W y n i k i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h
n a u l i c y Br a m o w e j iz a c h o d n i e j p i e r z e i Ry n k u w Lu b l i n i e
Ag n i e s z k a i Ra f a ł Nie d ź w i a d k o w i e
W okresie od m aja do sierpnia 1997 roku prow a dzono nadzór archeologiczny nad pracam i ziem nym i zw iązanym i z m odernizacją kanalizacji w obrębie Ryn ku Starego M iasta i ulicy Bram ow ej. O bserw acji podda no obszar biegnący od B ram y Krakow skiej przez ulicę B ram ow ą, następnie w zdłuż zachodniej pierzei Rynku z odnogam i na w ysokości kam ienic Rynek 6, 19, Olejna 1 oraz wykopem w kierunku zachodniej ściany Trybu n ału (ryc. 1).
A naliza naw arstw ień kulturow ych pozw oliła w yróż nić pięć faz użytkow ania nadzorow anego obszaru:
a. wczesne średniow iecze (V III-X w.), reprezento w ane przez jam y (obiekty nr 2 i 4) oraz półziem iankę (obiekt nr 3);
b. późne średniow iecze (poł. XIV - II poł. XIV w.) - zw iązane z naw arstw ieniam i nr 21 i 27;
c. późne średniow iecze (X IV /X V w.) - reprezento w ane przez poziom m oszczenia ulicy Bramowej;
d. późne średniow iecze (II poł. XV - X V /X V I w.) - zw iązane z w arstwam i nr 4 i 12;
e. okres now ożytny (X V I-X V II w.) - reprezentow a ny przez relikty w odociągu przy zachodniej pierzei Ryn ku (ryc. 1).
W spraw ozdaniu scharakteryzow ano najw ażniejsze odkrycia.
N ajstarszy poziom osadniczy w yznaczają odkryte przy kam ienicy Rynek 2 obiekty nr 3 i 4 - w czesnośre dniow ieczna półziem ianka w raz z tow arzyszącą jej jam ą, zapew ne o charakterze gospodarczym (ryc. 2). Półzie m ianka m iała kształt czw orokątny, w ydłużony na osi N E -SW oraz nieckow aty przekrój i płaskie dno. W jej obrębie w ystąpiły liczne ślady spalenizny i skupiska po le p y b ę d ą c e p o z o sta ło śc ia m i k o n stru k c ji b u d y n k u . W zdłuż N W i SE granicy obiektu polepa tw orzyła regu larny, wyraźnie odcinający się od zasypiska zarys. Praw dopodobnie więc dłuższe ściany dom ostw a w zm ocnio no gliną. Towarzysząca chacie ja m a m iała ow alny lub zbliżony do kolistego zarys i nieckow aty przekrój. O ba obiekty były zagłębione w jasnożółtym lessie calcow ym do głębokości około 60 cm. U kład stratygraficzny w ob ręb ie półziem ianki w skazuje, że m am y do czynienia
1 Autorzy składają serdeczne podziękowania dr. Adrzcjowi Roz w ałce za konsulatacjc udzielone podczas prowadzenia nadzoru i opra cowywania jego wyników.
z w ielofazow ym zasy p isk iem , n ato m iast w ypełnisko jam y pozw ala stw ierdzić, iż została jednorazow o zasy pana. Zabytki ruchom e w ystąpiły jedynie w obrębie jamy, jednakże w zajem na relacja stratygraficzna w skazuje, że obydw a obiekty są sobie w spółczesne i na podstaw ie cera m ik i z jam y m o ż n a je d a to w a ć n a IX -X w iek (ryc. 3 :1 ).
O biekty nr 3 i 4 n ależy w iązać z o k resem fu n k cjo no w an ia w o b rę b ie w z g ó rz a sta ro m ie jsk ie g o grodu i pod g ro d zia. O b szar o b ecn eg o R ynku sta ro m iejsk ie go zn ajd o w ał się po za g ro d em w łaściw y m i stanow ił c z ęść p o d g ro d z ia . C zas fu n k c jo n o w a n ia o b ie k tó w m ieści się w ięc w pierw szej fazie osadniczej okresu p lem iennego na W zgórzu S taro m iejsk im , datow anej na V III-X w iek (A. R o zw ałk a 1997, s. 40-44). Z ab u dow a p o d g ro d o w a tego o k resu je s t n ieliczn ie re p re zentow ana. P rzyczyn takiej sytuacji należy upatryw ać w n ie d o state czn y m ro zp o zn an iu w zg ó rza i licznych n iszczący ch p rzek ształcen iach .
D otychczas stw ierdzono, że w pierw szej fazie nie w ielkie skupisko dom ostw znajdow ało się jedynie w pół nocno-w schodniej części w spółczesnego Rynku. W ystą piły tu pozostałości dw óch chat (obiekt nr 21 i 17) usta wionych rzędow o w osi północ-południe, szczytam i na linii w schód-zachód oraz jam a gospodarcza - obiekt nr 18 (I. C hrzanow ska 1988, s. 89-92; I. K utyłow ska 1990, s. 104-114; A. R ozw ałka 1997, s. 40-44). O dkryta obec nie półziem ianka nawiązuje sw ym charakterem do w spo m nianych wyżej dom ostw - czw orokątny zarys, drew niana konstrukcja, pow ierzchnia około 7 m2 oraz niejed nolite, lessow e zasypisko. W yraźne rozbieżności w idać je d y n ie w usytuow aniu obiektu, którego ściany szczy tow e zorientow ane są na osi północ-południe, odw rot nie niż to je s t w przypadku pozostałych chat. N ie w y kluczone więc, że w obrębie osady podgrodow ej istniało w ew nętrzne rozplanow anie zabudow y z placem cen tralnym .
R eliktem późnośredniow iecznego poziom u osadni czego są pozostałości utw ardzenia drogi (obiekt n r 5 i 6) odkryte w ulicy Bramowej obok kam ienic Bram owa 5 i 7. M oszczenie tw orzyły płaskie belki drew niane ułożone poprzecznie do przebiegu ulicy. W obydw u odcinkach drew no zalegało na głębokości około 170 cm poniżej współczesnej naw ierzchni ulicy, w obrębie czarnej, je d nolitej i spoistej ziemi. D atow anie odkrytego m oszcze nia, przy braku zabytków ruchom ych, oparto na analizie
Ag n ie s z k ai Ra f a ł Ni e d ź w ia d k o w i e
в
cd I-i СО ŕ о pu ŕ l··« O. £ 2 JZ сл I) - r u O ■ §■ i - Cd сл ŕ s> 0 1 > -ac o
* c 1 Я Ό1 £
o o
N o T 3 *rj g S £ и •o " o 1 JZ V* w ä) .2 S? л c N O Ł g •N .2 5 o.•а з
N сл* i
■S §
C JS 2 5 3 Ž »— 1 СЛ* g
° . ĎD 1 W T^-'S2·*
СЛ ä? >ε I
i ł
5 § J* о P ' S 6 S Pí a.у >>
57 g N N ti O a '% .2Ґ .2 Έ "S "O Ť 3 oP
r* “ *n vC/3 £ ° та e N = — ‘O cť Q. £ 1 0 m 1 ŕ· я -s w |S .2 o з «ž u I ' Ľ =O a o іГ м N 'S £ « £ —· O • υ евRyc. 2. Lublin, ul. Bramowa i Rynek staromiejski: a - rzut poziomy obiektu nr 3 (ziemianki) i nr 4 (jamy) na głębokości 250 cm; b - profil J7-J8 obiektu nr 3 (ziemianki); d - rzut poziomy obiektu nr 2 (jamy); e - profil H1-H2 obiektu nr 3 (ziemianki); 1 - warstwa spalenizny; 2 - ciemnobeżowo-jasnobrunatna ziemia; 3 - ciemnobrunatna, prawie czarna spoista ziemia; 4 - plamisty ciemnoszary, brunatny i biały, zbity less; 5 - ciemno-pomarańczowa, sypka ziemia; 6 - plamisty biały i beżowy, zbity less; 7 - po lepa, 8 - brązowo-brunatna, sypka ziemia; 9 - węgle drzewne; 10- kamienie wapienne; 11 - kości zwierzęce.
240 Ag n ie s z k ai Ra f a ł Ni e d ź w ia d k o w i e
Ryc. 3. Lublin, ul. Bramowa i Rynek staromiejski: wybrane zabytki ruchome z wypełniska obiektu nr 3 - ІХ-Х w. (1) i zasypiska szybu wentylacyjnego w murze kamienicy Rynek 2 - XVII-XVIII w. (2-10).
stratygraficznej oraz badaniach dendrochronologicznych. O dsłonięty poziom utw ardzenia w ystępuje pom iędzy stropem w arstw datow anych na początek XIV - II poł. X IV wieku, a spągiem poziom u określonego na I poł. w ieku XV. A naliza dendrochronologiczna próbek drew n a przyniosła datę 1410 AD. Pow yższe w yniki zgodne są z dotychczasow ym datow aniem drew nianego m osz czenia ulic na Starym M ieście w Lublinie.
P o w sta n ie i fu n k c jo n o w a n ie d ró g w ią z a n e je s t z pierw szą fazą utwardzenia ulic i Rynku w okresie II poł. X IV i XV wieku, kiedy to działalność osadnicza w yraź nie rozw ija się na południe od Rynku. U dokum entow a ne dla tej fazy m oszczenie w ystąpiło na odcinku obec nych ulic Jezuickiej i Bram ow ej. W fazie następnej zo stało ono zastąpione ściśle układanym i kamieniami i frag m entam i cegieł (A. R ozw ałka 1997, s. 49-50). Przypo mnijmy, że relikty drew nianego m oszczenia na podob nym poziomie wystąpiły rów nież na Placu Łokietka przed B ram ą K rakow ską (M. G ładysz 1997, ryc. 4).
O statnią w y różnioną fazę rep rezen tu ją relikty w o dociągu m iejskiego, odkryte obok kam ienicy Rynek 2. R ury drew niane m iały średnicę 30 cm i w ydrążony cen tralnie otw ór o średnicy 10 cm. Trzy odsłonięte frag m enty rur pozw alają zrekonstruow ać przebieg sieci w o dociągow ej na odcinku około 9 m. Sieć została osa dzona w tw ardym i stabilnym podłożu szaro-żółtej g li ny, pełniącym zapew ne ro lę utw ardzenia i uszczelnie n ia konstrukcji. N ależy zw rócić uw agę, że w zagłębie n iu pod rząp, odkrytym podczas w cześniejszych n ad zorów przy północno-zachodnim narożniku T rybuna łu, w ystąpił taki sam rodzaj uszczelnienia glinianego (A. R ozw ałka 1997, ryc. 52). Na podstaw ie dotychcza sow ych ustaleń m ożem y odnieść om aw iany poziom do okresu XV I-X V II w ieku. O dsłonięty fragm ent p o tw ier dza zrekonstruow aną przez J. T eodorow icz-C zerepiń- sk ą ( 1987, ryc. 51 ) linię przebiegu w odociągu na ulicy B ram ow ej i Rynku.
Ponadto nadzory przyniosły odkrycie pięciu murów. Trzy spośród nich (nr 1-3) to fundam enty kam ienic Ry n ek 2 i Olejna 2. Warto w spom nieć, że w obrębie m uru n r 1 odkryto ceglany szyb w entylacyjny zatkany kam ie niem granitowym i w ypełniony różnorodnym i zabytka mi ruchom ym i: fragm entam i naczyń glinianych i przed m iotam i ze szkła i m etalu (ryc. 3:2 -1 2 ). L okalizacja m u rów wskazuje na przesunięcie obecnych ścian frontow ych kam ienic w głąb Rynku podczas regulacji jeg o zachod niej pierzei.
Z regulacją pierzei ulicy Bram owej w iąże się z kolei m ur nr 4, będący częścią sklepienia pierw otnego otw oru w ejściow ego na poziomie parteru do kam ienicy n r 6.
Na bliższą uw agę zasługuje m ur n r 5 odkryty przy północno-w schodnim narożniku B ram y K rakow skiej, od strony ulicy B ram ow ej. O b lico w an ie, pro sto k ątn eg o w rzucie poziom ym m uru, tw orzyły cegły bez w yraźne go w ątku o w ym iarach 27 x 15 x 10 cm. We w nętrzu wystąpił gruz ceglano-kam ienny i duże ilości zaprawy w apiennej. M ur w chodzi pod fundam ent Bram y Krakow skiej, z którym je s t ściśle pow iązany, tw orząc rodzaj wzmocnienia właściw ych fundamentów. Średnie wym ia ry cegieł użytych do zbudow ania m uru nr 5 odpow iada j ą gotyckim cegłom z których w zniesiono przyziem ie
Bram y (H. G aw arecki, W. Podlew ski 1971, s. 72). R oz poznanie m uru było m ożliw e do głębokości 130 cm po niżej w spółczesnego poziom u ulicy, bez zbadania jego stopy. W odległości około 60 cm od ściany B ram y K ra kowskiej m ur został przerw any przez współczesny wkop. Rekonstrukcja wskazuje, że pierw otnie posiadał wymiary 250 x 300 cm i przebiegał rów nolegle do ulicy B ram o w ej. B ył to fu n d a m e n t n ie istn ie ją c e j dziś p rzy p o ry wzm acniającej północno-zachodnią część Bramy. N ie stety brak jednoznacznego potw ierdzenia w źródłach ist nienia w tym m iejscu konstrukcji w zmacniających. Z je d nej strony pom ijano w opisach w ew nętrzną część B ra my, z drugiej zaś teren ten przechodził liczne przekształ cenia i m odernizacje. N iejasne je st rów nież pow stanie samej B ram y K rakow skiej ze w zględu na brak w spół czesnych jej w zniesieniu dokumentów. Przyjęto, że okres budow y zam knął się w latach 1342-1370. B rak je st rów nież inform acji o je j pierw otnym w yglądzie. Za najstar szą uw aża się część o szachow nicow ym , kam ienno-ce- glanym układzie stanow iącą w łaściw y korpus B ram y (H. G aw arecki, W. Podlew ski 1971, s. 16; J. W idawski 1973, s. 247-264; J. T eodorow icz-C zerepińska 1982- 1984, s. 1-10). W łaśnie z tą częścią pow iązany był m ur nr 5, więc jego pow stanie należy zapewne wiązać z pierw szą fazą w znoszenia budow li. O tym, iż od w ew nętrznej strony Bram y istniało w zm ocnienie, św iadczy odkryta w trakcie pow ojennego rem ontu kam ienna, gotycka skar pa przy północno-zachodnim narożniku (H. G aw arecki, W. Podlewski 1971, s. 78-79). Kres funkcjonowania om a wianej przypory należy praw dopodobnie wiązać ze w zro stem w X V III w ieku zabudow y w okół Bramy. Ponadto o dość długim pozbaw ieniu w łaściw ego w zm ocnienia tej części B ram y św iadczy odnotow ane podczas prac konserw atorskich w latach 60-tych najw iększe, w sto sunku do całości budow li odchylenie od pionu, docho dzące do 0,70 m (H. G aw arecki, W. Podlew ski 1971, s. 57). Istniejące przejście do baszty półokrągłej przy wrócono do użytku w obecnej form ie dopiero po pow o jennych przekształceniach rem ontow ych.
2 4 2 Ag n ie s z k ai Ra f a ł Nie d ż w ia d k o w i e
Lit e r a t u r a
C h r z a n o w s k a I.
1988 Lublin - Stare Miasto - B l o k X - Trybuna!. Wy niki nadzorów archeologicznych, mps w PSOZ Lublin.
G a w a r e c k i H., P o d l e w s k i W.
1971 Brama Krakowska w Lublinie, Lublin. G ł a d y s z M.
1997 Sprawozdanie z badań i nadzorów archeolo gicznych związanych z budową sieci wodocią gowej na Placu Łokietka w Lublinie, mps PSOZ Lublin.
K u t y ł o w s k a I.
1990 Rozwój Lublina w VI-XIV wieku na tle urbani zacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu, Lublin.
R o z w a ł k a A.
1997 Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie for mowania średniowiecznego miasta, Lublin. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a J.
1982-84 Mury obronne miasta Lublina, t. II, Lublin, mps PSOZ Lublin.
1987 Wodociąg staropolski Lublina X V w. - 1673. Studnie miejskie 1867 - k. XIX w. Kanały ście- kowo-burzowe staropolskie i ich kontynuacja w X IX wieku, mps PSOZ Lublin.
W i d a w s k i J.
1973 Miejskie mury obronne w państwie polskim od początku X V wieku, Warszawa.
Ag n i e s z k a N i e d ź w i a d e ka n d Ra f a ł Ni e d ź w i a d e k
Re s u l t so f Ar c h a e o l o g i c a l Su p e r v is io na t Br a m o w a St r e e ta n d t h e We s t e r n Sid e o ft h e To w n Sq u a r e in Lu b l in
The archaeological supervision covered the area from Kra kowska Gate, through Bramowa Street, and then along the western side of the Town Square (the buildings at Rynek 6, Rynek 19, 1 Olejna Street) in the direction of the western wall of the Town Hall. As a result o f analysing the cultural layer one can distinguish five utilisation phases of the area in qu estion: a. early Middle Ages (8th-10th c.), b. late Middle Ages (second half of the 14th c.). c. late Middle Ages ( 14th/15th c.) represented by the cushioning level of Bramowa Street, d. late Middle Ages (second half of the 15th - 15th/16th c.), e. mo dern times (16th-17th c.) represented by relics o f waterworks at the western side of the Town Square.
The oldest utilisation level is determined by features 3 and 4 discovered at Rynek 2. These are an early Medieval semi subterranean hut and an accompanying domestic pit. Artefacts were found only within the pit. However the stratigraphie lay out suggests that the two features were concurrent and can be dated to the 9th-10th centuries. Thus they should be viewed as functioning within the fore-stronghold settlement.
The remnants of the road cushioning discovered at Bra mowa Street, features 5 and 6, determine the late Medieval
settlement level. The cushioning was formed by flat timber beams laid crossways. Their dating was based on a stratigra phie analysis and dendrochronology and established for the turn o f the 14th century.
The last settlement phase distinguished during the super vision is represented by the town waterworks discovered at Rynek 2. The wooden pipes were 30 cm in diameter and had a 10 cm shaft. On the basis of the current results we can attri bute the find to the 16th-ľ ituries.
The most interesting of uic wall remains were those di scovered at the north-eastern corner o f Krakowska Gate (wall 5). The wall, which is rectangular in plan, lies partly under the foundations of Krakowska Gate, thus forming ad ditional support. The average size of the bricks used in the construction of wall 5 corresponds to the gothic ones which were used to build the lower part of Krakowska Gate. The above data point to the fact that the wall was used to form the foundations of the former buttress, thus reinforcing the north western part of Krakowska Gate, and it should be associated with the oldest phase o f the gate's construction dated to
1342-1370.
