751/52–1822) pochodził z
Poznańskie-go i robił karierę wojskową: od 1786 roku służył w randze kapitana, w czasie
insurekcji kościuszkowskiej został majorem, a w 1809 roku pułkownikiem40.
Jego głośnym utworem była Stanislaida – poemat chwalący Stanisława Augu-sta, ale pisał również wiersze okolicznościowe i cieszył się sławą „zajadłego
satyryka”41. Napisany w formie prozometrycznej List młodzieży narodowej do
dobrych Polek powstał w okresie Targowicy i oceniał niemoralne zachowania
polskich arystokratek, które darzyły Rosjan-najeźdźców przyjaźnią i miłością. To skażenie obyczajów wśród warszawskich wielmożów było powszechnie zna-ne i patrioci, wywodzący się ze średniej szlachty i plebsu miejskiego, wytykali
to zachowanie palcami42.
Utwór, opisujący Polki bawiące się z Rosjanami, jest satyrą w formie listu, który ucieka się do inwektywy. Forma utworu jest ciekawa z kilku powodów. wspólną cechą paszkwilu i satyry menippejskiej jest aktualność, można o obu
powiedzieć, że stanowią „rodzaj politycznego dziennikarstwa swego czasu”43.
Utwór Molskiego wykorzystuje demaskatorski i ośmieszający ton pamfletu przede wszystkim dla krytyki negatywnych zachowań konkretnych osób. Pasz-kwil realizuje się w skłonności do hiperbolizacji, retorycznej ekspresji, nastawio-nej na zniesławienie i ośmieszenie postaci. Nie brakuje tu charakterystycznych dla satyry imiennej agresywności, napastliwości i dynamizmu w konstruowaniu
38 dmochowski 1956: 50.
39 Roman kaleta, określając datę powstania utworu, wskazuje rok 1792, a Jan
Nowak-dłu-żewski datował utwór na koniec 1792 albo początek 1793. Vide uwagi zawarte w: Maksimowicz 2008: 188.
40 Informacje biograficzne na temat Marcina Molskiego: vide Pusz 1996: 505–511. 41 Określenie wiesława Pusza (1996: 508).
42 Próby interpretacji utworu M. Molskiego, skupiają się głównie na wymowie ideowej satyry,
nie interesuje ich związek utworu z tradycją menippejską. Vide kaleta 1950: 947–952; Aleksan-drowska 1993: 40–46; AleksanAleksan-drowska 1995: 115–131; Maksimowicz 2010: 143–154.
wypowiedzi. Cała misterna gra z czytelnikiem opiera się na tym, że autor i jego odbiorcy doskonale wiedzą o jakie damy, zachowujące się niegodnie, chodzi; list jest więc zapisem współczesnych wydarzeń, którymi żyli jego czytelnicy.
Misterność wspomnianego utworu opiera się na antytezie komicznej44:
cho-dzi o pokazanie wad współczesnych kobiet przez ich zestawienie z niegdysiej-szymi cnotliwymi niewiastami. Przejście od pochwały do nagany dynamizuje utwór, zmienia jego styl, słownictwo. List pokazuje przemianę cnoty w zło, po-staci pozytywnych w ich przeciwieństwo: patriotów w zdrajców, kobiet cno-tliwych w niecnotliwe, ludzi rozpaczających po klęsce ojczyzny w bawiących się i balujących. Przeciwieństwa budują satyryczny „świat na opak”, na usłu-gach którego jest karnawałowy śmiech z jego negacją i akceptacją patriotyzmu i zdrady, mądrości i głupoty, odwagi i tchórzostwa, wielkości i upadku, godno-ści i zniewolenia. Mistrzowsko skrojona i utrzymana w poważno-satyrycznym tonie karnawałowa mistyfikacja pokazuje faktycznie bawiące się arystokratki.
Jedna honory balu robiła U wodza morderstw i jęku, druga za zimnym trzpiotem goniła Przez wzgląd na młodość bez wdzięku, Trzecia z tą zwykłych bab krupnych miną Arystyda imię plami,
wie, że ją zyski męża ominą, wziętymi pyszna chustkami. Czwarta, co nucąc Mojżesza pienia, konsula łoże już dzieli,
A jeśli braknie jej doświadczenia, konfidentka ją ośmieli45.
Paszkwil, który znajduje swoje usprawiedliwienie w realnym karnawało-wym śmiechu, nie uznaje żadnych świętości. Jednocześnie autor gasi „karna-wałową ambiwalencję”, a utwór zatraca swoją poważną śmieszność i pojawia się w nim jawna tendencja demaskatorska o charakterze moralizującym. Spor-tretowane kobiety z łatwością były rozpoznawane przez czytelników listu: pierwsza to Izabela z Lasockich Ogińska, miecznikowa litewska, która u ko-chowskiego organizowała bal, druga to Marianna z Lubomirskich Potocka, żona Antoniego Protazego, zwanego Protem, romansująca z generałem zubo-wem, trzecią jest Petronela Antonia z Rzewuskich Małachowska, zdradzająca męża kanclerza Jacka Małachowskiego, czwarta to szambelanowa Szweykow-ska metresa Bułhakowa, a piąta to szambelanowa włodkowa „z rajfurstwa ży-44 Izaak Passi rozpatrywał „fenomenologię śmieszności” w następujących aspektach: ciało,
kostium, charakter, antyteza, kontaminacja, nieporozumienie, dwuznaczność, powtórzenie. Vide Passi 1980: 155–206.
jąca”46. Można powiedzieć, że list przeradza się w publicystykę, która
podej-muje palące problemy społeczno-polityczne i ucieka się do perswazji, mającej na celu oddziaływanie na opinię publiczną i naświetlanie problemu z punktu widzenia polskiego patrioty, który gani pakty z wrogiem pod wszelkimi po-staciami. Inwektywa nie uznaje żadnych granic stanowych, neguje hierarchie, dlatego w menippejskim liście to co wzniosłe staje się niskie, pozorni nosiciele wysokich wartości w satyrycznym świecie zasługują tylko na pogardę; saty-ryczny ton listu przynosi negację i zrównuje krytykowane postaci wielmożów z niewolnikami.
Nie może jednak wasz przykład, Polki cnotliwe, pociągnąć za sobą serc, długim nałogiem podłości zepsutych; są na ziemi naszej bezczelne niewiasty, na wstyd płci waszej wychowane, które, zapomniawszy świętej uczciwości prawideł, zapomniawszy, że się urodziły obywatel-kami zdrajcy ojczyzny swojej i jej napastnikom przystępne. Mniemają się być przeznaczone na los tych niewolnic, których wdzięki nierządnym zmysłom tyrana służą, nie odbierając podchlibnego delikatności i uczciwego czucia, hołdu; (…)47.
Przeciwwagą dla satyrycznej krytyki występnych niewiast jest zbudowanie w pierwszej części utworu pozytywnego obrazu kobiety-patriotki; satyryczny list proponuje więc również program pozytywny. w przestrzeni utworu tworzy się ciąg czytelnych antytez: pochwała – nagana, aprobata – negacja, apoteoza – przekleństwo. Oto pierwsza i ostatnia strofa satyrycznego wiersza zamykające-go list menippejski Molskiezamykające-go; liryk ten można zapewne czytać i interpretować w kategorii złorzeczenia, przekleństwa, a nawet obelgi (gr. ἀρά, łac. dirae)
Odrodne, podłe matrony, Idźcie frymarczyć uczciwość, Idźcie bez wstydu zasłony wzgardę odbierać za tkliwość. (…) Będziecie palcem wytknięte I hańbą polskiej krainy
I plemię od was poczęte Będą kajdan godne syny48.
warto jeszcze przyjrzeć się nagromadzeniu środków perswazyjnych, wśród których są historyczne exempla z historii starożytnej i nowożytnej, m.in. przy-wołana opowieść o koriolanie czy Roderyku, ostatnim królu wizygotów. Saty-ryk konstatuje, że „pełne są dzieje świata przykładów, że wstyd jednej kobiety
los narodów stanowił i odmieniał”49.
46 Cf. Maksimowicz 2010: 186. 47 Maksimowicz 2010: 185–186. 48 Maksimowicz 2010: 187–188. 49 Maksimowicz 2010: 184.
w utworze uderza również uciekanie się do hiperbolizacji, deprecjacji oraz złośliwych i niewyszukanych inwektyw, podkreślających interesowność, umi-łowanie splendoru i brak uczuć wyższych opisywanych kobiet. Interesujące dla strony formalnej satyrycznego listu jest również różnicowanie wersyfika-cji: znajdziemy w omawianym liście 8-zgłoskowiec łączony w dwuwiersze z 10-zgłoskowcem, ale także dłuższe metra 11- i 13-zgłoskowe. Nieregular-ne miary wierszowe dają swobodę operowania intonacją, urozmaicają dialog
i tym samym służą celom perswazyjnym50. Fragmenty poświęcone pochwale
kobiet pisane są dłuższym metrum, natomiast partie krytyczne i paszkwilanckie są przeważnie 8-zgłoskowe; może warto przypomnieć, że to ostatnie metrum, wyraźnie związane ze stylem niższym, wykorzystywały utwory satyryczne czy sowizdrzalskie.
Przedmiotem szczegółowych analiz tego artykułu były cztery utwory, re-prezentatywne dla listu menippejskiego w polskiej literaturze oświeceniowej: dwa listy z podróży krasickiego, list dedykacyjny węgierskiego i List
mło-dzieży narodowej do dobrych Polek. Listy z wierszami krasickiego stały się
impulsem dla rozwoju bogatej korespondencji menippejskiej, ale żaden z tych późniejszych imitacyjnych wobec krasickiego utworów nie dorównywał wzor-cowi. Autorzy tych listów zatracili też poczucie związku z klasyczną tradycją gatunku; wiersz menippejski służył do zwykłej przyjacielskiej koresponden-cji, w której nie było satyrycznego obrazu świata, „polifonicznej” struktury, a raczej dominowały w niej wątki osobiste czy sentymentalne. Umiejętność posługiwania się prosimetrum była tylko (albo: aż) świadectwem literackiego kunsztu.
Świadomość tradycji gatunku miał jeszcze krasicki – miłośnik i imitator Lukiana, ale mieli ją zapewne również Tomasz k. węgierski i Marcin Molski. Obaj posłużyli się formą menippejską dla celów satyrycznych, jeden użył jej jako narzędzia krytyki literackiej czasów współczesnych, a drugi za jej pomo-cą oddał złożoność problemu zdrady narodowej. wybrane listy tak różnorodne w swojej formie (od listu z podróży przez list dedykacyjny aż po satyryczny list poetycki) nie tylko łączą prozę z wierszem, ale zawierają treści satyryczne, komizm o różnym nasileniu, a także ironię; więc być może byłoby słuszne w od-niesieniu do tych utworów używać określenia menippea w formie listu, a nie list menippejski, bo ten ostatni termin zdecydowanie zawęża zakres problemowy prezentowanych utworów, sprowadzając je w oświeceniu postanisławowskim
przede wszystkim do prozometrycznej struktury51.
50 Cf. rozważania na temat oświeceniowej wersyfikacji Lucylli Pszczołowskiej (1998: 145–
176).
BIBLIOGRAFIA
Aleksandrowska 1993: E. Aleksandrowska, Satyry i pamflety na Polki balujące w czasach tragicz-nych dla ojczyzny, oprac. i przyg. do druku z papierów Romana kalety, „Czasopismo zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 3, 1993, 33–85.
Aleksandrowska 1995: E. Aleksandrowska, Problem zdrady na podstawie „Satyr i pamfletów na Polki balujące w czasach tragicznych dla ojczyzny (1774–1832), [w:] Bo insza jest rzecz zdradzić, insza dać się złudzić. Problem zdrady w Polsce przełomu XVIII i XIX w., A. Grześ-kowiak-krwawicz (red.), warszawa 1995, 115–131.
Chachulski 2006: T. Chachulski, Opóźnione pokolenie. Studia o recepcji „głębokiej” Jana Kocha-nowskiego w poezji polskiej XVIII wieku, warszawa 2006.
Courtney 1962: E. Courtney, Parody and Literary Allusion in Menippean Satire, „Philologus” vol. CVI, 1962, 86–100.
diogenes Laertios 1982: diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, oprac. I. kroń-ska, warszawa 1982.
dmochowski 1956: F.k. dmochowski, Sztuka rymotwórcza, oprac. S. Pietraszko, wrocław 1956. Giangrande 1972: L. Giangrande, The Use of Spoudaiogeloion in Greek and Roman Literature,
Paris 1972.
Goliński 1979: z. Goliński, Ignacy Krasicki, warszawa 1979. Helm 1906: R. Helm, Lucian und Menipp, Leipzig-Berlin 1906.
Holzman 1984: k. Holzman, Z rozważań nad strukturą dialogu. Elementy dialogowe w tekstach ciągłych Lukiana, „Pamiętnik Literacki” 75, 1984, 163–185.
Holzman 1988: k. Holzman, Studia o technice literackiej i osobowości twórczej Lukiana, war-szawa 1988.
kaczyński 2001, P. kaczyński, Niedokończona podróż. Proza Tomasza Kajetana Węgierskiego. Studia i przekroje, wrocław 2001.
kaleta 1950: R. kaleta, Poezja antytargowicka i jakobińska, „Pamiętnik Literacki” 39, 1950, 947–952.
korus 1982: k. korus, Poetyka Lukiana z Samosat. Kryteria oceny i wartościowania, kraków 1982. korus 1986: k. korus: Funktionen der Literarischen Gattungen bei Lukian, „Eos” LXXIV, 1986, 29–38. korus 1990: k. korus, Wokół teorii satyry menippejskiej, „Eos” LXXVIII, 1990, 119–131. korus 1991: k. korus, Die griechische Satire. Die theoretischen Grundlagen und Ihre Anwendung
auf Homers Epik, „zeszyty Naukowe UJ” 77, 1991. korus 2003: k. korus, Grecka proza poklasyczna, kraków 2003
kostkiewiczowa 1975: T. kostkiewiczowa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia, warszawa 1975.
kostkiewiczowa 1980: T. kostkiewiczowa, O języku poetyckim Ignacego Krasickiego, „Pamięt-nik Literacki” 2, 1980, 123–163.
kostkiewiczowa 1997: T. kostkiewiczowa, Studia o Krasickim, warszawa 1997.
kostkiewiczowa 2002: T. kostkiewiczowa, Ignacego Krasickiego „Wiersze z prozą”, „wiek Oświecenia” 18, 2002, 99–132.
kott 1976: w. kott, Pisma wybrane, t. I: Wokół literatury, wybór i układ T. Nyczek, warszawa 1991, 167–182.
krasicki 1781: I. krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, warszawa-Lwów 1781.
krasicki 1976: I. krasicki, Pisma poetyckie, oprac. z. Goliński, t. II, warszawa 1976. krasicki 1987: I. krasicki, Rozmowy zmarłych, wstęp i komentarz z. Libera, warszawa 1987. kristeva 1988: J. kristeva, Słowo, dialog, powieść, [w:] Bachtin. Dialog. Język. Literatura,
E. Czaplejewicz, E. kasperski (red.), przeł. w. Grajewski, warszawa 1988, 394–418. krzywy 2004: R. krzywy, List – relacja podróżnicza – satyra menippejska. Kształt gatunkowy
„Podróży z Warszawy do Biłgoraja” Ignacego Krasickiego, [w:] Wokół reportażu podróżnicze-go, E. Malinowska, d. Rott (red.), A. Budzyńska daca (współpraca), katowice 2004, 55–68.
kupis 2000a: B. kupis, Diatryba cynicko-stoicka a diatryba sekstyjczyków w Rzymie, „Mean-der” 2, 2000, 139–151.
kupis 2000b: B. kupis, Diatryba w szkole Kwintusa Sekstiusza a diatryba w zbiorku „Sentencji” Sekstusa, „Meander” 3, 2000, 203–219.
Leśnodorski 1933: z. Leśnodorski, Lukian w Polsce, kraków 1933.
Lukian 1962: Dialogi, przeł. M.k. Bogucki, komentarz w. Madyda, t. II, wrocław-warszawa-kraków 1962.
Magryś 2001: R. Magryś, O artyzmie „Podróży z Warszawy do Biłgoraja” Ignacego Krasickiego, „zeszyty Naukowe wSP w Rzeszowie” 41, 2001, 37–55.
Maksimowicz 1981: k. Maksimowicz, Arcywzory kobiet sprzedajnych w satyrze menippejskiej Marcina Molskiego z czasu konfederacji targowickiej pt. „List młodzieży narodowej do do-brych Polek”, [w:] Ethos rycerski w historii, literaturze i kulturze, A. Ryłko-kurpiewska i M. Sacha (red.), Gdańsk 2010, 143–154.
Maksimowicz 2008: k. Maksimowicz (oprac.), Wiersze polityczne czasu konfederacji targowic-kiej i Sejmu Grodzieńskiego 1793 roku, Gdańsk 2008.
Mandybur 1891: T. Mandybur, Ignacy Krasicki w stosunku do Lucyana i Erazma z Rotterdamu, „Ateneum” 1891, z. 4, 41–56.
Matuszewska 1980: P. Matuszewska, Wolter w twórczości Krasickiego, „Pamiętnik Literacki” 2, 1980, 53–64.
Matuszewska 2002: P. Matuszewska, List poetycki, [w:] Słownik literatury polskiego oświecenia, T. kostkiewiczowi (red.), wrocław-warszawa-kraków 2002, 278–283.
Mikulski 1958: Korespondencja Ignacego Krasickiego, z papierów L. Bernackiego, T. Mikulski (red.), z. Goliński, M. klimowicz, R. wołoszyński (wyd. i oprac.), t. II: 1781–1801, wrocław 1958.
Niedzielski 1966: Cz. Niedzielski, O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej (Po-dróż – Powieść – Reportaż), Toruń 1966.
Passi 1980: I. Passi, Powaga śmieszności, przeł. k. Minczewska-Gospodarek, wstęp E. Borowiec-ka, warszawa 1980.
Piszczkowski 1969: M. Piszczkowski, Ignacy Krasicki. Monografia literacka, kraków 1969. Podbielski 2005: Literatura Grecji starożytnej, t. II: Proza historyczna – Krasomówstwo –
Filozo-fia i nauka – Literatura chrześcijańska, H. Podbielski (red.), Lublin 2005.
Pszczołowska 1998: L. Pszczołowska, Wiersz polski. Zarys historyczny, wrocław 1998.
Pusz 1984: w. Pusz, Okoliczności rozkwitu epistolografii menipejskiej w późnym oświeceniu, „Pa-miętnik Literacki” 1, 1984, 33–79.
Pusz 1985: w. Pusz, Epistolografia menipejska w oświeceniu postanisławowskim, Łódź 1985. Pusz 1996: w. Pusz, Marcin Molski (1752–1822), [w:] Pisarze polskiego oświecenia, Pisarze
polskiego oświecenia, z. Goliński, T. kostkiewiczowi (red.), t. III, warszawa 1996, 505–528. Sinko 1916: T. Sinko, O tzw. diatrybie cyniczno-stoickiej w Rzymie, „Eos” XXI, 1916, 21–63. Sinko 1961: z. Sinko, Powieść angielska XVII wieku a powieść polska lat 1764–1830, warszawa
1961.
Sinko 1974: T. Sinko, Literatura grecka, t. II, cz. I, kraków 1974.
Smolarski 1918: M. Smolarski, Studya nad Wolterem w Polsce, Lwów 1918.
Stasiewicz 2012: P. Stasiewicz, Poezja Tomasza Kajetana Węgierskiego, Białystok 2012. Szczot 2008: M. Szczot, Gry komunikacyjne. O satyrach menippejskich Lukiana, Poznań 2008. Szczot 2010: M. Szczot, Między sacrum a profanum. Rozważania o dialogach zmarłych Lukiana
z Samosat i Ignacego Krasickiego, „Napis” XVI, 2010, 269–280.
Szczot 2013: M. Szczot, Od Herkulesa do „żony wyćwiczonej”. W kręgu staropolskich satyr me-nippejskich, Poznań 2013.
węgierski 1956: T.k. węgierski, Organy. Poema heroi-komiczne w sześciu pieśniach, oprac. w. Gomulicki, warszawa 1956.
MENIPPEAN LETTER OR A MENIPPEAN SATIRE IN THE FORM OF THE LETTER? NOTES ON REAdING SEVERAL LETTERS dATING BACk TO THE AGE OF
ENLIGHTENMENT S u m m a r y
This article focuses on the interpretation of the Menippean letters selected from the Polish literature of the Age of Enlightenment. The following letters have been analysed in the article: two letters written by Ignacy krasicki from his voyages, a letter of dedication by Tomasz k. węgierski from the poem entitled Organy [The organs] and the letter entitled List młodzieży do dobrych Polek [Letter of young people to good Polish women] by Marcin Molski. In the Age of Enlighten-ment writers applied the prosometric form of the letter to express satirical contents, to critically review the literature and to reflect seriously upon the situation of the country.
