Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 862. 2011. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Aleksandra Jurkowska Katedra Finansów. Katarzyna Owsiak Katedra Finansów. Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK 1. Wprowadzenie Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK) działające w Polsce są odpowiednikiem funkcjonujących w innych państwach unii kredytowych (credit unions) należących do spółdzielczych, niebankowych instytucji depozytowo-kredytowych. Celem artykułu jest przedstawienie historii rozwoju i ewolucji prawnych ram działania SKOK na tle tendencji światowych oraz wskazanie podstawowych Tabela 1. Podstawowe dane na temat unii kredytowych na świecie (według stanu na 31 grudnia 2006 r.) Charakterystyka. Liczba państw, w których znajdują się unie kredytowe. Liczba unii kredytowych Liczba członków. Udział/zasięg działania na rynku w % ogółem. Wartość 97. 46 377. 172 010 203 7,36%. Oszczędności. 904 123 492 396 USD. Rezerwy. 106 831 725 217 USD. Kredyty Aktywa. 758 215 979 921 USD. 1 092 146 353 173 USD. Źródło: WOCCU 2006 Statistical Report, www.woccu.org (12 grudnia 2007 r.)..

(2) 6. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. konsekwencji wprowadzenia dyrektywy w sprawie usług płatniczych dla przyszłego miejsca tych instytucji w architekturze polskiego systemu finansowego. Obecnie w 97 krajach istnieje ponad 46 tysięcy unii kredytowych, świadczących podstawowe usługi depozytowe, kredytowe i rozliczeniowe 170 mln swoich członków (tabela 1). Są to głównie osoby niezamożne, do których nie jest skierowana oferta bankowa. Działalność unii nie jest nastawiona na zysk, lecz na pomoc finansową swoim członkom. Zgromadzone wkłady stanowią w ich przypadku źródło finansowania nisko oprocentowanych kredytów konsumpcyjnych i pożyczek hipotecznych zaciąganych przez osoby prywatne. Czasowo wolne środki inwestowane są jedynie w bezpieczne instrumenty rynku pieniężnego bądź kapitałowego (bony i obligacje skarbowe), co służy minimalizacji ryzyka upadłości. 2. Historia rozwoju unii kredytowych na świecie Pierwsze unie kredytowe, wzorowane na funkcjonujących już w tym czasie w Europie spółdzielczych bankach Raiffeisena, powstały w 1900 r. w okręgu Levis w Kanadzie z inicjatywy A. Desjardinsa, który był zwolennikiem oparcia funkcjonowania organów kasy, a nawet jej działalności operacyjnej, na pracy społecznej członków. Stworzony przez niego model, stanowiący odpowiedź na szczególnie dotkliwe dla warstw najuboższych zjawisko lichwy, opierał się na następujących zasadach: – nabyciu przez każdego członka kasy przynajmniej jednego udziału o wartości 5 dolarów (płatność za udział mogła być rozłożona na raty), – udzielaniu kredytów tylko członkom nieposiadającym zaległości finansowych w kasie, – rozpatrywaniu i akceptacji wniosków kredytowych przez komitet kredytowy wyłoniony spośród członków, – prawie do wykonywania przez każdego z członków tylko jednego głosu w organach kasy, niezależnie od liczby posiadanych udziałów, – przeznaczaniu nadwyżki finansowej na kapitał rezerwowy, ewentualnie dywidendę dla członków. Kilka lat później unie kredytowe powstały w Stanach Zjednoczonych, a ramy prawne ich funkcjonowania i kontroli stworzył Massachusetts Credit Union Act z 1909 r. Główne zapisy wspomnianej ustawy, stanowiące do dziś podstawę funkcjonowania unii kredytowych w wielu krajach, były następujące: – unię kredytową może utworzyć co najmniej 7 osób stanowiących lokalną grupę inicjatywną, – minimalny udział członkowski wynosi 5 dolarów i może być wpłacony w ratach,.

(3) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 7. – unie kredytowe udzielają swoim członkom kredytów przy uwzględnieniu kapitału udziałowego i pozyskanych wkładów oszczędnościowych, – unie kredytowe zarządzane są w sposób demokratyczny, przy czym każdy członek dysponuje tylko jednym głosem, – każda unia kredytowa musi posiadać radę nadzorczą i komitet kredytowy, który poufnie decyduje o udzieleniu kredytu poszczególnej osobie, – członkowie kierownictwa kasy i komitetu kredytowego za swoją pracę nie otrzymują wynagrodzenia. Obecnie w Stanach Zjednoczonych unie kredytowe traktowane są jak banki i dlatego działają na podstawie licencji federalnej lub stanowej (około 60% unii posiada w tym kraju licencję federalną). Unie federalne podlegają nadzorowi Narodowej Administracji Unii Kredytowych, która to instytucja zarządza funduszem gwarantującym depozyty do 100 000 USD. Unie stanowe podlegają nadzorowi ze strony władz danego stanu. W niektórych stanach władze (lub specjalnie powołane do tego celu instytucje) gwarantują również depozyty1. W latach 60. XX w. powstała silna sieć unii kredytowych w Irlandii oraz w Wielkiej Brytanii. Wszystkie unie irlandzkie stosują jednolite zasady operacyjne, a wiążące je normy ostrożnościowe zostały uregulowane w ustawie The Credit Union Act z 1997 r. Instytucją zrzeszającą opisywane podmioty jest Irlandzka Unia Kredytowa (Irish League of Credit Unions; ILCU), która prowadzi na ich rzecz działalność organizacyjną i doradczą oraz świadczy względem swoich członków usługi finansowe poprzez wyspecjalizowane agendy i fundusze. Do jej zadań należy także inwestowanie wolnych środków poprzez Centralną Agencję Inwestycyjną (Central Investment Agency – CIA) i zapewnienie płynności systemu – znajdująca się w jej strukturach Centrala Usług Finansowych (Central Financial Service – CFS) udziela pożyczek zrzeszonym instytucjom. Od 1 kwietnia 2003 r. funkcje regulacyjne i nadzorcze spełnia Registrar of Credit Unions (RCU, wcześniej Registry of Friendly Societies – RFS), podmiot działający w strukturach Irish Financial Services Regulatory Authority (IFSRA, inaczej: Financial Regulator)2. W świetle obowiązującego prawa RCU może dokonywać również inspekcji w siedzibach unii3.. M. Smółko, Model nadzoru bankowego w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych, www.nbportal.pl, s. 10 (27 grudnia 2007 r.). 1. 2 IFSRA jest częścią Central Bank and Financial Services Authority of Ireland; por. A. Stennett, Inquiry into Credit Union Regulation, Services, Funding and Recommendations, Research and Library Services, Northern Ireland Assembly, Research Paper, September 2007 oraz www. citizensinformation.ie/categories/consumer-affairs/financial-services/financial-products/financial_regulator (27 grudnia 2007 r.). 3. M. Konkiet, Dwa tygrysy i kasa, „Gazeta Bankowa” 2006, nr 25..

(4) Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. 8. W Wielkiej Brytanii, zgodnie ze zmianami do ustawy o uniach kredytowych z 1979 r., które weszły w życie od 1 czerwca 2002 r., kompetencje dotychczasowego organu nadzoru – Registry for Friendly Societes, przejął Financial Services Authority (FSA) – zintegrowany organ nadzoru nad rynkiem finansowym. Unie kredytowe mogą prowadzić swoją działalność po zarejestrowaniu w rejestrze przedsiębiorców oraz po uzyskaniu zgody FSA na przyjmowanie depozytów od swoich członków. Regulacje ostrożnościowe dla unii kredytowych wydaje FSA, który ma także prawo do przeprowadzania inspekcji w uniach kredytowych4. Procesy transformacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej pod koniec XX i na początku XXI w. były czynnikiem sprzyjającym powstawaniu unii kredytowych również w tej części świata. Omawiane instytucje rozpoczęły działalność m.in. w Polsce, Rosji, Rumunii, Łotwie, Macedonii, Gruzji oraz na Ukrainie i Litwie (tabela 2). Tabela 2. Unie kredytowe w Europie Środkowo-Wschodniej (stan na koniec 2006 r.) Liczba kas (centrale). Członkowie (tys.). Depozyty (mln USD). Polska. 070. 1550,66. 1906,67. Rosja. 238. 367. 2,69. Kraj. Rumunia. 011. 52,48. Ukraina. 760. 1790,41. Łotwa. 030. 22,60. Macedonia. 001. 6,11. Estonia Litwa. Mołdawia. 010. 059. 485. Pożyczki i kredyty (mln USD). Aktywa (mln USD). 1389,05. 2053,33. 204,82. 208,28. 246,10. 2,63. 7,32. 10,45. 20,51. 528,95. 11,69. 21,28. 493,41. 11,82. 26,24. 615,79 13,98. 68,84. 156,44. 114,32. 173,00. 106,40. 7,74. 0,70. 24,83. 2,73. 3,88. 4,61. Źródło: WOCCU 2006 Statistical Report.... Współcześnie najwięcej unii kredytowych funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych, Indiach i Kanadzie, natomiast w Europie największą rolę odgrywają one w Irlandii (tabela 3), gdzie z ich usług korzysta około 70% dorosłych obywateli.. 4 M. Wesołowska, K. Pietrasik, Jeszcze skok – i czy już banki? – analiza aktualnych poselskich propozycji zmiany ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, www.bs.net.pl (27 grudnia 2007 r.)..

(5) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 9. Tabela 3. Kraje o największej liczbie członków unii kredytowych na świecie (stan na 31 grudnia 2006 r.) Kraj. Liczba unii. Liczba członków (tys.). Depozyty (mln USD). Kredyty (mln USD). Aktywa (mln USD). USA. 8 536. 87 389. 615 303,11. 505 544,43. 726 208,57. Indie. 1 853. 20 000. 025 935,07. 015 773,83. 31 474,59. Kanada. 1 068. 10 976. 151 700,99. 145 750,10. 200 393,53. Korea Pd.. 1 027. 04 680. 026 420,21. 016 237,20. 27 957,03. Australia. 0 144. 03 500. 025 195,12. 023 808,40. 29 605,98. Kenia. 2 993. 03 266. 001 608,01. 001 604,04. 2 146,77. Irlandia. 0 525. 03 050. 017 546,64. 009 894,72. 19 921,37. Tajlandia. 1 979. 02 627. 014 218,02. 014 944,85. 19 127,12. Meksyk. 0 430. 03 593. 003 430,72. 002 688,25. 3 768,10. Brazylia. 0 929. 02 608. 005 454,16. 005 177,54. 10 351,59. Źródło: WOCCU 2006 Statistical Report.... Instytucją zrzeszającą unie kredytowe z całego świata jest Światowa Rada Unii Kredytowych (World Council of Credit Unions – WOCCU) z siedzibą w Madison (USA), do której należą zrzeszenia unii kredytowych z 31 krajów. WOCCU stanowi nie tylko płaszczyznę spotkań i wymiany poglądów, ale udziela również pomocy (głównie legislacyjnej) przy tworzeniu kas oszczędnościowo-kredytowych w krajach, które zdecydowały się na wzbogacenie swego rynku finansowego o tego typu instytucje. W 2005 r., który przez ONZ został ogłoszony rokiem mikrokredytów, WOCCU opracowała specjalny przewodnik dla polityków w różnych krajach, informujący ich o przedsięwzięciach, które należy podjąć, aby nie dopuścić do wykluczenia ekonomicznego i społecznego uboższych warstw społeczeństwa5. 3. Rozwój sieci SKOK w Polsce Tempo rozbudowy sieci spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (tabela 4) pozwala pozytywnie ocenić podjęte w 1990 r. wysiłki w celu odbudowy polskiej spółdzielczości finansowej6, tym bardziej że przykład naszego kraju 5 Opracowano na podstawie: E. Gostomski, Unie kredytowe na świecie, „Gazeta Bankowa” 2007, nr 5. 6. Inicjatywa wspierana m.in. przez PHARE..

(6) Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. 10. został uznany za największe osiągnięcie w historii istnienia WOCCU. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi omawianych instytucji były przepisy podatkowe, na mocy których działalność statutowa SKOK, jako organizacji non-profit, zwolniona była do końca 2006 r. z podatku CIT7. Tabela 4. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe w Polsce w latach 1992–2006 Rok 1992 1996. 2000 2004 2006. Liczba placówek (z oddziałami) 13a. 168. a. 560. a. 1 461a. 1 589a. Liczba członków (w tys.) 14. 138. 394. 1 169 1 551. Aktywa (w mln PLN) 4, 28. 219, 44. 1 199, 36. 4 228, 67. 5 969 ,79. Depozyty (w mln PLN) 3, 56. Kredyty (w mln PLN) 2, 99. 190, 45. 160, 84. 3 937, 92. 2 856, 27. 995, 25. 5 552 ,97. 865, 75. 4 047, 30. liczba placówek większa niż charakteryzująca PKO BP SA. a. Źródło: SKOK w liczbach, www.skok.pl (26 grudnia 2007 r.).. Na koniec 2006 r. (tabela 2 i 4) w Polsce funkcjonowało 70 kas oszczędnościowo-kredytowych z siecią 1589 placówek. Do największych SKOK działających w naszym kraju należą: SKOK im. Franciszka Stefczyka, SKOK im. Zygmunta Chmielewskiego, Opolska SKOK, SKOK Piast, PZ SKOK, Wielkopolska SKOK, SKOK Wesoła, SKOK Jaworzno (tabela 5). Zasadniczo w ofercie wszystkich tego typu instytucji znajdują się usługi zbieżne z produktami bankowymi, jednak warunki członkostwa w kasach wymagają wniesienia wielu opłat, których nie przewiduje np. umowa o prowadzenie rachunku bankowego. Wszystkie kasy żądają regularnych, comiesięcznych wpłat na Indywidualne Konto Spółdzielcze w wysokości uzależnionej od zarobków brutto, decyzji zarządu lub postanowień zawartych w regulaminach. Średnia wartość oszczędności członkowskich to 2700 zł, podczas gdy przeciętna pożyczka wynosi 2250 zł. Świadczy to o tym, że większość członków SKOK stanowią osoby niezamożne8.. 7 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. z 2000 r. nr 54, poz. 654, art. 17, ust. 1, pkt 33.. W. Kamiński, SKOK jako przedsiębiorstwo gospodarki społecznej [w:] Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, red. E. Leś, M. Ołdak, t. 1, Collegium Civitas, Warszawa 2006, s. 134. 8.

(7) 240. 122. SKOK im. Z. Chmielewskiego. Liczba placówek. SKOK im. F. Stefczyka. Nazwa SKOK Pożyczki (w tym hipoteczne), kredyty mieszkaniowe, konta osobiste, lokaty, rachunki bieżące oraz pożyczki i kredyty dla przedsiębiorców, indywidualne konta emerytalne, przekazy pieniężne Western Union, opłaty za prąd w oddziałach, produkty ubezpieczeniowe; oferta najbardziej rozbudowana, m.in. dostęp do rachunku przez internet i możliwość korzystania z bankomatów Euronetu.. Oferta. WojewódzPożyczki, kredyty (w tym mieszkatwa: lubelskie, niowe), lokaty, rachunki i kredyty dla podkarpackie, przedsiębiorców. świętokrzyskie, podlaskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie. Trójmiasto. Główny obszar działania. – wypełnienie deklaracji członkowskie, – wpłata wpisowego (30 PLN), – wpłata udziału (30 PLN), – przystąpienie do Stowarzyszenia „Horyzont” Wspierania Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej im. Z. Chmielewskiego (składki członkowskie)a, – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielczea.. – wypełnienie deklaracji przystąpienia do Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej (SKEF) i opłacenie składki za członkostwo (roczna opłata 4 PLN), – wypełnienie deklaracji przystąpienia do SKOK Stefczyka i wpłata wpisowego (25 PLN), – wykupienie co najmniej jednego udziału (25 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (1 PLN), – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielcze w wysokości określonej w Regulaminie indywidualnych kont spółdzielczych.. Warunki członkostwa. Tabela 5. Największe spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe w Polsce według liczby placówek (stan na 23 sierpnia 2007 r.) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK 11.

(8) 97. 66. SKOK Piast. Liczba placówek. Opolska SKOK. Nazwa SKOK. cd. tabeli 5. Południowo-zachodnia Polska. Południe Polski. Główny obszar działania. Pożyczki (w tym hipoteczne), lokaty, konta osobiste, rachunki i pożyczki dla przedsiębiorców, produkty ubezpieczeniowe.. Pożyczki i lokaty dla osób fizycznych.. Oferta. – wypełnienie deklaracji członkowskie, – oplata wpisowego (20 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (5 PLN), – wykupienie co najmniej jednego udziału (60 PLN), – przystąpienie do Stowarzyszenia Rozwoju Gospodarności Finansowej „SKOKOWICZ” (roczna składka w wysokości ustalanej przez zarząd stowarzyszenia) – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielcze w zadeklarowanej wysokości, nie mniejszej jednak niż określona uchwałą zarządu kasy.. – wypełnienie deklaracji członkowskiej, – wpłata wpisowego (10 PLN), – wykupienie co najmniej jednego udziału (96 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (1 PLN) – w przypadku wystąpienia z kasy wkład jest zwracany, – comiesięczne wpłaty (co najmniej 5 PLN) na Indywidualne Konto Spółdzielcze, – przystąpienie do Opolskiego Stowarzyszenia na rzecz Niepełnosprawnych w tym Rodzin i Osób z Chorobą Alzheimera (roczna składka 1 PLN).. Warunki członkostwa. 12. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak.

(9) 65. 54. SKOK Wesoła. Liczba placówek. Wielkopolska SKOK. Nazwa SKOK. Rejon Śląska. Wielkopolska. Główny obszar działania. Pożyczki, lokaty, rachunki a vista i oszczędnościowe, przekazy Western Union, przelewy z zagranicy, produkty ubezpieczeniowe.. Pożyczki (w tym mieszkaniowe), lokaty, konta osobiste i a vista, produkty ubezpieczeniowe, indywidualne konta emerytalne, przekazy pieniężne krajowe i zagraniczne.. Oferta. – wypełnienie deklaracji członkowskiej, – opłacenie wpisowego (29 PLN), – opłacenie udziału (70 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (1 PLN), – przystąpienie do Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej (miesięczna składka 1 PLN), – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielcze zadeklarowanej kwoty (2% wynagrodzenia brutto kwoty ustalonej przez zarząd dla danej grupy).. – wypełnienie deklaracji członkowskiej, – wpłata wpisowego (10 PLN), – wykupienie co najmniej jednego udziału (30 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (10 PLN), – przystąpienie do Stowarzyszenia Wielkopolska 2000 (miesięczna składka 1 PLN), – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielcze w zadeklarowanej wysokości, nie mniej jednak niż 1% miesięcznego wynagrodzenia brutto lub nie mniej niż 10 PLN.. Warunki członkostwa. Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK 13.

(10) Oferta. Śląsk, Małopolska Pożyczki, kredyty (w tym mieszkai Wielkopolska niowe) lokaty, rachunki osobiste i a vista, rachunki i kredyty dla przedsiębiorców, produkty ubezpieczeniowe, indywidualne konta emerytalne.. Główny obszar działania Warunki członkostwa – wypełnienie deklaracji członkowskiej, – opłacenie wpisowego (60 PLN), – zakup co najmniej jednego udziału (60 PLN), – wniesienie wkładu członkowskiego (1 PLN), – przystąpienie do Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej (składka roczna w wysokości 3 PLN), – comiesięczne wpłaty na Indywidualne Konto Spółdzielcze w wysokości określonej przez Regulamin Indywidualnych Kont Spółdzielczych.. brak powszechnie dostępnych danych na temat wysokości składek i minimalnych wpłat na konto. 53. Liczba placówek. Źródło: K. Żelazek, Moje pieniądze, „Rzeczpospolita”, 23 sierpnia 2007 r. oraz strony internetowe, statuty i wewnętrzne regulaminy poszczególnych SKOK.. a. SKOK Jaworzno. Nazwa SKOK. cd. tabeli 5 14. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak.

(11) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 15. 4. Regulacje wewnętrzne a zakres działania SKOK Historia funkcjonowania nowoczesnych spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w Polsce sięga XIX w., kiedy to na wzór niemieckich kas Raiffeisena, w Wielkopolsce powstały banki ludowe tworzone przez księdza P. Wawrzyniaka, na Podolu kasy włościańskie zakładane przez M. Darowską, a w Galicji kasy F. Stefczyka. W okresie międzywojennym instytucje te przeżywały okres rozkwitu. Po II wojnie światowej, korzystne warunki do rozwoju podobnych form działalności pojawiły się dopiero po przeprowadzeniu reformy ustrojowej9. Z inicjatywy i środków Światowej Rady Związków Kredytowych (WOCCU) powstała wówczas (1990 r.) Fundacja na rzecz Polskich Związków Kredytowych, której zadaniem była odbudowa w Polsce systemu spółdzielczości finansowej10. Jej prezesem został G. Bierecki, „w latach 80. działacz opozycyjny, na początku lat 90. Dyrektor Komisji Krajowej NSZZ Solidarność”11. Z inicjatywy Solidarności, w 1992 r. do ustawy o związkach zawodowych12 wprowadzono zapis, zgodnie z którym w zakładach pracy, prócz kas zapomogowo-pożyczkowych, mogły powstawać spółdzielcze kasy oszczędnościowo-rozliczeniowe. Wspomniana ustawa nadała SKOK osobowość prawną i podporządkowała je w kwestiach ogólnych regulacjom prawa spółdzielczego. Zgodnie z jego przepisami, „spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą”13. Pierwsza kasa funkcjonująca na bazie opisanych regulacji, założona przez pracowników Zespołu Elektrociepłowni „Gdańsk”, rozpoczęła działalność 31 sierpnia 1992 r. W 1995 r. sejm przyjął ustawę o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych14, która nadała kasom formę prawną spółdzielni osób fizycznych, dlatego też w zakresie nieuregulowanym ustawą stosuje się – zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali – przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze15 (art. 2 ustawy o SKOK). W zakresie zawieranych umów kredytu zastosowanie mają przepisy prawa bankowego lub ustawy o kredycie konsumenckim 9. Por. SKOK-Historia, www.skok.pl (16 grudnia 2007 r.).. 10 11. Por. Fundacja PZK-Misja, www.skok.pl (26 listopada 2007 r.).. B. Mikołajewska, Wielki SKOK, „Polityka” 2004, nr 47.. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, Dz.U. z 1991 r. nr 55, poz. 234 z późn. zm., art. 39. 12. 13 Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. z 2003 r. nr 188, poz. 1848 z późn. zm., art. 1. 14 Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. z 1996 r. nr 1, poz. 2 z późn. zm. 15. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze....

(12) Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. 16. (art. 29, ust. 2 i 3 ustawy o ustawy o SKOK). W pozostałych kwestiach znajdują zastosowanie inne akty prawne, np. kodeks cywilny – w zakresie pożyczki i poręczenia. Wspomniana ustawa z 1995 r. (art. 33) wprowadziła obowiązek przynależności kas lokalnych do Kasy Krajowej (Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa KSKOK). Instytucja ta została powołana w celu zapewnienia stabilności finansowej kas; przyznano jej również kompetencje nadzorcze. O przyjętych rozwiązaniach zadecydowały z pewnością względy bezpieczeństwa, ale warto podkreślić, że dzięki centralizacji nadzoru nad kasami w Kasie Krajowej automatycznie wykluczono możliwość powstania konkurencyjnej sieci SKOK w opisywanych strukturach16. KSKOK jest jedynym w prawie polskim obowiązkowym związkiem rewizyjnym wobec zrzeszonych w niej spółdzielni. Obowiązek zrzeszania kas spółdzielczych zagrożony jest sankcją likwidacji i wykreślenia kasy spółdzielczej z rejestru sądowego. Kasa Krajowa jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i podlega kontroli na zasadach określonych w ustawie, a sprawowanej przez organy administracji publicznej, np. Państwową Inspekcję Pracy. Przyjęta forma prawna determinuje podstawowy cel funkcjonowania spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, jakim jest samopomoc członków spółdzielni. Spółdzielcy wzajemnie kredytują się ze zgromadzonych przez siebie środków, przy czym koszty funkcjonowania kas powinny być jak najniższe. Z usług kas mogą korzystać osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej oraz będący członkami SKOK przedsiębiorcy, którzy na mocy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej zostali uprawnieni do realizowania obowiązku dokonywania lub przyjmowania płatności za pośrednictwem rachunku poprzez rachunek utrzymywany w SKOK17. Członkowie kas mogą także uzyskać pożyczkę lub kredyt na cele związane z prowadzeniem działalności gospodarczej18. Kwoty przyznawanych kredytów są jednak stosunkowo niewielkie, a terminy spłat krótkie, co ogranicza rozmiary potencjalnych strat kas i ich wymagania co do jakości przedstawionych zabezpieczeń (najczęściej zabezpieczenie stanowi poręczenie osób fizycznych, lecz większe kasy mogą wykorzystywać weksel własny, zabez16. Por. B. Mikołajewska, op. cit.. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U. z 2004 r. nr 173, poz. 1807 z późn. zm., art. 22, ust. 2. Artykuł ten zezwala przedsiębiorcy będącemu członkiem spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej realizować obowiązek dokonywania lub przyjmowania płatności za pośrednictwem rachunku firmowego otwartego w kasie. Obowiązek ten dotyczy transakcji, których stroną jest inny przedsiębiorca, a jednorazowa wartość transakcji, bez względu na liczbę płatności, przekracza równowartość 15 tys. euro. Por. W. Filipkowski, Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe a proceder prania pieniędzy, „Glosa – Prawo Gospodarcze w Orzeczeniach i Komentarzach” 2004, nr 8. 17. 18. Pośrednio wynika to z art. 24, ust. 2 ustawy o SKOK..

(13) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 17. pieczenie na środkach transportu lub nieruchomościach). Wyjątek stanowią w tym zakresie kredyty i pożyczki hipoteczne, które mogą być udzielane przez omawiane instytucje dzięki przyjęciu przez sejm ustawy o finansowym wsparciu rodzin przy zakupie mieszkań19. Zgodnie z porządkiem prawnym funkcjonującym przed wejściem w życie wyżej wymienionej ustawy SKOK mogły udzielać kredytów i pożyczek na okres nie dłuższy niż 3 lata lub – w przypadku kredytów na cele mieszkaniowe – 5 lat (art. 21 ustawy o SKOK w poprzednim brzmieniu). Po jej wprowadzeniu wspomniane ograniczenia zniesiono. Konstrukcję ustawy o SKOK podporządkowano realizacji idei samopomocy: kasy powinny zajmować się wyłącznie gromadzeniem środków pieniężnych swoich członków, udzielaniem im pożyczek i kredytów, przeprowadzaniem na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośrednictwem w zawieraniu umów ubezpieczeniowych (art. 3, ust. 2)20, a ich działalność, podobnie jak działalność Kasy Krajowej, ma charakter niezarobkowy (art. 3 i 38 ust. 1). Konsekwencją tak sformułowanego charakteru działalności jest zamknięta lista czynności, jakie mogą być podejmowane przez kasy (art. 3); czynności wykraczające poza ten katalog są nieważne z mocy prawa jako sprzeczne z nim21. Jako instytucje non-profit kasy lokalne i Kasa Krajowa w całości przeznaczają nadwyżkę bilansową odpowiednio na zwiększenie funduszu zasobowego SKOK i stabilizacyjnego Kasy Krajowej (odpowiednio art. 16, ust. 1 i 38, ust. 2). W ustawie ponadto stwierdzono, że środki pieniężne, które nie zostały wykorzystane na kredyty i pożyczki dla członków z zachowaniem najwyższej staranności mogą być inwestowane: – w obligacje i inne papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski, – jako lokaty, wkłady lub udziały w Kasie Krajowej, – jako lokaty w bankach do wysokości gwarantowanej przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny, – w jednostki uczestnictwa funduszy rynku pieniężnego22 (art. 30). 19 Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o finansowym wsparciu rodzin w nabywaniu własnego mieszkania, Dz.U. z 2006 r. nr 183, poz. 1354, art. 15. 20 Art. 5 ust. 1 Ustawy prawo bankowe zalicza niektóre z wymienionych operacji do czynności stricte bankowych, jednak w tym samym artykule w ust. 5 zaznaczono, że czynności zastrzeżone dla banków mogą być wykonywane przez inne niż banki jednostki organizacyjne, jeżeli uprawniają je do tego przepisy odrębnych ustaw. W przypadku SKOK wskazanie przytoczonego art. 3 ustawy o SKOK stanowi wystarczające prawne umocowanie obszaru działalności wspomnianych instytucji.. 21 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm., art. 58, § 1.. Zob. art. 178 Ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. z 2004 r. nr 146, poz. 1546 z późn. zm. 22.

(14) 18. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. Środki finansowe Kasy Krajowej mogą być inwestowane z zachowaniem najwyższej staranności w: – papiery wartościowe oraz lokaty w instytucjach finansowych, – obejmowanie udziałów lub akcji w spółkach, w których Kasa Krajowa posiada większość udziałów lub akcji, albo we wnoszenie udziałów do spółdzielni (art. 37), przy czym wolne środki pochodzące z funduszu stabilizacyjnego – jedynie w obligacje i inne papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski (art. 36). Zgodnie z najnowszą nowelizacją ustawy o zamówieniach publicznych, SKOK mogą też udzielać poręczeń podmiotom gospodarczym ubiegającym się o takie zamówienia23. Organami SKOK są rada nadzorcza, zarząd oraz komisja kredytowa (art. 10–14 ustawy o SKOK). Członkami rady nadzorczej i zarządu mogą być osoby, które nie były prawomocnie skazane za przestępstwo umyślne przeciw mieniu, dokumentom lub przestępstwo karno-skarbowe. Krajowa SKOK określa wymogi kwalifikacyjne członków zarządu, dając rękojmię prowadzenia działalności kasy z zachowaniem bezpieczeństwa środków pieniężnych i wkładów w niej zgromadzonych. W skład zarządu wchodzi nie mniej niż 3 członków kasy. Do zadań komisji kredytowej należy w szczególności przedstawienie zarządowi opinii w sprawie wniosków o udzielanie pożyczek i kredytów, propozycji warunków udzielania i zabezpieczania pożyczek i kredytów oraz projektów wniosków w sprawie przedłużenia terminu ich spłaty czy też przymusowego ściągnięcia kwot niespłaconych zobowiązań wobec kasy. Do przekształcenia pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej w spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową wymagana jest uchwała walnego zebrania członków (delegatów) pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej. Gospodarka finansowa SKOK polega na tworzeniu i wykorzystywaniu funduszy określonych w ustawie. Fundusz udziałowy powstaje z wpłat udziałów członkowskich lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach (art. 15 ust. 1, pkt 1). Fundusz zasobowy powstaje z wpłat przez członków wpisowego, nadwyżki bilansowej, wartości majątkowych otrzymanych nieodpłatnie, przedawnionych roszczeń majątkowych oraz innych źródeł określonych w odrębnych przepisach (art. 15, ust. 1, pkt 2). Kasa tworzy również fundusz oszczędnościowo-pożyczkowy, którego źródłem są wkłady członkowskie, zgromadzone oszczędności członków oraz środki pieniężne otrzymane od Kasy Krajowej (art. 15, ust. 2). Jak wcześniej wspomniano, nadwyżka bilansowa zostaje przeznaczona na zwiększenie funduszu zasobowego, natomiast pokryciu strat bilansowych służy fundusz zasobowy (lub fundusz udziałowy, gdy suma strat przewyższa wartość funduszu zasobowego; art. 16, ust. 2). 23 Por. Ustawa z dnia 7 kwietnia 2006 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, Dz.U. z 2006 r. nr 79, poz. 551..

(15) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 19. Zachowaniu bezpieczeństwa i stabilności systemu kas oszczędnościowo-kredytowych ma służyć fundusz stabilizacyjny tworzony przez Kasę Krajową z wkładów zrzeszonych kas w wysokości co najmniej 1% rocznie (art. 34 i 36). Prócz tego funkcjonuje obowiązkowe ubezpieczenie wspomnianych podmiotów w Towarzystwie Ubezpieczeń Wzajemnych SKOK (TUW SKOK). Jest to kolejne zabezpieczenie oszczędności członków (oszczędności te są objęte ubezpieczeniem do wysokości równowartości 22,5 tys. euro). Składka wynosi od 0,24% do 0,72% wartości depozytów rocznie i zależy od klasy ryzyka (kapitałów i struktury portfela kredytowego). Gdy ryzyko spada, stawka jest obniżana. Na mocy klasyfikacji wprowadzonej przepisami ustawy prawo bankowe24, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe nie są bankami, lecz instytucjami finansowymi. Status niebankowych instytucji finansowych rodzi określone konsekwencje w zakresie wykonywania w stosunku do kas kompetencji nadzorczych. SKOK nie podlegają nadzorowi finansowemu, nie dotyczą ich bankowe regulacje ostrożnościowe, takie jak konieczność tworzenia rezerw celowych czy wymogi kapitałowe, a obowiązujące je normy koncentracji kapitałowej i kredytowej są bardziej liberalne niż w przypadku banków (tabela 6). Jako niebankowe instytucje finansowe, kasy spółdzielcze muszą jednak przy realizacji np. przelewów korzystać z pośrednictwa banków i utrzymywać w nich swoje rachunki. Podobne rozwiązanie wpływa na określone koszty funkcjonowania systemu. Ich ograniczeniu służyć miało powołanie w ramach istniejących struktur specjalnego, wzorowanego na rozwiązaniach amerykańskich i kanadyjskich stricte korporacyjnego Banku Oszczędnościowo-Kredytowego, pośredniczącego w rozliczaniu operacji dokonywanych przez spółki z systemu SKOK, nieobsługującego jednak klientów SKOK (tego typu działalność pozostawiono programowo kasom). Powstanie Banku Oszczędnościowo-Kredytowego uniezależniłoby kasy od pośrednictwa innych podmiotów, uprościłoby rozliczenia przelewów (obecnie przy przelewach kasy muszą korzystać z pośrednictwa banków, co zwiększa koszty transakcji), kart płatniczych i pozwoliłoby np. na oferowanie kredytów hipotecznych. We wrześniu 2004 r. Kasa Krajowa, Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych SKOK oraz Towarzystwo Ubezpieczeń SKOK Życie złożyły wniosek w sprawie wydania licencji bankowej, jednak w sierpniu 2008 r. zapadła w tej sprawie odmowna decyzja. Wątpliwości Komisji Nadzoru Finansowego budziły m.in. następujące kwestie: – czy KSKOK, która dążyła do objęcia 51% udziałów w nowo tworzonym banku, może zgodnie z prawem wnieść ponad 15 mln zł kapitału założycielskiego (pomysł sfinansowania kapitału funduszem stabilizacyjnym oceniono negatywnie); – czy założyciele BOK dają rękojmię ostrożnego i stabilnego zarządzania tworzonym bankiem (np. niepowodzeniem zakończył się sejmowy lobbing przedUstawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm., art. 3 i 4. 24.

(16) z pewnymi wyjątkami unormowanymi prawnie: – limit koncentracji wierzytelności, zobowiązań pozabilansowych i koncentracji kapitałowej – 20% lub 25% funduszy regulacyjnych w zależności od powiązań kapitałowych banku z danym podmiotemd – limit dużych zaangażowań (łączna kwota wierzytelności i zobowiązań pozabilansowych przekraczających 10% funduszy regulacyjnych banku) – 800% funduszy regulacyjnyche. dostosowana do rozmiarów banku i rodzaju prowadzonej działalnościc; prócz tego banki zobowiązane są do przestrzegania wielu ustalonych indywidualnie wskaźników płynności konstruowanych zgodnie z zaleceniami nadzoru bankowego zamieszczonymi w odpowiedniej uchwale KNBr. Płynność. Współczynniki koncentracji wierzytelności, zobowiązań pozabilansowych i koncentracji kapitałowej. obowiązkowe, składki odprowadzane do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego (środki gwarantowane w 100% do wartości 50 tys. euro p. co najmniej 5 mln EUR dla banków w formie spółek akcyjnych i państwowycha, 1 mln EUR dla banków spółdzielczych, które podpisały umowę zrzeszeniab oraz 20 mln EUR dla banków zrzeszających. Banki. Uczestnictwo w systemie gwarantowania depozytów. Minimalny kapitał własny. Rodzaj regulacji. Tabela 6. Podstawowe regulacje ostrożnościowe w bankach i SKOK. – limit jednostkowy – 10% aktywów kasyi, w przypadku kredytów i pożyczek udzielanych na cele gospodarcze – 15% funduszy zasadniczych kasyj – łączny limit kredytów i pożyczek udzielanych członkom organów kas – 20% aktywów kasyk – łączny limit kredytów i pożyczek udzielanych członkom organów kas na cele związane z działalnością gospodarczą – 150% funduszy zasadniczych kasyl – saldo wzajemnych zobowiązań kasy i Kasy Krajowej – 40% aktywów kasym – limit koncentracji dla wkładów, udziałów, jednostek uczestnictwa lub papierów wartościowych jednego rodzaju (poza papierami wartościowymi emitowanymi przez NBP lub Skarb Państwa oraz lokatami w Kasie Krajowej) – 8% aktywów kasyn. rezerwa płynna – nie mniej niż 10% funduszu oszczędnościowo-pożyczkowego, utrzymywana w formie gotówki lub w innych formach ustalonych przez Kasę Krajowąh. brak systemu gwarantowania depozytów; bezpieczeństwo oszczędności zapewnia fundusz stabilizacyjny, tworzony przez Kasę Krajową w wysokości 1% aktywów poszczególnych kasg oraz obowiązkowe ubezpieczenie oszczędności w TUW SKOK (środki gwarantowane w 100% do wartości 50 tys. euro). brak minimalnych wymogów kapitałowych. SKOK. 20. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak.

(17) tworzone obowiązkowot. brak obowiązku tworzenia rezerw celowych, jednak obowiązują ogólne zasady tworzenia rezerw przewidziane ustawą o rachunkowościu. SKOK. – łączny limit zakupionych środków trwałych – 5% – aktywów na dzień zakupu (za zgodą Kasy Krajowej 10% aktywów)o. współczynnik wypłacalności – na poziomie nie niższym nieuregulowany niż 8% oraz 15% i 12% odpowiednio w pierwszym i drugim roku działalności f; prócz tego obowiązek wyznaczania i utrzymywania indywidualnych wymogów kapitałowych i całkowitego wymogu kapitałowegos. Banki. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z późn. zm.: a art. 32 ust. 1, b art. 32 ust. 2, c art. 8, d art. 71 ust. 1, e art. 71 ust. 2, f art. 128 ust. 1; Ustawa o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych z dnia 14 grudnia 1995 r., Dz.U. z 1996 r. nr 1, poz. 2 z późn. zm.: g art. 36 ust. 2, h art. 31 ust. 1, i art. 24 ust. 1, j art. 24 ust. 2, k art. 25 ust. 2, l art. 25 a, m art. 30 ust. 4, n art. 30 ust. 2, o art. 30 ust. 3; p Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, Dz.U. z 2007 r. nr 70, poz. 474 z późn. zm., art. 23 ust. 1; r Uchwała nr 9/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalenia wiążących banki norm płynności, Dz.Urz. NBP z 2007 nr 3, poz. 9; s Uchwała nr 1/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka w tym zakresu i warunków stosowania metod statystycznych oraz zakresu informacji załączanych do wniosków o wydanie zgody na ich stosowanie, zasad i warunków uwzględniania umów przelewu wierzytelności, umów o subpartycypację, umów o kredytowy instrument pochodny oraz innych umów niż umowy przelewu wierzytelności i umowy o subpartycypację, na potrzeby wyznaczania wymogów kapitałowych, warunków, zakresu i sposobu korzystania z ocen, nadawanych przez zewnętrzne instytucje oceny wiarygodności kredytowej oraz agencje kredytów eksportowych, sposobu szczegółowych zasad obliczania współczynnika wypłacalności banku, zakresu i sposobu uwzględniania zakresu działania banków w holdingach w obliczaniu wymogów kapitałowych i współczynnika wypłacalności oraz określenia dodatkowych pozycji bilansu banku ujmowanych łącznie z funduszami własnymi w rachunku adekwatności kapitałowej oraz zakresu, sposobu i warunków ich wyznaczania, Dz.Urz. NBP z 2007 r. nr 2, poz. 3; t Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków, Dz.U. z 2003 r. nr 218, poz. 2147; u Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm.. Rezerwy celowe. Współczynnik wypłacalności. Rodzaj regulacji. Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK 21.

(18) Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. 22. stawicieli kas w sprawie wyłączenia ich spod ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw25, określającej maksymalne oprocentowanie odsetek z czynności prawnej do czterokrotności oprocentowania kredytu lombardowego); – czy system SKOK jest wystarczająco przejrzysty, by można było ocenić jego wypłacalność (chodzi zwłaszcza o sieć powiązanych kapitałowo i personalnie spółek, towarzystw i fundacji, powstałych wokół Kasy Krajowej SKOK, które nie muszą przestrzegać zasad działania instytucji non profit. Niektóre z tych instytucji pełnią funkcje usługowe dla kas: przeprowadzają ich komputeryzację czy szkolenia pracowników, inne prowadzą własne szkoły, hotele i restauracje lub wynajmują powierzchnie biurowe. Kontrowersje budzą także powiązania kapitałowe i personalne pomiędzy Kasą Krajową a Stowarzyszeniem Krzewienia Edukacji Finansowej (SKEF) oraz uzależnienie przynależności do SKOK im. Stefczyka od przynależności do SKEF i opłacenia rocznej składki w wysokości 4 PLN). 5. SKOK a regulacje unijne Unie kredytowe działające na terytorium Wspólnoty zaliczane są do instytucji kredytowych, które muszą przestrzegać przepisów dyrektywy 2006/48/WE, definiującej instytucję kredytową jako „przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy podlegających zwrotowi od ludności oraz na przyznawaniu kredytów na swój własny rachunek lub instytucję pieniądza elektronicznego w rozumieniu dyrektywy 2000/46/WE”26. Jak wspomniano w punkcie 2, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, mimo że świadczą wiele usług zbliżonych do usług bankowych, nie są bankami i nie podlegają ustawie Prawo bankowe. Nie dotyczą ich również regulacje unijne, co zostało wyraźnie zaznaczone we wspomnianej dyrektywie 2006/48/WE27. W świetle polskich regulacji instytucjami kredytowymi nie są też banki mające siedzibę na terytorium Polski, gdyż prawo bankowe za instytucję kredytową uznaje „podmiot mający swoją siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej [...] prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, 25 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw Dz.U. nr 157, poz. 1316, potocznie zwana ustawą antylichwiarską.. Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, Dz.Urz. UE nr L 177 z dnia 30 czerwca 2006 r., art. 4. 26. Ibidem, art. 2. Wśród podmiotów nieobjętych przepisami dyrektywy w tym samym miejscu wymieniono Bank Gospodarstwa Krajowego. 27.

(19) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 23. działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniądza elektronicznego”28. Ze względu na zakres działania banki polskie są jednak instytucjami kredytowymi w świetle regulacji wspólnotowych. Niespójność definicji instytucji kredytowej w prawie polskim i dyrektywach unijnych ma jednak znikome znaczenie praktyczne, gdyż większość norm ostrożnościowych obowiązujących instytucje kredytowe działające na terytorium Unii Europejskiej została implementowana do polskiego prawa bankowego. Tymczasem umieszczenie spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych na liście podmiotów nieobjętych dyrektywą 2006/48/WE wyraźnie zwalnia je z obowiązku adaptacji norm unijnych. Przywilej ten ze względu na szczególne względy społeczne został przyznany Polsce podczas negocjacji akcesyjnych29. 24 kwietnia 2007 r. Parlament Europejski przyjął jednak projekt dyrektywy w sprawie usług płatniczych30, której celem jest utworzenie wspólnego systemu płatności SEPA (Single Euro Payments Area), jaki miałby obowiązywać w krajach członkowskich najpóźniej od 1 listopada 2009 r.31 Oznacza to ujednolicenie regulacji prawnych w zakresie świadczenia usług płatniczych we wszystkich krajach członkowskich oraz ochronę interesów konsumentów w ramach unijnego rynku wewnętrznego. Ustawodawstwo europejskie do tej pory opierało się na regulacji poszczególnych instrumentów płatniczych (np. dyrektywa w sprawie pieniądza elektronicznego, zalecenie dotyczące transakcji z użyciem elektronicznych instrumentów płatniczych). Wspomniany akt prawny proponuje całkowicie odmienne podejście w tym zakresie, odchodząc od regulacji instrumentu na rzecz uregulowania usługi. Po wejściu w życie przepisów implementujących dyrektywę usługę płatniczą z użytkownikiem usług płatniczych zawierać będzie mógł dostawca usług płatniczych wywodzący się z zamkniętego kręgu podmiotów. Należą do nich: instytucje kredytowe, instytucje pieniądza elektronicznego, pocztowe instytucje żyro, instytucje płatnicze, w pewnych szczególnych przypadkach i zakresie – Europejski Bank Centralny, krajowe banki centralne, państwa członkowskie UE i ich samorządy terytorialne. Szczególnie istotne dla funkcjonowania niebędących bankami ani instytucjami kredytowymi SKOK, jest pojęcie „instytucji płatniczej”, 28 29. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, art. 4 ust. 1 pkt 17.. W. Kamiński, op. cit., s. 142.. Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywę 97/7/WE, 2000/12/ WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE, Dz.Urz. UE nr L 319 z dnia 5 grudnia 2007 r. 30. 31 Implementacja rozwiązań wynikających z dyrektywy powinna zakończyć się do 1 listopada 2009 r. w całej Unii Europejskiej, niezależnie od faktycznego przystąpienia poszczególnych państw członkowskich do strefy euro..

(20) 24. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. zdefiniowanej w art. 4, pkt 4 jako „osoba prawna, której zgodnie z art. 10 udzielono zezwolenia na świadczenie i wykonywanie usług płatniczych na terenie całej Wspólnoty”. Pełny katalog usług płatniczych zawiera załącznik do dyrektywy; zasadniczo zaliczono do nich operacje związane z wpłatami na rachunek płatniczy, wypłatami lub transferem środków z tego rachunku i realizacją szeroko rozumianych transakcji płatniczych. Należy zwrócić uwagę, że instytucja płatnicza nie może przyjmować depozytów ani udzielać długoterminowych kredytów (art. 16, ust. 2, 3 i 4), co spowoduje znaczne ograniczenie zakresu działania SKOK, chyba że po spełnieniu odpowiednich wymogów kapitałowych przekształcą się w banki. Także przyjęcie alternatywnego statusu instytucji płatniczej oznacza konieczność rewizji obecnych zasad działania. Art. 10 zobowiązuje bowiem państwa członkowskie do nałożenia wymogu uzyskania zezwolenia na działalność w charakterze instytucji płatniczej, określa szczegółowe warunki uzyskania zezwolenia i przypadki, w których można zezwolenie cofnąć lub odmówić jego wydania. Zgodnie z omawianą dyrektywą instytucje płatnicze powinny podlegać nadzorowi, jednak nie wskazano jednoznacznie, kto ma go sprawować ani gdzie powinien być zlokalizowany – tego typu decyzje pozostawiono w gestii państw członkowskich (art. 20). Ponadto regulacja wprowadza minimalne wymogi kapitałowe oraz ochronne (art. 6–9), co formalnie oznacza zaostrzenie warunków działalności niebankowych instytucji świadczących usługi finansowe. Chociaż wciąż wyrazem szczególnego statusu instytucji wymienionych w art. 2 dyrektywy 2006/48/WE (w Polsce są to SKOK i Bank Gospodarstwa Krajowego) jest wprowadzenie do dyrektywy o usługach płatniczych możliwości zwolnienia tych instytucji z konieczności dostosowania się do niektórych lub wszystkich jej przepisów (art. 2, pkt 3), to wyłączenie pozostaje jednak w większości nieskuteczne, „gdy zarówno dostawca usług płatniczych płatnika, jak i dostawca usług płatniczych odbiorcy lub też jedyny dostawca usług płatniczych w transakcji płatniczej znajdują się na terytorium Wspólnoty” (art. 2, pkt 1) i gdy usługi płatnicze dokonywane są w euro lub w oficjalnej walucie państwa członkowskiego spoza obszaru euro (art. 2, pkt 2). Tak więc w przypadku wyłączenia takie brzmienie przepisów skazuje wyżej wymienione instytucje na jedynie lokalny zasięg działania. Trwające obecnie w Sejmie prace zmierzające do objęcia SKOK nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego pozwalają jednak przypuszczać, że intencją ustawodawcy jest raczej zaostrzenie przepisów krajowych niż wprowadzanie kolejnych precedensowych rozwiązań. 6. Podsumowanie Obowiązujące w Polsce regulacje prawne umożliwiają spółdzielczym kasom oszczędnościowo-kredytowym podejmowanie większości czynności właściwych bankom, jednak instytucje te nie są objęte nadzorem finansowym (tabela 6),.

(21) Instytucjonalno-prawne aspekty działalności SKOK. 25. a wymogi ostrożnościowe, jakie nakłada na nie ustawa o SKOK, są znacznie bardziej liberalne niż wymogi określone w ustawie prawo bankowe. Czysto formalne, umocowane prawnie zaliczenie kas do instytucji finansowych znalazło odzwierciedlenie w stanowisku negocjacyjnym Polski przed przystąpieniem do Unii Europejskiej i miało wpływ na wyłączenie ich z obowiązku przestrzegania przepisów dyrektywy 2006/48/WE. Stanowisko negocjacyjne polskich władz tłumaczono względami społecznymi i rzeczywiście większość klientów SKOK stanowią osoby niezamożne. Jednak, jak wykazano w tabeli 5, dodatkowe koszty, jakie zmuszeni są ponieść pożyczkobiorcy w zamian za członkostwo, nie w pełni odpowiadają idei aktywizacji uboższych warstw społecznych. Należy przy tym podkreślić, że większość podobnych podmiotów działających na terytorium Wspólnoty uznawana jest za instytucje kredytowe i w związku z tym ciąży na nich obowiązek implementacji odpowiednich regulacji unijnych. Wydaje się, że konsekwencją wprowadzenia dyrektywy w sprawie instytucji płatniczych zobowiązującej SKOK do przyjęcia jednego z trzech wariantów: spełnienie wymogów kapitałowych i przekształcenie się w banki, a przez to zachowanie prawa do działalności depozytowo-kredytowej na terenie całej Wspólnoty, uzyskanie statusu instytucji płatniczej i rezygnacja z ww. obszaru działalności, wyłączenie z przepisów dyrektywy dzięki decyzji władz krajowych i marginalizacja do roli instytucji lokalnych, będzie zwiększenie przejrzystości systemu finansowego w Polsce. Literatura Filipkowski W., Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe a proceder prania pieniędzy, „Glosa – Prawo Gospodarcze w Orzeczeniach i Komentarzach”, 2004, nr 8. Fundacja PZK-Misja, www.skok.pl (26 listopada 2007 r.). Gostomski E., Unie kredytowe na świecie, „Gazeta Bankowa” 2007, nr 5. Kamiński W., SKOK jako przedsiębiorstwo gospodarki społecznej [w:] Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, t. 1, red. E. Leś, M. Ołdak, Collegium Civitas, Warszawa 2006. Konkiet M., Dwa tygrysy i kasa, „Gazeta Bankowa” 2006, nr 25. Mikołajewska B., Wielki SKOK, „Polityka” 2004, nr 47. SKOK w liczbach, www.skok.pl (26 grudnia 2007 r.). SKOK-Historia, www.skok.pl (16 grudnia 2007 r.). Smółko M., Model nadzoru bankowego w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych, www.nbportal.pl (27 grudnia 2007 r.). Stennett A., Inquiry into Credit Union Regulation, Services, Funding and Recommendations, Research and Library Services, Northern Ireland Assembly, Research Paper, September 2007. Wesołowska M., Pietrasik K., Jeszcze skok-i czy już banki? – analiza aktualnych poselskich propozycji zmiany ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, www.bs.net.pl (27 grudnia 2007 r.). WOCCU 2006 Statistical Report, www.woccu.org (12 grudnia 2007 r.). Żelazek K., Moje pieniądze, „Rzeczpospolita”, 23 sierpnia 2007 r..

(22) 26. Aleksandra Jurkowska, Katarzyna Owsiak. Institutional-legal Aspects of SKOK Because the Cooperative Savings and Credit Unions (SKOK) has grown so rapidly over the past decade, it now boasts a network of branches that is denser than the country’s largest national retail bank PKO BP SA. The wording of the act on SKOK enables it to carry out a range of operations that are normally the sole provenance of banks, while in the existing legal order credit unions are not subject to bank regulations or financial supervision. The aim of the article is to present the history of the development and evolution of the legal framework of SKOK in the light of global trends and to show the fundamental consequences of implementing the directive on payment services for the future place of this institution in the architecture of the Polish financial system..

(23)