Jerzy Woronczak
Z warsztatu filologa-statystyka
Biuletyn Polonistyczny 5/14, 9-11
9 -5« Z e s p ó ł l e k s y k o g r a f i e z n y I I we W r o c ł a w i u , R y n e k 9 - 1 1 . K i e r o w n i k : p r o f . S t a n i s ł a w B ą k . P r a c o w n i c y : A n d r z e j C i e ń s k i , T e r e s a K au fm an ow a, J a n i n a P e r e k o - w a , L u c y n a W o r o n c z a k o w a . P r z y p i s y : 1 P o p r z e d n i a i n f o r m a c j a o " S ł o w n i k u " z o s t a ł a u m i e s z c z o n a w 2 z e s z y c i e B i u l e t y n u ( c z e r w i e c 1 9 5 8 ) , s s . 5 - 6 , 1 1 - 1 4 .
2 " S ł o w n i k p o l s z c z y z n y XVI w i e k u 11. Z e s z y t p r ó b n y . W roc ław 1 9 5 6 . 3 " S ł o w n i k p o l s z c z y z n y XVI w i e k u " . Uw agi i r e c e n z j e . W ar sz aw a 1 9 5 7 . Z WARSZTATU FILOLOGA-STATYSTYKA M e t o d a m i s t a t y s t y c z n y m i z a i n t e r e s o w a ł e m s i ę w p r z e k o n a n i u , ż e z a s t o s o w a n i e i c h w p r a c a c h l i t e r a t u r o z n a w c z y c h p o z w a l a , z j e d n e j s t r o n y , n a w e r y f i k a c j ę s t a w i a n y c h t w i e r d z e ń , z d r u g i e j z a ś , n a r o z s z e r z e n i e z a k r e s u b a d a ń n a p r o b l e m y n i e p o r u s z a n e z r a c j i b r a k u o d p o w i e d n i c h n a r z ę d z i b a d a w c z y c h . P i e r w s z e moje p r a c e w y ko na ne p r z y u ż y c i u t e c h n i k i s t a t y s t y c z n e j d o t y c z y ł y w e r s y f i k a c j i . W a r t y k u l e "Z b a d a ń n a d w i e r s z e m B i e r n a t a z L u b l i n a " ( " P a m i ę t n i k L i t e r a c k i " , r . 49 ( 1 9 5 8 ) , z . 3 , s . 97 - 118) p r z e p r o w a d z i ł e m s t a t y s t y c z n y dowód t w i e r d z e n i a B r t i c k n e r a , s ł u s z n e g o , a l e n i e p o p a r t e g o a r g u m e n t a m i , ż e p i e r w o t n a , n i e z n a n a nam o b e c n i e r e d a k c j a " E z o p a " B i e r n a t a z Lub l i n a p o d l e g ł a w XVI w. u n o w o c z e ś n i a j ą c y m p r z e r ó b k o m j ę z y k o w y m f od k t ó r y c h u c i e r p i a ł a m . i n . s y l a b i c z n a r e g u l a r n o ś ć w i e r s z a . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k d o w o d z i ł e m , ż e c z ę ś ó o d c h y l e ń od s y l a b i z m u ś c i s ł e g o t r z e b a p o l i c z y ć n a k a r b sa m eg o a u t o r a . P o d a ł e m t e ż c h a r a k t e r y s t y k ę i l o ś c i o w ą k i l k u i n n y c h c e c h w i e r s z a i j ę z y k a B i e r n a t a ( r y t m i k a k l a u z u l i , r y m , s z y k p r z y d a w k i , ś c i ą g n i ę t e i n i e ś c i ą g n i ę t e f o r m y zaimków d z i e r ż a w c z y o h ) , c z ę ś c i o w o w p o r ó w n a n i u z i n n y m i u t w o r a m i XVI w. i omówiłem p r z y k ł a d o w o t e c h n i k ę o b l i c z a n i a n i e k t ó r y c h z a s t o s o w a n y c h w s k a ź n i k ó w s t a t y s t y c z n y c h . Na d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h b y ł r ó w n i e ż o p a r t y mój r e f e r a t " E l e m e n t y ś r e d n i o w i e c z n e w w e r s y f i k a c j i p o l s k i e j XVI w i e k u i i c h p r z e m i a n y " ( " Z p o l s k i c h s t u d i ó w s l a w i s t y c z n y c h " . P r a c e
10 -h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e n a IV M i ę d z y n a r o d o w y K o n g r e s S l a w i s t <5w w Moskwie 1 9 5 8 , Warszawa 1 9 5 8 , s . 243 - 2 6 9 ) . Z g o d n i e z c h a r a k t e re m p r a c y p o m i n ą ł e m w n i e j z u p e ł n i e " k u c h n i ę s t a t y s t y c z n ą " , a w i ę k s z o ś ć k o n i e c z n y c h d a n y c h l i c z b o w y c h u m i e ś c i ł e m w o s o b n e j t a b l i c y . P o m i n i ę t y m w p o p r z e d n i e j p r a c y z a g a d n i e n i o m s t a t y s t y c z n e g o w a r s z t a t u p o ś w i ę c i ł e m r e f e r a t w y g ł o s z o n y n a w a r s z a w s k i e j k o n f e r e n c j i p o e t y k i w 1960 r . p t . " S t a t i s t i s c h e M e t h o d e n i n * d e r V e r s l e h r e " ( P o e t i c s , P o e t y k a , P o e t i k a , V / a rs za w a , Meuton-PWN 1 9 6 2 ) . Omówiłem w n i m p r z y k ł a d o w o z a s t o s o w a n i e t e o r i i s e r i i do b a d a n i a k o m p o z y c j i w e r s v f i k a c y j n e j utwo rów n a p i s a n y c h w i e r s z e m wolnym o r a z me to dy a n a l i z y r o z k ł a d u d ł u g o ś c i wersów r ó ż n y c h t y p ó w s ł o w i a ń s k i e g o w i e r s z a a s y l a b i c z n e g o , a w z w i ą z k u z n i m p o d a ł e m r ó w n i e ż c h a r a k t e r y s t y k ę r o z k ł a d u d ł u g o ś c i p o l s k i e g o z d a n i a w p r o z i e . P o s z e r z o n a , d o t ą d n i e o p u b l i k o w a n a f o r m a t e go r e f e r a t u omawia j e s z c z e p r o b l e m y s t a t y s t y c z n e z w i ą z a n e z a u t o m a t y c z n ą s y l a b o t o n i z a c j ą w i e r s z a s y l a b i c z n e g o , r y t m i k ą k l a ü z u l i w i e r s z o w e j i o k r e ś l e n i e m b o g a c t w a s ł o w n i k o w e g o rymów* T e n o s t a t n i p r o b l e m s t a n o w i ł d l a mnie p u n k t w y j ś c i a do z a j ę c i a s i ę s t a t y s t y k ą s ł o w n i c t w a j u ż n i e sa m y ch rymów, a l e c a ł y c h u t w o r ó w , s z c z e g ó l n i e z a ś m o ż l i w o ś c i ą s y n t e t y c z n e j c h a r a k t e r y s t y k i z a s o b u l e k s y k a l n e g o t e k s t ó w pod w z g l ę d e m j e g o b o g a - o t w a i r o z k ł a d u c z ę s t o ś c i w y r a z ó w . W tym c e l u n a l e ż y o b l i c z y ć w s k a ź n i k i , k t ó r e by b y ł y n i e z a l e ż n e od d ł u g o ś c i b a d a n e g o u t w o r u , a p r z y j e d n o r o d n o ś c i o p r a c o w y w a n e g o t e k s t u r ó w n e ( o o z y w i ś - c i e w g r a n i c a c h d o p u s z c z a l n y c h o d c h y l e ń ) t a k d l a c a ł e g o u t w o r u , j a k i d l a j e g o d o w o l n i e d ł u g i c h c z ę ś c i . N i e k t ó r e s p o ś r ó d z a p r o p o n o w a n y c h w d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e w s k a ź n i k ó w n i e o d p o w i a d a j ą tym w ar un kom , g d y ż z m i e n i a j ą s i ę w z a l e ż n o ś c i od r o z m i a r u t e k s t u , n i e mogą w i ę c s ł u ż y ć do p o r ó w n y w a n i a u t w o r ó w o r ó ż n e j d ł u g o ś c i . I n n e , p o z b a w i o n e t e j w a d y , n i e d a j ą w y c z e r p u j ą c e j c h a r a k t e r y s t y k i , a d l a , moim z d a n i e m , n a j l e p s z y c h n i e o p u b l i k o w a ł p r o j e k t o d a w c a m e t o d y o b l i c z e n i a . W t e j s y t u a c j i , p r z y j ą w s z y z a p o d s t a w ę w s k a ź n i k i B . M a n d e l b r o t a , o p r a c o w a ł e m s p o s ó b i c h o b l i c z e n i a i z a p r o j e k t o w a ł e m g r a f i c z n ą m e t o d ę p r z e d s t a w i a n i a u z y s k a n y c h w y n i k ó w . P o l e g a o n a n a t y m , ż e u t w o r o w i p r z y p o r z ą d k o w u j e s i ę p u n k t n a s p e c j a l n e j s i a t c e w s p ó ł r z ę d n y c h , k t ó r e g o p o ł o ż e n i e z a l e ż n e j e s t od o b l i c z o n y c h w s k a ż
11 -ników* R a o h u n k i , j a k i c h d o k o n a ł e m d l a 9 u tw o r ó w (w w i ę k s z o ś c i p o l s k i c h t e k s t ó w XVI w * ) , d a ł y z a d a w a l a j ą c e w y n i k i * R e z u l t a t y b a d a ń p r z e d s t a w i ł e m l a t e m 1961 r . n a k o n f e r e n c j i p o e t y k i w J a b ł o n n i e w r e f e r a c i e "Metody o b l i c z a n i a w s k a ź n i k ó w b o g a c t w a s ł o w n i k o w e g o t e k s t ó w " . P r z y o b l i c z a n i u w s k a ź n i k ó w M a n d e l b r o t a w y c h o d z i s i ę od l i s t y f r e k w e n c y j n e j j e d n o s t e k l e k s y k a l n y c h t e k s t u . S p o r z ą d z e n i e j e j j e s t p r a c ą b a r d z o żmudną i d l a t e g o p o ż ą d a n e b y ł o b y o p a r c i e s i ę n i e n a c a ł y m t e k ś c i e u t w o r u , l e c z t y l k o n a j e g o p r ó b c e * O b e c n i e • p r a c u j ę n a d o k r e ś l e n i e m w i e l k o ś c i p r ó b k i , w y s t a r c z a j ą c e j ' d l a o s z a c o w a n i a w s k a ź n i k ó w b o g a c t w a s ł o w n i k o w e g o t e k s t u z ż ą d a n ą d o k ł a d n o ś c i ą * D o t y c h c z a s o w e w y n i k i p o z w a l a j ą n a s t w i e r d z e n i e , że w s k a ź n i k i o b l i c z o n e n a p o d s t a w i e z b y t m a ł y c h p r ó b e k c i ą g ł y c h (d o o k o ł o 10 00 w yra zów ) w y k a z u j ą w s t o s u n k u do w s k a ź n i k ó w ob l i c z o n y c h d l a c a ł e g o u t w o r u n i e t y l k o o d c h y l e n i a p r z y p a d k o w e , a l e t a k ż e r ó ż n i c ę s y s t e m a t y c z n ą , w y n i k a j ą c ą z t e g o , ż e i c h b o g a c t w o s ł o w n i k o w e j e s t z r e g u ł y n i e c o m n i e j s z e n i ż b o g a c t w o s ł o w n i k o w e c a ł e g o u t w o r u * S t ą d w y s t a r c z a j ą c a p r ó b k a c i ą g ł a mu s i m ieó d ł u g o ś ó r z ę d u k i l k u t y s i ę c y w y r a z ó w . P r ó b k i r o z p r o s z o n e , s z c z e g ó l n i e j e ś l i b ę d z i e m y l o s o w a ć do n i c h l u ź n e w y r a z y , n i e w y k a z u j ą w s p o m n i a n e j r ó ż n i c y s y s t e m a t y c z n e j . Mogłyby s i ę one z am y ka ć w g r a n i c a c h 5 0 0 - 1000 wyrazów* T r z e b a j e d n a k z a z n a c z y ć , ż e l u ź n e w y r a z y można w y g o d n i e p o b i e r a ć do p r ó b k i j e d y n i e z t e k s t ó w p r o z a i c z n y c h . P r ó b k i z utwo rów w i e r s z o w a n y c h n a l e ż y r a c z e j bu do wa ć z p e ł n y c h w e r s ó w , a t o ze w z g l ę d u n a z a s a d n i c z e r ó ż n i c e m ię d z y w y r a z a m i s t o j ą c y m i n a p o c z ą t k u , w ś r o d ku i n a k o ń c u w e r s ó w . Dr J e r z y W o r o n c z a k I n s t y t u t E a d a ń L i t e r a c k i c h
Z PRAC NAD WYDAWNICTWEM "OBRAZ LITERATURY POLSKIEJ XIX i XX WIEKU"
W y d a w n i c tw o , k t ó r e g o t y t u ł r o b o c z y b r z m i a ł " D w i e ś c i e l a t l i t e r a t u r y p o l s k i e j " , z a c z n i e n i e b a w e m u k a zy w a ć s i ę d r u k i e m n a k ł a d e m "W ie dzy P o w s z e c h n e j " p t * " O b r a z l i t e r a t u r y p o l s k i e j XIX i XX w i e k u " *