Japońsko-rosyjski spór terytorialny po upadku Związku Radzieckiego

Pełen tekst

(1)548. 2000. Robert Jakimowicz Kat.dra Nauk PoUtycuych. Japońsko-rosyjski spór. terytorialny po upadku Związku Radzieckiego Po upadku Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r.' państwo rosyjskie nadal toczy spór terytorialny z sąsiadem na Dalekim Wschodzie, z Japonią . Od czasu zaj ęcia przez wojska radzieckie w ostatniach dniach II wojny światowej wysp: Etorofu (znaną u Rosjan jako Iturupl, Kunshiri (Kunashirl, Shikotan oraz Wysp Habomai (wyspy leżą między japońską wyspą Hokkaido a Urup w Japonii nazywa się je Terytoriami Półno cnymi, a w Rosji Południowym i Kurylami) - aż do ostatnich dni istnienia Związku Radzieckiego nie udało się tego problemu rozwiązać, a tym samym zawrzeć pomiędzy obu państwami traktatu pokojowego'. Brak pomyślnego rozwiązania sporu wiązal się z wieloma czynnikami. Wśród nich można wymienić czynniki historyczne związane z licznymi porozumieniami, odmiennie interpretowanymi przez obie strony do końca 1991 r. W kolejności są to: Traktat z Shimody z 1855 r., Traktat Petersburski z 1875 r., Traktat Pokojowy z Portsmouth z 1905 r., Moskiewski Pakt o Neutralności z 1941 r., Porozumienie Jaltańs kie z 1945 r., Traktat Pokojowy. I Rozp"d Związku Rndzieckiego nastąpił ostatecznie w dniu 8 grudnia 1991 r. Na konferencji, któm odbyta się w Puszczy Bialowieskiej, przywódcy trzech republik: Rosji - Borys Jelcyn, Ukrainy - Leonid Krawczuk i Białoru si - Stanisław Szuszkicwicz. podjęli decyzję o natychmiastowej likwidacji ZSRR i utworzeniu republiki Wspólnoty Niepodleglych Państw (WNP). B. Rychlowski, Rosja; WNP - między pl"lcsz/ościq II pr1.yszlm:ciq. Studia i Materiały 69. Polski Inslytut Spraw Mi~dzynarodowych, Warszawa 1993, s. 12. 2 Bliżej na tematjapońsko·radzieckiego sporu terytorialnego zob., R. Jnkimowicz, JapO/iska-rndziecki spór terytorialny [w:] Pmce z zakresu nauk poJitycl.IIych, Zeszyty Naukowe, Akademia Ekonomiczno w Krakowio 1992 (dalej: ZN AE Kroków), nr 358, s. 19-35 oroz R. Jakimowicz, Stanowisko ZSRR w sporze terytorialllym z Japonią (1945-1991) [w:l Prace z zakresu "mik politycz/lych, ZN AE Kraków 1994, nr 424, s. 51-67..

(2) I. Robert Jakimowicz. z San Francisco z 1951 r. (Związek Radziecki nie podpisal tego traktatu) oraz Wspólna Deklaracja październikowa z 1956 r. Kolejnym czynnikiem był podział, jaki nastąpi! w wyniku zimnej wojny na dwa wrogie bloki. Oba państwa znalazły się w przeciwnych, zwalczających się obozach. Wyrazem tej sytuacji była m.in. ostra reakcja Związku Radzieckiego na pogłębienie się sojuszu wojskowego Japonii ze Stanami Zjednoczonymi w 1960 r., co zniweczyło możliwość rozwiązania sporu terytoriałnego' . Innym z czyników politycznych, choć pośrednim, było kształtowanie się stosunków japońsko-chińskich i amerykm\sko-chińskich. Wymienić ponadto można czynniki strategiczny i gospodarczy. Wyspy Kurylskie stanowiły dogodny dostęp do Oceanu Spokojnego dla radzieckiej marynarki wojennej. Jeśli zaś chodzi o gospodarkę, to wokół spornych wysp znajdują się jedne z naj bogatszych lowisk rybnych w świecie. Wśród ostatnich czynników, które uniemożliwiały rozwiązanie sporu terytorialnego w okresie istnienia Związku Radzieckiego można wymienić także względy ambicjonalne polityków po jednej i drugiej stronie. Ani politycy japońscy, ani politycy radzieccy nie chcieli ustąpić w spornej sprawie, choć w ostatnim roku istnienia Związku Radzieckiego wydawało się, że problem ten doczeka się ostatecznego uregułowania. Impulsem zdawala się kwietniowa wizyta pierwszego i zarazem ostatniego prezydenta radzieckiego Michaiła Gorbaczowa w Japonii. Związek Radziecki wyraźnie uznał we Wspólnym Komunikacie podsumowującym tę wizytę, iż istnieje kwestia wytyczenia granic'. Doj ści e do porozumienia wydawało się bliskie. Rozpad Związku Radzieckiego oddalił sprawę ostatecznego rozwiązania sporu terytorialnego na nieokreślony czas. Nowe państwo rosyjskie znajdując się na początku swej suwerennej egzystencji w ciężkim klyzysie gospodarczym, równocześnie rozpoczynając trudny proces budowy mechanizmów demokratycznych, nie było w stanie podjąć rozwiązania sporu terytorialnego. Lata dziewięćdziesiąte, jak można się było spodziewać, były trudne dła stosunków japońsko-rosyjskich, szczególnie w kwestii sporu terytorialnego. Japonia konsekwentnie domagając się zwrotu spornych wysp spowodowała reakcję oporu nacjonalistów rosyjskich, wśród których znalazł się m.in. Walentyn Fiodorow - szef Sachalil\skiego Okręgu Administracyjnego. Nacjonaliści zalożyli, że kapitulacja w sporze terytoriałnym będzie pierwszym krokiem w rozpadzie Federacji Rosyjskiej . Aby zapobiec takiej ewentualności, w dniu 18 kwietnia 1992 r. ruch nacjonalistyczny powolal do życia tzw. grupę parasolową będącą zwolennikiem partii opozycyjnych, m.in. takich jak: Nacjonalistyczna Partia Republikańska, Chrześcijańscy Demokraci, czy Związek Rosyjski'. W oświad3 W dniu. 19 stycznia 1960 r. zostal zawarty nowy. nmcrykańsko~japoński. Traktat o Wzajemnej. Współpracy. i Bezpieczeństwie, który zasIlIpil Traktat o Bezpieczeństwie z 1951 r., 1}'eaty oj Mil/tlał Co-operati011 atul Security betweell the Ulljted Stales and }apan, 19 Jalllul1y 1960 [w:] DlA /95/,. Oxford Ul1ivcrsity Press, London, New York , Toronto 1964, s. 456-458. 4 Texl oj Japanese,SQv;el Joiut COlJlnllmique ..The Japan Times Wcekly" 29 IV-5 V 1991 r. , L. BIIszyński, Rf/ss/a and As/a Paeifie AfJai/'s, "Pncifie Arf.;"," 1992-1993, nr 4, s. 494..

(3) Japońsko-rosyjski. czeniu wydanym na pierwszym kongresie tego ruchu w dniu 9 lutego 1992 r., stwierdzono, że jego celem jest wskrzeszenie środkami politycznymi wielkiego zjednoczonego państwa rosyjskiego w obrębie jego historycznych granic. Ustosunkowując się do deklaracji październikowej z 1956 r., podkreślono, że rosyjska ziemia nie powinna być oddana'. Tym samym nacjonaliści rosyjscy nie godzą się nawet na oddanie dwóch z czterech spornych wysp z chwilą podpisania Traktatu Pokojowego z Japonią, na co zgodę wyraził Związek Radziecki w powyższej deklaracji (chodzi o wyspy Shikotan i grupę Wysp Habomai (a właściwie tylko grupę Wysp Habomai)'. W dniach 19-22 marca 1992 r. miała miejsce wizyta rosyjskiego ministra spraw zagranicznych Andrieja Kozyriewa w Japonii, w trakcie której próbował on wykorzystać niepokój Japonii wywołany niestabilnością polityczną Rosji do złagodzenia japońskiego stanowiska w kwestii terytorialnej oraz uzyskania pomocy gospodarczej dla Rosji. Japonia była zainteresowana, aby rosyjski ruch reformatorski utrzyma! się przy władzy. Nie była ona natomiast zainteresowana przejęciem władzy przez rosyjskich nacjonalistów. A. Kozyriew w rozmowie ze swym japońskim partnerem M. Watanabe zaznaczył, iż dojście do władzy w Rosji grupy nacjonalistycznej spowoduje wrogie wzajemne nastawienie obu państw". Natomiast w przeciwieństwie do grup nacjonalistycznych sugerował, że Rosja będzie honorować obustronne porozumienie z 1956 r., zgodnie z którym Związek Radziecki zobowiązał się do zwrotu dwóch z czterech wysp'. A. Kozyriew potwierdził jedynie wcześniej wyrażone stanowisko prezydenta B. Jelcyna ze spotkania z japońskim premierem Kiichi Miyazawą, które odbyło się w Nowym Jorku w styczniu 1992 r. 'O W trakcie tego spotkania, co należy podkreślić, wstępnie nstalono datę wizyty prezydenta B. Jelcyna w Japonii na wrzesień 1992 r." W międzyczasie rządjapOlIski próbował zademonstrować elastyczność w kwestii terytorialnej. Japoński minister spraw zagranicznych M. Watanabe oświadczył w dniu 21 kwietnia 1992 r., że Japonia zaakceptuje zwrot dwóch wysp - Shikotan i Wysp Habomai - zgodnie z deklaracją z 1956 r., jeśli Rosja uzna japońską suwerenność nad wszystkimi wyspami. Rosja mogłaby natomiast tymczasowo zachować prawa administracyjne do wysp Etorofu i Kunashiri, podczas gdy suwerenność spoczywałaby w rękach Japonii". 6 Ibidem. 7 Sovmestnaja Deklaracija Sojuza Sovetskich Socjalisticzcskich Respublik i Japonii .... (Vkladka - Dokumenty) z 25 X 1956 f. 8 L. BuszyJiski, Rw;sia and Asia Paciflc ... , s. 495. 9 Keesillg's Record ol War/d Evel1ts, News Digest for March 1992,5,38820. 10 Ibidem. II W lutym 1992 r. japoński wiceminister spraw zagranicznych złożył wizytę w Moskwie w związku z pierwszymi negocjacjami na szczeblu roboczym na temat sporu terytorialnego po upadku Związku Radzieckiego. 12 Keesil/g:, Record ofWorld Evellls - News Digest fOf Aprill992, s. 38864; P. F. Meyer. Moscowj' relatjons with Tokya. Domestic abs/acles to a terri/orial agreement, "Asian Survey" 1993, nr lO, s. 960..

(4) Robert Jak;mow;cz Japonia poza wysunięciem wspomnianej propozycji, która nie znalazła jednak oddźwięku po stronie rosyjskiej, próbowała także znaleźć poparcie na arenie międzynarodowej. Premier K. Miyazawa w trakcie swej krótkiej podróży do Europy na przełomie kwietnia i maja 1992 r. (29-30 kwietnia we Francji, 30 kwiecień - 2 maj w Niemczech) w rozmowach zarówno z francuskim prezydentem F. Mitterandem, jak i z niemieckim kanclerzem H. Kohlem zwrócił się z prośbą o poparcie Japonii w sporze terytorialnym z Rosją". Również zabiegał o poparcie na lipcowym szczycie krajów z grupy 0-7 w Monachium (6-8 lipca 1992 r.). Wysiłki japońskie nie dały jednak zadowalających rezultatów praktycznych. W przypadku deklaracji końcowej ze szczytu państwa 0-7 wyraziły jedynie "nadzieję, że dojdzie do pełnej normalizacji stosunków rosyjsko-japońskich drogą uregulowania problemu terytorialnego". W dniach 3-5 maja 1992 r. miała miejsce wizyta premiera K. Miyazawy w Moskwie, w trakcie której została zaplanowana data wizyty B. Jelcyna w Japonii na 13-15 sierpnia. Kwestia terytorialna została ponownie omówiona przez obie strony, jednak bez żadnych konkretnych ustaleń". Japończycy żywili nadzieję, że wizyta B. Jelcyna w Japonii przyniesie postęp w sporze terytorialnym. Brak jednak stabilizacji politycznej oraz widocznych osiągnięć reformy gospodarczej w Rosji nie sprzyjał rozwiązaniu tego tlUdnego problemu. Wyrazem tej sytuacji było odwołanie wizyty prezydenta B. Jelcyna, który w rozmowie telefonicznej z premierem K. Miyazawą tłumaczył je właśnie wewnętrznymi okolicznościami". Rosyjski prezydent, według słów J. Pietrowa, szefa sztabu B. Jelcyna, osobiście podjął decyzję o odłożeniu wizyty w trakcie posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Rosji". Irytacja Japończyków spowodowana odwołaniem wizyty prezydenta Jelcyna była duża. Pogłębiona została jeszcze dekretem rosyjskiego prezydenta o ustanowieniu specjalnej strefy ekonomicznej na Wyspach Kurylskich obejmującej również sporne wyspy". Niemniej jednak wysiłki strony japońskiej w sprawie uregulowania kwestii terytorialnej nie ustawały, przy czym zaczęto uświadamiać sobie wpływ skomplikowanej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej w Rosji na osłabienie pozycji prezydenta B. Jelcyna, a tym samym na ograniczenie manewru w rozwiązaniu sporu terytorialnego. Japonia próbowała także rozwiązać spór terytorialny, proponując pomoc gospodarczą Rosji. O ile 14 kwietnia 1993 r. na otwartej sesji krajów 0-7 zaoferowała pomoc dla Rosji w wysokości l mld 800 mln USD", o tyle zostało wyjaśnione jej stanowisko co do relacji pomiędzy japońską pomocą gospodarczą, 13. Keesings Record ofWar/d Evems, News Digest for May 1991, s. 38911.. 14/bidem.. P,F. Meyer, Moscow~' re/aliolls lVit/J. .. , s. 962. "Izvestia" 11 września 1992 r. 17 ibidem. 18 Pakiet pomocy obejmował: l mld 100 mln USD na zabezpieczenie handlu, 400 mln USD na kredyty eksportowe, 120 mln USD na pomoc techniczną, 100 mln USD na subwencje humanitarne 15. 16.

(5) Japońsko -rosyjski. spór terytorialny .... I. a kwestią Terytoriów Północnych . Wyjaśnienie pojawiło się w wywiadzie ministra spraw zagranicznych K. Muto, opublikowanym 20 kwietnia 1993 r. Minister K. Mulo wskazał, że podczas gdy japońska pomoc jest rozszerzana w międzynarodowym kontekście bez wiązania jej z kwestią terytorialną, to pomoc gospodarcza na dużą skalę w stosunkach dwustronnych będzie uzależ niona od zadowałającego rozwiązania sporu terytoriałnego". Prawdopodobnie wspomniane stanowisko japońskie miało pewien wpływ na powtórne odłożenie wizyty B. Jelcyna zaplanowanej na maj 1993 r. po kwietniowym referendum w Rosji'" Choć wyniki referendum były korzystniejsze dla B. Jelcyna, ni ż się spodziewano, jego pozycj a na krajowej scenie politycznej była s łaba, co przy puszczalnie było również jedną z przyczyn powtórnego odłożenia wizyty. Za dwukrotne odłożenie wizyty B. Jelcyn przeprosił JapOl\czyków w lipcu 1993 r. po przyl ocie do Tokio na szczyt krajów G-7. Wtedy to B. Jelcyn i premier K. Miyazawa przeprowadzili krótką rozmowę na temat sporu terytorialnego , ale ograniczony czas oraz pozycja premiera K. Miyazawy, który w tym czasie utracii wotum zaufania w parłamencie, wykluczylo poważne negocjacje". Ponadto rozwiązaniu sporu nie sprzyjało stwierdzenie rosyjskiego premiera W. Czernomyrdina z 17 sierpnia 1993 r., że Rosja nigdy nie odda czterech wysp znajdujących się w łm1cuchu Kuryli na północ od Japonii. W oficjalnym oświadczeniu wydanym przez JapOl\skie Ministerstwo Spraw Zagranicznych uwagę premiera W. Czernomyrdina określono jako "w najwyższym stopniu godną pożałowania"". Prezydent B. Jelcyn próbował załagodzić ostre wystąpie nie rosyjskiego premiera. W oświadczeniu z dnia 19 sierpnia podkreślił, że on i jego rząd nie podjął jeszcze decyzji, jak rozwiązać spór i że zatrzymanie tych wysp jest jedną z wielu opcji, którą bierze się pod uwagę. Niemniej jednak premier W. Czernomyrdin wielokrotnie jeszcze powtórzył swoje stanowisko, że "nie zamierzamy o ddać Wysp Kurylskich nikomu, a rząd nic będzie omawiał takich problemów dotyczących ich z nikim""'. Ostatecznie w dniach 11-13 października 1993 l'. dochodzi do oficjalnej wizyty prezydenta B. Jelcyna w Japonii , w trakcie której miało miejsce kilka spotkań z premiere m M . Hosokawą. Wizyta uznana została przez obie strony za sa tysfakcjonującą . Premier M. Hosokawa określił ją wręcz jako "otwierającą i HH) mln USD na pomoc technolog i cz ną dla rosyjsk iego przemysłu nuklearnego. Patrz, Kcesing's Rccord ofWorld EVCIlIs. News DigcsI for April1993, s. 39419 . 19/bitlem. 20 W dniu 5 maja ogłoszono odwolanie wizyly prezydenta n. Jelcyna w Japonii, W referendum. kwietniowym z 1993 r. spolcczeIistwo rosyjskie minło odpowiedzieć nn następujące pytania: czy popiera prezydenta Jelcyna i jego program reform gospodarczych i czy chce wcześniejszyc h wyborów prezydenckich lub parlamentarnych. Zob.: P.F. Meycr, Moscow re/aliollS lVi/h .. . , s. 964-965. li/billem 22 Kccsing's Rccord of World Evcnls. New' Digcst for August 1993 , s. 39597. 2] Ibidem,.

(6) I. Roberl Jakimowicz. nową stronę" w 12 października. stosunkach rosyjsko-japońskich". W trakcie wizyty w dniu B. Jelcyn uczynił bezprecedensowy gest wobec japońskich gospodarzy. Byly nim przeprosiny powtórzone wielokrotnie za nieludzkie traktowanie ok. 600 tys . japońskich żolnierzy internowanych do radzieckich więzień i obozów wiele lat po zakończeniu J[ wojny światowej, z czego 60 tys . zmarło w niewoli". Co się tyczy sporu terytorialnego, jak podkreślono w Dekalaracji Tokijskiej, rosyjski prezydent i japoński premier przeprowadzili rozmowy w kwestii przynależności spornych wysp oraz stwierdzili, iż "będą kontynuowane rozmowy w celu szybkiego zawarcia traktatu pokojowego na drodze rozwią zania wyżej wspomnianej kwestii, opierając się na czynnikach historycznych i prawnych, i także na podstawie opracowanych przez oba kraje dokumentów, a także zasad praworządności i sprawiedliwości, aby w ten sposób w pelni znormalizować obustronne stosunki"". Ponadto prezydent B. Jelcyn w imieniu rządu swojego kraju potwierdził, że Rosyjska Federacja jako spadkobierca Związku Radzieckiego będzie honorować wszystkie porozumienia i traktaty, które zostaly zawarte pomiędzy Związkiem Radzieckim i Japonią. Oznaczalo to oficjalne honorowanie przez Rosję Wspólnej Deklaracji radziecko-japońskiej z października 1956 r. Postanowiono także o kontynuowaniu i poglębianiu politycznego dialogu na szczeblu przywódców, ministrów oraz wiceministrów spraw zagranicznych". Poza Deklaracją Tokijską, co należy zaznaczyć, zostaly podpisane inne liczne porozumienia". Choć Deklaracja ta nie przyniosla radykalnego zwrotu w sporze terytorialnym, pozwoliła ona obu krajom na rozpoczęcie dialogu już na konkretnej podstawie. Do Deklaracji Tokijskiej,jako punktu odniesienia, odwolywano się na wszystkich spotkaniach polityków obu krajów. W marcu 1994 r. z czterodniową wizytą przybył do Moskwy ówczesny japoń ski minister spraw zagranicznych T. Hata. W rozmowach z A. Kozyriewem,jak i premierem W. Czernomyrdinem udalo się jedynie dojść do wspólnego wniosku, że obie strony będą dokladać starań, aby rozwiązać dlugotrwały spór terytorialny i zawrzeć traktat pokoju zgodnie z październikową Deklaracją Tokijską z 1993 r. Premier W. Czernomyrdin zasugerował, że nadejdzie w końcu czas, iż uda się osiągnąć powyższe cele, dodając jednak, iż należy uczynić to 24 Keesillg's necard aJWarld E.e"I,.. News Digesl for Oclober 1993 , s. 39689-39690. Jbi(!em . 26 Tokijskaja deklaracija o rossijsko·japPof/skich o",os'l.ellijach (dokumenty), "Problemy. 25. Dal'nego Vostoka" t993, N 5, s. 3-5 (pelny tekst). 21 Ibidem. "Obie strony podpisaly deklarację gospodarczą obejmującą II sektorów, w których miala być zwiększona współpra ca: m,in. w energii nuklearnej, technologii kosmicznej , ochronie środowiska, transporcie i komunikacji. Zob,: Deklaracija o perspektivach torgovo-ekollom;c1.eskich ; lIaltewo-tecJlllh.'l.eskich olllOsl.enij meidll Rossijskoj Federaciej i JapoIIiej, "Problemy Oal'ncgo Vostokn" 1993, nr 5, s. 6-7 . Inne podpisane dokumenty dotyczy ły badania kosmosmu współpracy regionalnej i zapewnienia pomocy gospodarczej..

(7) Japońsko-rosyjski. spór terytorialny.". I. bez pośpiechu". Rezultaty wizyty były zatem nikłe dla strony japońskiej, choć stanowisko premiera W. Czernomyrdina zmieniło się wobec wcześniej wygła szanych przez niego poglądów na temat spornych terytoriów. Podobnie nikłe rezultaty osiągnięto podczas rozmów japońskiego ministra spraw zagranicznych Y. Kono z A. Kozyriewem w trakcie jego wizyty w Japonii w dniach 3-4 marca 1995 r. Poza zgodnym odwoływaniem się do październi kowej Deklaracji Tokijskiej z 1993 r. nie udało się uczynić jakiegokolwiek postępu. Ponadto propozycje wysunięte wówczas przez ministra Y. Kono, odnoszące się do bezzwłocznego wycofania wszystkich pozostałych wojsk rosyjskich (liczebność ich była oceniana na 7 tys. w lipcu 1992 r.) stacjonują cych na spornych wyspach, i rozszerzenia i s tniejących kontaktów pomiędzy mieszkańcami tych wysp a Japonią, spotkały się z małym odzewem u partnera". Stronę japońską mogły jedynie usatysfakcjonować rozmowy o rybołówstwie pomiędzy obu krajami, do których doszło w połowie marca podczas wizyty A. Kozyriewa. Rozmowy dotyczyły spornych wód terytorialnych wokół "Terytoriów Północnych"". Jak trudno było uzyskać realny postęp w spone terytoriałnym pomiędzy Japonią i Rosją, może świadczyć rosyjska reakcja na oferty szybkiej pomocy, złożone przez Japonię, dla ofiar trzęsienia ziemi na wyspie Sachalin. Trzęsienie ziemi, które miało tam miejsce z końcem maja 1995 r. całkowicie zniszczyło miasto Nieftiegorsk (północny Sachalin). Z liczby 3200 mieszkańców miasta przeżyło tylko 875. Władze rosyjskie odmówiły przyjęcia japońskiej pomocy. Prezydent Jelcyn odrzucenie japońskiej pomocy argumentował (31 maja), iż Japonia zaoferowała pomoc tylko dlatego, aby umocnić swoje stanowisko w negocjacjach dotyczących Wysp Kurylskich. Następnego dnia, I czerwca, ówczesny premier T. Murayama określił uwagę B. Jelcyna jako "godną poża łowania"32 .. Należałoby postawić pytanie, czy istnieją możliwości rozwiązania sporu terytorialnego, a jeśli tak, to jakie? Takie trzy możliwości przedstawia w swoim artykule R. Menon, profesor z Wydziału Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Lehigh". Według niego jedną z możliwości jest wznowienie propozycji N. Chruszczowa z 1956 r., która zakładała odłożenie porozumienia w sprawie statusu większych wysp - Kunashir (Kunashiri) i Iturup (Etorofu) na okres przejściowy (na przy kład pięciu lat). Okres przejściowy tworzyłby lukę, która zostałaby wykorzystana do podpisania traktatu pokojowego i rozszerzenia więzi gospodarczych i kulturalnych. Okres przejściowy miałby zatem. 29 Hara:r Russia trip yields sennI progress 011 islam/s Jispl/le, "The Japnn Times Wcekly" 28 UI5IV t994. Ja Keesil/8 's Recort! oj War/d Evellls. News Digesl for March 1995, s. 40461. li. Ibidem,. :12 Keesilig's Record ofWor/d Events. Ncws Digcsl for May 1995, s. 40566. 33 R. Menon, JllplW-Russia Re/miolJs mul Norlh-Easf Asimt secllrily, Survival (Thc IISS Quartcrły - Intcmalionałlnslitutc for Strategie Studies, London) Summcr 1996, nr 2, s. 66-67..

(8) ~I. Robert Jakilllowicz. odegrać rolę ważnego czynnika stworzenia klimatu politycznego i psychologicznego, który przygotowałby zarówno polityków, jak i społeczeństwa obu krajów do przyjęcia ostatecznie wypracowanego kompromisu dotyczącego pozostałych dwóch wysp, tj. Kunashiri i Etorofu. Natomiast innym rozwiązaniem moglaby być modyfikacja płanu zaprezentowanego przez B. Jelcyna w styczniu 1990 r., wówczas pełniącego funkcje przewodniczącego Rady Najwyższej Federacyjnej Rosyjskiej Republiki Radzieckiej. Styczniowy plan przewidywał pięć etapów rozwiązania sporu: formalne uznanie istnienia kwestii terytorialnej, przekształcenie tych wysp w wolną strefę handlową, demilitaryzację wysp, zawarcie traktatu pokojowego i całkowite rozwiązanie sporu". Przewidywany okres realizacji planu miał wynieść ponad 20 łat. Uznanie istnienia kwestii terytoriałnej, faktycznie już się dokonało w październikowej Dekłaracji Tokijskiej z 1993 r. (Związek Radziecki uznał już istnienie sporu w 1991 r.). Następnymi fazami miały być: demilitaryzacja, wspólny rozwój gospodarczy wysp i traktat pokojowy. Ostatnia fuza dotyczyłaby już ostatecznego, faktycznego przekazania wysp pod suwerenność japońską. Według Japończków zmodyfikowany plan ma dwie poważne usterki. Po pierwsze, proces ten jest przewlekły, a po drugie, jest niejasne, które wyspy będą ostatecznie przekazane". Trzecia możliwość zakłada natomiast uznanie przez Rosję japOJlskiej suwerenności nad wszystkimi spornymi wyspami, po którym nastąpiłoby wspólne oświadczenie na temat połepszenia więzi gospodarczych. Następnie przewidziano stworzenie forum do spraw regularnych rozmów na temat kwestii bezpieczeństwa oraz okresową wymianę wizyt na najwyższym szczeblu, aby zapobiec sytuacji, w której proces nie mógłby się pomyślnie zakończyć. Równoczesne działania na tych płaszczyznach miałyby stanowić bodziec do zawarcia traktatu pokojowego. Po jego zawarciu, po dwóch latach nastąpiłby zwrot wysp Shikotan i Habomai w zamian za gwarancję demilitaryzacji. Następna faza bylaby realizowana trzy lata później. Wprowadzonoby wówczas wspólną administrację na dwóch pozostałych wyspach, które także zostalyby zdemiłita ryzowane. Po kolejnych dwóch latach wyspy przekazane bylyby Japonii, przy czym Rosjanom zagwarantowany zostałby nieskrępowany dostęp do bogatych łowisk rybołówczych w wodach otaczająych te wyspy". Przedstawione możliwości rozwiązania sporu są z pewnością interesujące. Niemniej jednak pojawiły się nowe propozycje pod koniec istnienia ZSRR. Ale aby którakolwiek z nich miała szansę realizacji, musi być poparta wolą polityczną obu stron sporu, szczegół nie polityków rosyjskich. Ponadto należy również uwzględnić prawa ludzi obecnie zamieszkujących sporne wyspy, glównie Rosjan i Ukraińców, jak i byłych japońskich mieszkatków, których los. 34. RJ. Carrnro, JapufI to the Rescu? "Global Affairs" 1992, nr 4, s. 41.. 3S. R. Menon, Japa,,·Russia Relatiolls ancl ... , s. 66. ibidem.. )6.

(9) Japo/isko-rosyjski spór terytoria111Y .... I. uzależniony od przeciwstawnej polityki Moskwy i Tokio". Przy szłe rozwiązanie musi uwzgłędnić zatem tego rodzaju trudne problemy, które mogą być rozwiązane tak, aby zarówno obecni, jak i byli mieszkańcy czuli się w pełni usatysfakcjonowani. Szczególna rola przypada tu japOllskiej polityce. jest. zagranicznej" . Tymczasem w kolejnych miesiącach 1995 r., po niefortunnym odrzuceniu pomocy japońskiej przez Rosję , sprawa spornych wysp znalazła się w impasie. Na jego utrwalenie niewątpliwie wpłynęła wypowiedź rosyjskiego ministra spraw zagranicznych J. Primakowa z dnia 12 stycznia 1996 r. Na konferencji prasowej w Moskwie stwierdził on, że Japonia powinna "pozostawić rozwiąza nie problemu telytorialnego dla przyszłych pokoleń, a w międzyczasie rozwijać stosunki po to , żeby stworzyć najbardziej korzystną sytuację dla rozwiązania go w przyszłości". Strona japońska odrzuciła s ugestię ministra J. Primakowa"'. Postawa strony rosyjskiej znalazła także swój wyraz w rozmowach rybołów czych z Japonią, których piąta runda toczyła się w dniach 19-21 lutego ł996 r. i dotyczyła sposobów zapewnienia bezpieczeństwa japońskim lodziom rybackim działającym na spornych wodach wokól Terytoriów Północnych . Rozmowy nie zako ńczyly się porozumieniem'". Niemniej jednak nowy japoński premier R. Hashimoto postanowił prowadzić wobec Rosji konsekwentnie przyjazną politykę, wychodząc z zalożenia, że tylko taka polityka może przynieść konkretne rezultaty, czym wzbudzi I zdziwienie II Japończyków" . Taka postawa premiera R. Hashimoto przyczy niła się do ocieplenia w stosunkach japońsko-rosyj s kich. W kwietniu 1996 r. premier R. Hashimoto złożył wizytę w Moskwie. Była to pierwsza wizyta japońskiego premiera od czasu obecności premiera Y. Nakasone na pogrzebie pmlstwowym radzieckiego lidera K. Czernienki i spotkania z jego następcą M. Gorbaczowem w 1985 r. Rezultatem rozmów było osiągnię cie porozumienia obu polityków co do wznowienia rozmów na temat traktatu pokojowego. Zgodnie z ustaleniami wiceministrowie spraw zagranicznych obu krajów mieli zapoczątkować spotkanie grupy roboczej po rosyjskich wyborach prezydenckich w czerwcu 1996 r." Innym konkretnym efektem rozmów było złożenie dwóch ważnych obietnic przez rosyjskiego prezydenta. Pierwsza 37 Hascgawa Tsuyoshi, Relhinkil/g l/W Rllsso-Japafle::-.'e TerritoriaJ Dispute, "Japan Echo", Willler 1995.l\r4.'.31.. 311 Obecnie sporne wyspy zamieszkuje 85'% Rosjan. 15% Ukraińc6w OrUz niewielka mniejszość i grupa Ai nu, rdzennych micszkaI1c6w tych wysp. Wcześniej, do końc a lf wojny światowej. wyspy te 1..nmieszkiwało 171yS. Jap ończyków. Ci, którzy nie wążyli uciec przed wojsknmi. Białorusinów. mdzicckimi, zostali deportowani z wysp w ciągu trzech lat. Zob.: R. Menon,Japall-Russifl RelatiOlls .... s. 68. lO Ibidem. s. 77. <O Kessillg's Reco/'d oj Wortd Evell/s. News Digesl for Fcbruary 1996. s. 40956. 011 Hakamada Shigeki, Building {/ New Japml-Russia Relationship. "Japan Echo" 1997, nr 5,. S.22. 42. JapaII, RU.\'sia agree tv re vive Ireary talks, "Thc Jupan Times Weckly" 291V-5 V 1996 r..

(10) I. Robert Jakimowicz. dotyczyła. redukcji rosyjskich sił zbrojnych na czterech spornych wyspach do trzech tysięcy pięciuset żołnierzy. Druga dotyczyła zaprzestania wyrzucania odpadów nuklearnych do Morza Japońskiego. Prezydent Jelcyn zobowiązał się pod słowem hono111, jeszcze z końcem tego roku, podpisać traktat londYlIski zakazujący 'wyrzucania odpadów nuklearnych do morza". Po przylocie do Tokio premier R. Hashimoto pwiedział, że został nawiązany dobry kontakt pomiędzy nim a prezydentem B. Jelcynem. Wybory prezydenckie w Rosji przebiegły pomyślnie dla B. Jelcyna i zgodnie z ustaleniami kwietniowymi ministrowie spraw zagranicznych obu krajów J. Primakow i Y. Ikeda postanowili podczas spotkania w Jakm'cie w dniu 22 lipca 1996 r. o wznowieniu rozmów na temat sposobów rozwiązania sporu podczas regularnych spotkań dwustronnych na szczeblu ministrów spraw zagranicznych oraz na poziomie podkomisji, w której nie odbywały się one od września 1995 r. Jeh termin wyznaczono na listopad". Zgodnie ze zobowiązaniem lipcowym minister J. Primakow przybył w listopadzie 1996 r. z czterodniową wizytą do Tokio. W trakcie pobytu przedstawił inicjatywę wspólnej eksploatacji przez oba kraje bogatych złóż mineralnych i łowisk ryb wokół spomych wysp. Zaznaczył jednak, że jego inicjatywa wspólnej eksploatacji nie oznacza kompromisu dla suwerennych żądań zarówno ze strony Rosji, jak i Japonii, a powinna służyć jako środek poprawy całokształtu stosunków w odniesieniu do tych wysp. Japonia tradycyjnie podeszła z ostroż nością do inicjatywy rosyjskiej. Minister Y. Ikeda odpowiedział na propozycję, wyrażając gotowość swojego rządu do szczegółowego zbadania powyższej inicjatywy". Obie strony zgodziły się na rozszerzenie wzajemnych wizyt mię dzy mieszkańcami spornych wysp a Japonią (od kwietnia 1992 r. wymiana wizyt objęła 3600 Japończyków i Rosjan). Szukano także szybkiego rozwiązania mającego zapobiegać konfliktom wciągającym japońskie statki rybołówcze działające w sąsiedztwie spornych wysp. Ponadto minister J. Primakow przekazał premierowi R. Hashimoto list od prezydenta B. Jelcyna, w którym zapraszał on japońskiego premiera do złożenia oficjalnej wizyty w Rosji w 1997 r." Wcześniej, w październiku, odbyło się w Tokio szóste posiedzenie grupy roboczej do spraw zawarcia traktatu pokojowego. W międzyczasie, w grudniu 1996 r., japońskie ministerstwo spraw zagranicznych podjęto decyzję o utworzeniu na wiosnę 1997 r. filii biura Japońskiego Konsulatu Generalnego, mającego swoją siedzibę w Chaborowsku, w Jużno-Sachlińsku leżącym w południowej części Sachalinu41 • Fakt ten jest o tyle wymowny, iż Sachaliński Okręg Administracyjny obejmuje sporne wyspy. Można go interpretować jako kolejny element prowa43. Ibidem.. 44 Japa1l, Russ;a to I'eopen isle-row talks, "Thc Japan Times Weckly" 29 VII - 4 VIII ł 996 r.; Kees;lIg', Record o/War/d Evellts. News Digest for July 1996, s. 41188. 45 Keesillgs Record ojWorJd Evellfs, News Digest for Novcmber 1996, s. 41372. 46/bidem. 41 Japml shifts Sakhalin /sIal/d policy, accepts Russian contral, "The Japan Times Weekly" 9-15 XII 1996 r,.

(11) dzenia konsekwentnie przyjaznej polityki rządu R. Hashimoto wobec Rosji. Ponadto oznacza on ostateczną akceptację kontroli rosyjskiej nad południową częścią wyspy, która wcześnej należała do Japonii. Kolejnym rezultatem przyjaznej polityki premiera R. Hashimoto była pierwsza, w historii obu państw, wizyta rosyjskiego ministra obrony L Rodionowa w Japonii. W trakcie rozmów, w dniu 17 maja, z Fumio Kyumą, Dyrektorem Generalnym Urzędu Obrony, minister Rodionow zobowiązał się pod slowem honoru do zredukowania liczby wojsk stacjonujących na spornych wyspach'". Natomiast w czerwcu 1997 r., dzięki m.in. poparciu Japonii Rosja została oficjalnie wprowadzona do ekskluzywnego klub krajów zaawansowanych, który na szczycie w Denver przekształcił się z G-7 w G-8. Oprócz tego prezydent B. Jelcyn i premier R. Hashimoto zgodzili się na regularne wzajemne wizyty". W dniu 24 lipca 1997 r. premier R. Hashimoto wystąpił w JapOlIskim Stowarzyszeniu Korporacjonistycznych Władz Wykonawczych (Keizai Doyukai - The Japan Association of Corporate Executives) na temat nowej polityki wobec Rosji. Istotą jej, jak zadeklarował premier, mają być konstruktywnie promowane stosunki gospodarcze i rozwiązanie problemu Terytoriów Północnych na podstawie trzech zasad: zaufania, wzajemnej korzyści i zachowania długo terminowej perspektywy 50. Powyższa koncepcja polityki zagranicznej premiera R. Hashimoto stala się ważnym bodźcem i podstawą do rozwijania bilateralnych stosunków między Japonią i Rosją w przyszłości. Coraz lepsza atmosfera we wzajemnych stosunkach sprzyjała niewątpliwie nieformalnym rozmowom prezydenta B. Jelcyna i premiera R. Hashimoto w Krasnojarsku we wschodniej Syberii, w dniach 1-2 listopada 1997 r. Efektem spotkania był tzw. plan Jelcyn-Hashimoto dotyczący rozszerzenia stosunków obustronnych. Plan obejmował różne inicjatywy na rzecz współpracy w zakresie inwestycji; japońską pomoc w reformowaniu wewnętrznych systemów Rosji i w sposobie prowadzenia interesów w handlu zagranicznym i inwestycjach zgodnie z międzynarodowymi wymogami; japońskie poparcie dla reformy gospodarczej w Rosji; japońską pomoc w szkoleniach w zarządzaniu i współpracę w przemyśle energetycznym". Innym efektem nieformalnego szczytu było zobowiązanie się obu przywódców do podjęcia wysiłków na rzecz zawarcia traktatu pokojowego na podstawie październikowej Deklaracji Tokijskiej z 1993 r. z końcem obecnego wieku. Można wymienić jeszcze utrwa48 Ponadto minister Rodionow oraz dyrektor Kyuma potwierdzili, że dojdzie do pierwszej wizyty rosyjskiego okrętu wojennego w Japonii od 1905 r" którq zaplanowano na koniec czerwca 1997 r. Zob.: Keesillg's Record ofWorld Evellts. News Digest for May 1997, s. 41640. Rosyjski okręt AdmiraJ Vinogradov według zapowiedzi odwiedził Tokio w dniach 27-30 czerwca 1997 r, Zob.: Keesillg;' Record ofWorld Evellts. New, Digest for June 1997, s. 41687. 49 .,Tbe Japan Times Weekly" 15-21 IX 1997 r. 50 Oprócz nowej polityki wobcc Rosji, premier R. I-Iashimoto przedstawił koncepcję "Euroazjatyckiej dyplomacji widzianej z Pacyfiku" , która zyskała wysokie uznanie zarówno prezydenta B. Jelcyna, jak i rządu rosyjskiego. Zob,: H. Shigeki, Building a New Japall~Russia ... , s. 22. SI Keesillg;' Record of World Evellts, News Digest for November 1997, s. 41908-41909..

(12) Robert Jakimowicz. lenie osobistego kontaktu pomiędzy obu politykami". Wkrótce po nieformalnym spotkaniu na szczycie, minister J. Primakow spotkał się w Tokio z K. Obuchi. Obaj potwierdzili potrzebę zawarcia traktatu pokojowego z końcem obecnego wieku". W styczniu 1998 r. w trakcie wizyty japOlIskiego wiceministra spraw zagranicznych M. Tambry w Moskwie, który przeprowadził rozmowy G. Karasinem, zgodzono się na utworzenie wspólnej komisji, na której czełe stać będą ministrowie spraw zagranicznych obu krajów, której powierzono zadanie osiągnięcia obustronnego traktatu pokojowego. Pierwszą mndę rozmów wyznaczono już na luty". Ocieplenie we wzajemnych stosunkach rosyjsko-japOl\skich doprowacl zilo do przełomowgo wydarzenia, jakim było podpisanie w Moskwie w dniu 2 I lutego 1998 r. porozumienia dotyczącego rybołówstwa, przez pierwszego wicepremiera B. Niemcowa i japOlIskiego ministra spraw zagranicznych K. Obuchiego. Porozumienie przewidywalo kwoty połowowe dla Japonii na wodach wokół czterech spornych wysp. Ponadto innym pozytywnym elementem we wzajemnych stosunkach bylo oświadczenie ministra Obuchiego, że Japonia znacznie uprości od l kwietnia proces wydawania wiz dla rosyjskich biznesmenów" . W dniach 18-19 kwietnia 1998 r. prezydent B. Jelcyn ponownie przeprowadził nieformalne rozmowy z premierem R. Hashimoto tym razem w Japonii, w kurorcie Kawan n3 wschodnim wybrzeżu Pólwyspu Izu. W trakcie rozmów premier Hashimoto zapronowal rosyjskiemu prezydentowi narysowanie nowej granicy między Rosją i Japonią na pólnoc od spornych wysp. Rosja uznalaby japońską suwerenność nad Terytoriami Północnymi, przy czym moglaby tam dalej utrzymywać władze administracyjne, a Japonia zgodzilaby się na propozycję B. Jelcyna wspólnego zagospodarowania i eksploatacji wysp. B. Jelcynuznal japońską propozycję za interesuj ącą. Zaproponował także zawarcie traktatu pokojowego o szerokim zakresie, który obejmowałby także wymianę gospodarczą i kulturalną". Na zakończenie spotkania obaj politycy zgodzili się przyspieszyć tempo negocjacji w sprawie podpisania ukladu pokojowego. Elementem utrwalającym proces rozwoju dobrych stosunków rosyjsko-japońskich i koń czącym okres zimnowojennej nieufności był akt przekazania premierowi R. Hashimoto dokumentów dotyczących dochodzenia, jakie KGB prowadziło w czasie wojny w sprawie japońskich generalów".. 52 Ties wilII RU,'isia lo (/Jaw ill Sibem, "Thc Japan Times Weekly" 3-9 XI 1997 r, 53. Obuchi, Primakov fol/ow up. O/l. summ;t, pI/sil. treały. plan, "TlIc Japan Timcs Wcckly". 24-30 XI 1997 r.. Keesillg:r Record afWar/d Evellts. Ncws Oigest for January 1998, s. 42014. 55 Keesi1lg~' Racorcl oj Warld Eveflts. Ncws Digest for February ,1998, s. 42068. 56 S. Yoshihidc, Whcn IIIe boal come.\' ill , "Look Japan" 1998. nr 508, 5, 23; Keesillg's Record oj Wo,.ld EvelllS. New, Digest for April 1998 , s. 42195-42196. Zob. tnkic . "Rzcczl'0spolitn" 20 54. IV 1998 r. 57. Rzeczpospolita 20 IV 1998 r..

(13) W dniu 12 listopada 1998 r. przyleciał z wizytą do Moskwy obecny japoński premier K. Obuchi w trakcie rozmów z prezydentem B. Jelcynem osiągnięto dałszy postęp dotyczący porozumienia w sprawie utworzenia nowych organów w ramach działającej komisji do spraw zawarcia rosyjsko-japońskiego traktatu pokojowego. Nowe podkomisje miałyby zająć się sprawami wspólnej działal ności gospodarczej na spornych wyspach oraz problemem podziału terytorialnego. Ponadto prezydent B. Jełcyn przekazał premierowi K. Obuchiemu projekt uregulowania problemu spornych wysp, który jest odpowiedzią na japońską propozycję kwietniową ówczesnego premiera R. Hashimoto". Sporu terytorialnego odziedziczonego przez Rosję po Związku Radzieckim jak dotąd nie udało się rozwiązać. Politycy Rosji i Japonii zdają sobie sprawę , iż całkowita normalizacja wzajemnych stosunków nie będzie możliwa dopóty, dopóki spór nie zostanie rozwiązany. Proces rozwią zania sporu, a tym samym dotychczasowy rozwój stosunków japońsko-rosyjskich, można podzielić na dwa zasadnicze okresy. Pierwszy obejmuje lata 1992 (styczeń) -1993 (październik). W tym okresie nie uczyniono nic w sprawie rozwiązania sporu terytorialnego. Drugi okres rozpoczęty paź dziernikową Deklaracją Tokij s ką z 1993 r. jeszcze się nie zakończył. Można go podzielić na dwa etapy. Pierwszy etap trwał od paździe rnikowej Deklaracji Tokijskiej do kwietniowej wizyty w 1996 r. premiera R. Hashimoto w Moskwie. Etap ten zapoczątkował proces rozwiązania sporu terytorialnego i przełamania wzajemnej nieufności. Drugi etap od wizyty kwietniowej R. Hashimoto w Moskwie charakteryzuje się inten syfi kacją rozmów (szczególne miejsce zajmuje tu Krasnojarsk, gdzie prezydent B. Jelcyn i premier R. Hashimoto zobowiązali się do rozwiązania sporu do końca bieżącego wieku) i budową wzajemnych przyjaznych stosunków. Ostatnia listopadowa wizyta w Moskwie nowego japońskiego premiera K. Obuchiego potwierdziła dąźenie do rozwiązania sporu , przy czym wcześniejsze ustalenia związane z ostatecznym rozwiązaniem problemu terytorialnego i zawarciem traktatu pokojowego zostaną zweryfikowane w 2000 r. Japanese-Russlan Territorial Dlspute after the Fali of the Soviet Union In the present article the author makes an attempt at a prcscntation of the tcrritorial disputc concerning Ihe territorics af the northcrn (southern Kuryle Islands in the context or the lapanese-Rusian relations in the 90s or the present cen tury. In the fiest period of the lapanese-RlIssian relations, namely 1992 (lanuary) - 1993 (October), the Russi,," side rermincd from serious talks cOllccrning thcm - Presidcnt Jclcin postponed his visit to Japan twiee - August 1992 and May 1993. [n the second period, initiated by the October Tokyo Dec!aration ar 1993, a relativc progress in the resolution or tha territorial conflict was. achievcd which. in line with the arrnngements mada bctwccn Prcsident Jelcin and Primc Minister Hashimoto during informal talks in Krasnojarsk in Novembcr 1997 will be finally settled when the Penee Trenty is sig ned in the year 2000.. "Rzeczpospolita 13 XI 1998 r..

(14)