Kołodziej, Edward
Źródła do dziejów Polaków na
Warmii, Powiślu i Mazurach oraz IV
Dzielnicy Związku Polaków w
Niemczech w okresie
międzywojennym przechowywane w
Archiwum Akt Nowych
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 99-107
1983
E d w a r d K o ło d z i e j
ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW POLAKÓW NA WARMII, POWIŚLU
I MAZURACH ORAZ IV DZIELNICY ZWIĄZKU POLAKÓW
W NIEMCZECH W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM
PRZECHOWYWANE W ARCHIWUM AKT NOWYCH *
W A rch iw u m A k t N ow ych (dalej AAN) z n ajd u je się dużo różnorodnych źródeł dotyczących ludności polskiej zam ieszkałej w lata ch m iędzyw ojennych na teren ie W arm ii, P o w iśla i M azur. Są to m.in. m ate ria ły n a te m a t dzia łalności różnego ro d z aju organizacji polskich (k u lturalnych, ośw iatowych, gospodarczych itp.) pozostających pod m niej lub b ardziej ścisłym kiero w n ic tw e m IV Dzielnicy Z w iązku Polaków w N iemczech. S tąd też w poniższym referacie uw zględniono zarów no arch iw alia dotyczące bezpośrednio Z w iązku P olaków w Niemczech, pow ołanego do życia w ro k u 1922, jak i inn y ch o rg a nizacji polskich d ziałających na tere n ie W arm ii, P o w iśla i M azur w lata ch 1918— 1939.
P rzeg ląd u źródeł arch iw aln y ch dotyczących polskiego ru c h u narodow ego na W arm ii, P o w iślu i M azurach w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego dokonał W ojciech W rzesiński w obszernym w stępie sw ej in te res u jąc ej p racy opublikow anej w ro k u 1963 A u to r dużą część in fo rm acji do sw ej książki uzyskał z przed w o jen n y ch a k t M inisterstw a S p raw Z agranicznych (centrali i placów ek zagranicznych, dalej MSZ) p rzechow yw anych w A rc h iw u m MSZ. K o rzystał on też z arch iw aliów zn ajd u jący ch się już w te d y w AAN, m. in. z zespołów a k t P re z y d iu m Rady M inistrów , M in isterstw a S p raw W ew n ętrz n ych i Św iatow ego Z w iązku Polaków z Zagranicy.
Począw szy od 1963 ro k u A rch iw u m MSZ sukcesyw nie przekazyw ało p ro wizorycznie uporządkow ane a k ta re so rtu MSZ z la t 1918— 1939 oraz 1939— 1945. W trak cie p o rządkow ania w AAN okazało się, że dotychczasow y podział n a zespoły, a także d aw ne prow izoryczne in w e n ta rze ty ch ak t m uszą być c ał kowicie zmienione. W chw ili obecnej prakty czn ie biorąc w szystkie zn ajdujące się w Polsce a k ta re so rtu MSZ z la t 1918— 1945 zostały p rzejęte i u p orząd kow ane w AAN. N iestety n astąp iła p rzy ty m zm ian a sy g n a tu r poszczególnych jednostek, a jednocześnie okazało się, że niek tó re zespoły w ykorzy sty w an e przez badaczy w A rch iw u m MSZ m iały błędne nazwy. T ak np. w A A N nie w yodrębniono zespołów a k t K o n su latu R P w L ille i W icekonsulatu R P w E łku. Liczni badacze, n a w e t w p racach opublikow anych w ostatn ich latach, podają zarów no d aw ne nazw y zespołów, jak i stare, n iea k tu aln e już sy g n a tu ry ak t MSZ 2. ,
* R e f e r a t w y g ł o s z o n y n a s e s ji ,,W 60 ro c z n ic ę p o w s t a n ia Z w ią z k u P o l a k ó w w N i e m c z e c h ” , O ls z ty n 21 p a ź d z i e r n i k a 1982.
1 W . W rz e s iń s k i, R u c h p o l s k i na W a rm ii, M a z u r a c h i P o to iś lu го l a t a c h 1920—1939, P o z n a ń 1963.
2 P o r . H. J a n o w s k a , E m i g r a c j a z a r o b k o w a z P o l s k i 1918— 1929, W a r s z a w a 1981.
1 0 0 Edwar d K o ł o d z i e j
T ak i sta n rzeczy sp raw ia trudność, m.in. badaczom z ajm u ją cy m się p ro blem aty k ą polonijną, w ty m bad an iam i nad dziejam i organizacji polskich na W arm ii, Pow iślu i M azurach 3.
AAN, s ta ra ją c się ułatw ić dostęp do' swego zasobu, opublikow ało kilka w y d aw n ictw in fo rm acy jn y ch i przy g o to w u je następne, ad resow ane do b a d a czy zajm ujących się powyższą problem aty k ą. P rzed e w szystkim w ym ienić należy obszerny, liczący n iem al 500 stro n p rzew odnik po zasobie AAN. W w y d aw nictw ie ty m zn ajd u ją się m.in. liczne in fo rm acje na te m a t archiw aliów dotyczących P r u s W schodnich w latach 1919— 1939 4. Znacznie m niejszą obję tość m a p u b lik a c ja E d w a rd a Kołodzieja przeznaczona dla badaczy p roble m aty k i p o lo n ijn e j5. Tenże a u to r opublikow ał na łam ach „A rcheionu” a r ty k u ł om aw iający m.in. zasób zespołu ak t A m b asad y R P w B erlinie z lat 1920— 1939 ®. W śród pozycji p rzy g otow anych do p u b lik acji z n ajd u ją się m.n. in w e n ta rze a k t k o nsulatów polskich w N iem czech z lat 1918— 1939. W arto w spom nieć o k artotece, zaw ierającej ponad 6000 k a rt, p o w stałej w AAN, a dotyczącej dziejów e m ig racji i skupisk polonijnych, rów nież autochtonicz nych, w poszczególnych k ra ja c h do ro k u 1939. K a rto te k a ta m.in. in fo rm u je 0 a k ta ch p rzech ow yw anych w AAN, dotyczących P olak ó w w Niemczech.
J a k ju ż w spom niano, najw iększą ilość in fo rm a cji na te m a t położenia 1 sta n u organizacyjnego P o laków zam ieszkałych n a tere n ac h W arm ii, P o w iśla i M azur z aw ierają ak ta re so rtu MSZ. P rzew ażająca część ty c h in fo r m acji była zb ierana przez działające n a tere n ac h P ru s W schodnich polskie k o n s u la ty 7.
K o n su lat Rzeczypospolitej P o lskiej w K rólew cu zorganizow any został w styczniu 1920 roku, a w k ró tce potem podniesiono go do ra n g i k o nsulatu generalnego. Jego pierw szym k ierow nikiem został K o n s ta n ty T chórznicki, a od k w ie tn ia 1920 ro k u kon su l g e n era ln y S tan isław Srokow ski. W lata ch n a stęp n y ch placów ką kierow ali: Eugeniusz R ozw adow ski (1921— 1922), Z ygm u n t M erdinger (1922— 1927), d r R om an A dam Staniew icz (1927— 1929), d r K azi m ierz P a p é e (1929— 1932), S tan isław G łuski (1932), Tomasz M oraw ski (1932— 1933), K o n s ta n ty Je leń s k i (1933— 1935), M ieczysław M archlew ski (1935— 1936), R oland W ięckow ski (1936), a następ n ie do w rześn ia 1939 ro k u J e rz y W archa- łowski. K o n su lat G en eraln y R P w K rólew cu działał n a tere n ie re je n cji k ró lew ieckiej i g ąb ióskiej (gdzie n ie było autochtonicznej ludności polskiej) i k o o rdynow ał działalność k o nsulatów polskich w K w idzynie, Olsztynie oraz W icekonsulatu R P w Ełku. P o nadto placów ka ta śledziła w szelkie przejaw y życia politycznego i gospodarczego na Litw ie, a to wobec b ra k u do 1938 ro k u jakichkolw iek polskich placów ek dyplom atycznych i k o n su larn y ch w tym p ań stw ie 8. 3 S t a r y c h s y g n a t u r w o d n i e s i e n iu d o a k t M S Z u ż y w a te ż W . W rz e s iń s k i w p r a c y , P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922—1939, P o z n a ń 1970. 4 A r c h iw u m A k t N o w y c h w W a r s z a w i e , P r z e w o d n i k p o z a s o b ie a r c h i w a l n y m , r e d . M. M o t a s , W a r s z a w a 1973. 51P o l o n i a z a g r a n i c z n a , I n f o r m a t o r o m a t e r i a ł a c h ź r ó d ł o w y c h d o 1939 r . p r z e c h o w y w a - n y c h w A r c h i w u m A k t N o w y c h , o p r a ć . E . K o ło d z ie j, W a r s z a w a 1981. 6 E. K o ło d z ie j, O r g a n i z a c j a A m b a s a d y R P w B e r l i n i e w l a t a c h (1919) 1920—1939 i p o z o s ta łe p o n i e j a k t a , A r c h e io n , 1971, t . 55, ss. 109—122. 7 S z e rz e j n a t e m a t z a g a d n i e ń p r a w n o - o r g a n i z a c y j n y c h k o n s u l a t ó w p o l s k i c h w P r u s a c h W s c h o d n i c h p o r . E. J . P a ł y g a , K o n s u l a t y p o l s k i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h ( Z a g a d n i e n i a p r a w n o - - or g a n i z a c y j n e ) , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1973, n r 4, ss. 413—434. 8 R o c z n ik S łu ż b y Z a g r a n i c z n e j R z e c z y p o s p o lite j P o l s k ie j 1939, W a r s z a w a 1939, s. 109. D z i e n n ik U r z ę d o w y M in i s te r s tw a S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , 1920, n r 1, s. 40.
N a p oczątku 1920 roku, w zw iązku z p rzygotow aniam i do plebiscytu, w ła dze polskie zorganizow ały w K w idzynie K o n s u la t G en eraln y Rzeczypospolitej Polskiej. N a czele placów ki, k o m p eten cje k tó re j rozciągały się n a re je n cję kw idzyńską, s ta n ą ł h r. S tan isław Sierakow ski, w y b itn y działacz polski z P o w iśla. Po zakończeniu plebiscytu ko n su lat g en era ln y został przez MSZ z re d u k o w an y do ra n g i agencji konsu larn ej, podległej bezpośrednio K on su lato w i R P w K rólew cu. J e d n a k konieczność pom ocy polskiej ludności zam ieszka łej n a P o w iślu spow odow ała, że w połowie la t dw ud ziesty ch A gencja K o n s u la rn a R P w K w idzynie została przekształcona n a w icekonsulat, a n a stęp nie n a konsulat. W g ru d n iu 1920 ro k u k ierow nictw o placów ki powierzono b y łem u sek retarzo w i k o n su latu Józefow i G ieburow skiem u. W sk utek stan o w i ska w ładz niem ieckich, mógł on oficjalnie objąć swój u rząd dopiero w sier p n iu 1921 ro k u . N astęp n ie k iero w n ik a m i te j placów ki byli: W ładysław M ie rzy ń sk i (1929— 1931), d r S tan isław K osina (1931— 1932), M ieczysław Rogalski (1932— 1936), następnie, do w y b u c h u w o jn y E d w a rd Czyżewski. K on su lato w i uniem ożliw iono działalność już 27 sierpnia 1939 roku, k ied y to w ładze h itle ro w sk ie zerw ały połączenia telefoniczne i zakazały personelow i opuszczać gm ach, w k tó ry m m ieściła się placów ka 9.
Podobne b y ły losy placów ki k o n su la rn ej w Olsztynie. P o w stała ona w l u ty m 1920 ro k u jako k o n su la t g e n eraln y z zadaniem koord y n o w an ia p rzygo to w a ń do p lebiscytu na W arm ii, P o w iślu i M azurach. W ty m okresie p la cówką kierow ali: Zenon L ew andow ski, H e n ry k K o rybut-W oroniecki i Cze sław A ndrycz. P o plebiscycie i zakończeniu głów nych p rac p rz y lik w idacji polskiego m a ją tk u plebiscytowego, K on su lat G e n era ln y R P w Olsztynie p rz e kształcono n a A gencję K o n s u la rn ą R P w Olsztynie, podległą K o n sulatow i R P w K rólew cu. W ynikiem zm ian koncepcji politycznych MSZ w odniesieniu do zam ieszkałej na ty ch tere n ac h ludności polskiej było m.in. podniesienie w 1923 ro k u A gencji R P w Olsztynie do ra n g i w icekonsulatu, a następ n ie (w 1928 r.) do ra n g i k o n sulatu. W 1929 ro k u K o n su lat R P w Olsztynie otrzy m ał u p ra w n ien ia do koord y n o w an ia p ra c w dziedzinie opieki n a d ludnością polską zam ieszkałą na tere n ie całych P r u s W schodnich. O ficjalne k o m p ete n cje tery to rialn e placów ki rozciągały się tylko na część re je n c ji olsztyńskiej. P ierw szy m k iero w n ik iem agencji k o n su la rn ej został m ia n o w a h y w paźd zier n ik u 1920 ro k u Józef G ieburow ski. N astępnie placów ką kierow ali: K a ro l Ripa (1922—1924), d r F ilip Z aw ada (1924— 1928), Józef G ieburow ski (1929— 1934), A ntoni Z alew ski (1934— 1936) oraz do w y b u ch u w o jn y B ohdan J a ło w ie c k i10. W icekonsulat R P w E łk u został u tw orzony w styczniu 1923 ro k u . Jego k o m p etencje te ry to ria ln e rozciągały się na te re n y re je n cji olsztyńskiej (po w iaty: ełcki, piski, łuczański) oraz g ąb ińskiej (pow iaty: olecki i gołdapski). Z ain tereso w an ia placów ki k o n cen tro w ały się n a prob lem aty ce polskiej e m i g racji sezonowej w P ru s a c h W schodnich. N a czele w icek o n su latu stali: d r F i lip Z aw ad a (1923— 1924), T adeusz K u n ick i (1924— 1928), Z y g m u n t Liczbiński (1928— 1931), d r T adeusz B orkow ski (1931), T adeusz C hęciński (1931— 1932), J a n J e rz y R ap f (1932—1933), R om uald P u try ń s k i (1933— 1936) oraz do w y b u chu w o jn y M ieczysław Rogalski n .
9 A r c h iw u m A k t N o w y c h (A A N ), A m b a s a d a R P w B e r li n i e , 2903. P i s m o K o n s u l a t u G e n e r a l n e g o R P w B e r li n i e z 13 X11 1920 r .; R o c z n ik S łu ż b y Z a g r a n i c z n e j, s. 110; C h r o n o l o g i a s t o s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h P o l s k i . S t y c z e ń —s i e r p i e ń J939, W a r s z a w a 1961, s. 181. 10 R o c z n ik s łu ż b y z a g r a n i c z n e j , s. 111 i n .; A A N . A m b a s a d a R P w B e r li n i e , 2874, P i s m o M SZ z 4 I X 1929 r. 11 R o c z n ik s łu ż b y z a g r a n i c z n e j , s. 107 Ź r ó d ł a d o d z i e j ó w P o l a k ó w na W a r m i i , Po w iś lu i M a z u r a c h Ю 1
1 0 2 E d w a r d K o ł o d z i e j
W m yśl obow iązujących w resorcie MSZ przepisów k a n ce la ry jn o -arc h i- w a ln y ch polskie placów ki k o n su larn e w P ru s ac h W schodnich in form ow ały 0 sw ej działalności i o w ażniejszych p rz ejaw ac h życia społeczno-gospodarcze go m iejscowego społeczeństw a (w ty m też ludności polskiej) P oselstw o (od 1934 r. am basadę) Rzeczypospolitej P o lskiej w Berlinie. O dpisy sw ych r a portów i k o resp ondencji p rzekazyw ały one do c en trali MSZ w W arszawie, bądź n iekiedy do polskich placów ek dyplom atycznych i k o n su larn y ch w in n ych k rajach . Ta p ra k ty k a okazała się bardzo korzy stn a dla współczesnych badaczy, gdyż re g is tra tu ry k o nsulatów polskich z tere n ó w P ru s W schodnich zachow ały się w stanie szczątkow ym, n a to m ias t zespoły a k t A m b asad y RP w B erlin ie i ak t c en trali MSZ zachow ały się w znacznym procencie 12. P o n ad to kopie lu b w yciągi z n iek tó ry ch ra p o rtó w i opracow ań k o nsulatów pol skich w P ru s a c h W schodnich tra fiły do re g is tra tu r P rezy d iu m R ad y M ini strów , M in isterstw a S p raw W ew nętrznych, a n a w e t do re g is tr a tu r o rg aniza cji społecznych bądź spuścizn osób p ry w atnych.
J a k w spom niano powyżej, stosunkow o n ajlepiej z burzy w o jen n ej w y szły ak ta A m b asad y R P w Berlinie. Znaleźć można w nich dużo in fo rm acji na te m a t liczebności, położenia i działalności o rganizacyjnej Polaków w N iem czech. W poszczególnych teczkach m ate ria ły dotyczące W arm ii, Pow iśla i M a zur są najczęściej ułożone w raz z a k ta m i z in n y ch części Rzeszy. O zagad nien iach kulturaln o -o św iato w y ch , położeniu ludności polskiej, a także pleb i scycie na W arm ii, P o w iślu i M azurach in fo rm u je duża liczba teczek z lat 1920—1939 13. K ilk a jednostek dotyczy kw estii pom ocy Św iatow ego Zw iązku Polaków z Z agranicy dla Z w iązku Polaków w Niemczech w la ta c h 1935— 1939 ».
Zachow ały się też m aszynopisy opracow ań W ładysław a W ielhorskiego 1 W łodzim ierza Bielskiego na te m a t s tr u k tu r y narodow ościow ej w P ru s ac h W sc h o d n ic h 15. P o n a d 100 teczek zaw iera m a te ria ły na te m a t szkolnictw a pol skiego w N iemczech ,б. Są tu m.in. a k ta osobowe nauczycieli z P r u s W schod nich, a także ra p o rty , p lan y i kosztorysy dotyczące G im n azju m Polskiego w K w id z y n ie 17. O działalności polskich organizacji ośw iatow ych, k u ltu r a l ny ch i społecznych in fo rm u ją ra p o rty i k o respondencja z lat 1927— 1939 ls. K olejne teczki zaw ie rają dane z la t trzydziestych na te m a t w ychow ania fizycz nego ludności p o ls k ie j19 oraz h a rce rstw a 20. W jednej z teczek z aw a rte są m a te ria ły dotyczące p re te n s ji finansow ych G u staw a L eydinga do Z w iązku P o laków w N ie m c ze c h 21. G ru p a teczek z a k ta m i z lat 1920— 1939 dotycząca organizacji i działalności Z w iązku Polaków w Niemczech (i jego pop rzed n i ków z la t 1920—1921) jest w p ra w d z ie stosunkow o niew ielka, ale zaw iera w ie le w ażnych inform acji, isto tn y ch dla b ad ań n a d dziejam i Dzielnicy IV Z w ią
12 P r z e c h o w y w a n e w A A N z e s p o ły a k t U czą: K o n s u l a t G e n e r a ln y R P w K r ó l e w c u — 44 t e c z k i, K o n s u l a t R P w K w id z y n i e — 187 t e c z e k . K o n s u l a t R P w O ls z ty n ie — 3 te c z k i. Z e s p ó ł a k t W ic e k o n s u la t u R P w E ł k u n i e z a c h o w a ł s ię . N a t o m i a s t z e sp ó ł a k t A m b a s a d y R P w B e r l in ie lic z y p r a w i e 4000 te c z e k . 13 A A N , A m b a s a d a R P w B e r lin ie , 1770—1772, 1776—1785, 1835—1899. 14 I b id e m , 1809—1816. 15 I b id e m , 1853, 1859. 16 Ib id e m , 1900-2015. 17 I b id e m , 1945—1948. 18 I b id e m , 2018—2035. 19 I b id e m , 2036, 2038—2042. 20 Ib id e m , 2045—2051. 21 Ib id e m , 2056.
zku P o la k ó w 22. Tak np. zn ajduje się tu k o respondencja Z w iązku Polaków w P ru s a c h W schodnich z lat 1921— 1922, dotycząca zare je stro w a n ia o rg a n i zacji przez tu te jsz e w ładze niem ieckie, protokół z posiedzenia zarządu zw ią zku z 26 V II 1922 roku, a także d ru k o w an e U s t a w y Z w i ą z k u P o l a k ó w w P r u sach W s c h o d n ic h z 30 listopada 1920 ro k u 23.
W śród 28 teczek, dotyczących polskiej p ra sy w Niemczech 24, zn ajd u ją się m.in. m ate ria ły zaw ierające in fo rm acje o „Gazecie O lsztyńskiej” z la t 1927— 1936. Z achow ały się też: n u m e r pism a w y d a n y z okazji jubileuszu 50 lecia „G azety O lsztyńskiej” 25 i egzem plarze pisma „Cech” z la t 1930—1931 26. 0 opiece duszpasterskiej, m. in. n a W arm ii i Pow iślu, in fo rm u je g ru p a teczek z la t 1922—1939 27. K ilk a jednostek dotyczy działalności b anków i spółdzielni polskich w K w idzynie, Szczytnie, Sztum ie i Olsztynie w latach 1928—1939 2S. K o lejne teczki g ru p u ją m ate ria ły na te m a t sta n u m ajątk o w eg o i pom ocy k r e dytow ej dla polskich właścicieli ziem skich na P o w iś lu 29. W ażne m ate ria ły (m.in. o polityce P o lsk i wobec polskiej ludności autochtonicznej) zaw ierają teczki dotyczące zjazdów konsulów polskich w Niemczech (w ty m tak że k o n feren cji konsulów polskich z teren ó w P ru s W schodnich) w lata ch 1924— 1938 s”. W reszcie liczne in fo rm acje na in te res u jąc y nas te m a t przynoszą ra p o rty a d m in istra cy jn e k o nsulatów polskich w K rólew cu, K w idzynie i Olsztynie z lat 1921— 1931 31.
W zespole a k t MSZ m ate ria ły dotyczące Polaków na W arm ii, Pow iślu 1 M azurach są b ardziej rozproszone. Tu rów nież większość in fo rm acji n a ten te m a t pochodzi z ra p o rtó w i k o respondencji konsu lató w polskich w P ru s a c h W schodnich, a w m niejszym sto p n iu z m ateriałó w ;pow stałych w A m b asa dzie R P w B erlinie. K ilk a jednostek z W ydziału Zachodniego MSZ dotyczy położenia Polaków w Niemczech, działalności organizacji, a także pom ocy ze stro n y w ład z polskich w lata ch trz y d z ie s ty c h 32. Są to m.in. m a te ria ły d oty czące plebiscytu na W arm ii, P o w iślu i M a z u ra c h 33, udziału Polaków w w y b orach do P a rla m e n tu Rzeszy i S ejm u P ru sk ieg o S4, a także in fo rm acje o d y skusji w Sejm ie P ru s k im n a d in te rp ela cją posła Baczewskiego, zgłoszoną w 1921 ro k u (dotyczącą p ra w Polaków w R zeszy)s5. Duża g ru p a teczek za w ie ra m a te ria ły n a te m a t prześladow ania przez N iem ców ludności polskiej i u tru d n ia n ia działalności organizacjom polskim, w ty m Zw iązkow i Polaków w N iemczech 36, B ankow i M azu rsk iem u i „Gazecie O lsztyńskiej” 87.
K o lejna g ru p a jednostek dotyczy położenia P o laków i działalności o rg a nizacji polskich w latach 1920— 1936 38 i szkolnictw a polskiego w lata ch 1927— Ź r ó d ł a d o d z i e j ó w P o l a k ó w na W a r m i i , Po w iś lu i M a z u r a c h Ю З 22 I b id e m , 2052—2055 , 2057—2064. 23 Ib id e m , 2053. 24 Ib id e m , 2065—2092. 25 Ib id e m , 2070, 2088. 26 Ib id e m , 2077. 27 Ib id e m , 2093—2109. 28 I b id e m , 2112, 2114, 2116, 2134. 29 I b id e m , 2137—2143. 30 I b id e m , 3260—3262, 3264—3266, 3268—3274, 3276, 3278. 31 I b id e m , 3254. 32 A A N , M in i s te r s tw o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h (M SZ), 2223, 2315, 2316a. 33 Ib id e m , 4611. 34 I b id e m , 4512—4516. 35 I b id e m , 4493. 36 Ib id e m , 2171, 4734—4741. 37 Ib id e m , 4762. 38 I b id e m , 4768 , 4770—4780.
1 0 4 E d w a r d K o ł o d z i e j
1936 *•. W licznych teczkach z n ajd u jem y in fo rm acje o aktyw ności k o n su la tów w P ru s a c h W schodnich — są tu m.in. ra p o rty i m em o riały na te m a t p o łożenia ludności polskiej i koncepcji rozw inięcia opieki n a d n ią 40. W aktach W ydziału P raso w eg o MSZ zn ajd u je się w iele przeglądów i w ycinków p ra so w y ch na te m a t Polaków w Niemczech, m.in. działalności Z w iązku Polaków (głównie z la t 1929—1939) 11 oraz szkolnictw a polskiego w latach 1934— 1936 42.
W D ep artam en cie K o n s u la rn y m MSZ m.in. zn ajd u ją się m a te ria ły d oty czące p ro je k tu zorganizow ania g im n a z ju m polskiego w O ls z ty n ie 4a, prześla d o w ania przez w ładze niem ieckie polskich ochronek w P ru s a c h W schodnich 44, a tak że akcji „O sthilfe” 4!. D uża g ru p a teczek in fo rm u je o położeniu ludności polskiej, działalności organizacji polskich, w ty m IV Dzielnicy Z w iązku P o la ków w Niemczech, w la ta c h 1920— 1939 45. J e s t tu m.in. in fo rm acja o rozpo częciu w y d a w a n ia „M azurskiego P rzy jaciela L u d u ” w 1923 ro k u 47. W arto do dać, że n iekiedy te sam e ra p o rty k o nsulatów polskich w P ru s a c h W schodnich zachow ały się w odpisach w a k ta ch W ydziału Zachodniego, D e p arta m e n tu K onsularnego, a n iek ied y też W ydziału P rasow ego MSZ.
W a k ta ch K o n su latu R P w K w id zynie zachowało się w iele inform acji 0 P o lak ach zam ieszkałych w P ru s a c h W schodnich, przede w s zystkim zaś na P ow iślu. W k ilk u teczkach zn ajd u ją się m a te ria ły dotyczące bibliotek, św ie tlic i akcji k u ltu ra ln o -o św iato w e j w lata ch 1924— 1939 4S. Z achow ały się też spisy m ieszkańców W aplew a i Nowego T arg u w powiecie sztum skim oraz członków Z w iązku P o laków i T ow arzy stw a Młodzieży w Trzcianie z la t 1933 1 1936 49. O działalności organizacji polskich i ich prześlad o w an iu przez N ie m ców in fo rm u je g ru p a teczek z la t 1921— 1939 5". In tere su jąc e m a te ria ły za w ie ra ją teczki dotyczące działalności W arm ińskiego K o m ite tu P leb iscy to w e go sl, Z w iązku T o w arzystw Młodzieży P o lskiej w P ru s a c h W schodńich w la tach 1923— 1927 52, T ow arzy stw a Z iem ianek w P ru s a c h W schodnich w lata ch 1924— 1931 5S, oraz polskiego h a r c e r s t w a 54, d u s z p a s te rs tw a 55, organizacji sp o r tow y ch 5a, k ółek rolniczych i b a n k ó w 57, a w reszcie „G azety O lsztyńskiej” i szkolnictw a (w ty m G im n azju m Polskiego w K w id z y n ie)5a. Liczne m a te ria ły n a te m a t s tr u k tu r y i działalności Dzielnicy IV Z w iązku Polaków w N iemczech w lata ch 1922—1931 zgrom adzono w a rch iw u m K o n su latu RP w K w idzynie, w jednej teczce. Są t u m .in. spisy członków zarządów i m ę
39 I b id e m , 4781—4784. 40 I b id e m , 4871, 4872 , 4875, 4876, 4952. 41 I b id e m , 7058—7060, 7063, 7295—7296. 42 I b id e m , 7309. 43 i b d ie m , 10276. 44 I b id e m , 10036. 45 I b id e m , 10066. 46 I b id e m , 10481—10531, 10533—10539, 10866, 10870, 11749—11756. 47 I b id e m , 12543. 48 A A N , K o n s u l a t R z e c z y p o s p o lite j P o l s k ie j w K w id z y n i e , 24, 24 B, 27, 32. 49 I b id e m , 24 A. 50 Ib id e m , 31, 33—35, 42, 46. 51 I b id e m , 28—30. 52 I b id e m , 44. 53 I b id e m , 45. 54 I b id e m , 48. 55 Ib id e m , 50—51. 56 I b id e m , 47. 57 I b id e m , 55—57. 58 I b id e m , 36—41.
żów zau fan ia zw iązku na pow iat sztum ski z ro k u 1922 i spraw o zd an ia z dzia łalności o k ręgu sztum skiego z la t 1923— 1928 **.
W a k ta ch K o n s u la tu G eneralnego w K ró lew cu in fo rm acji o polskiej lu d ności autochtonicznej w P ru s a c h W schodnich jest niew iele, n a to m ias t w trzech zachow anych teczkach K o nsulatu R P w Olsztynie na te n te m a t nie m a nic. W a k ta ch K o n s u la tu G eneralnego R P w B erlinie, w dw u teczkach, zn ajd u je się nieco m ate ria łó w z działalności o rganizacji polskich w P ru s a c h Wschod n ich w latach 1919— 1932 t0.
Więcej dan y ch na ten te m a t zachowało się w zespole a k t K o n s u la tu G e n eralnego R P w Opolu. Są tu m.in. in fo rm acje o działalności h a rce rstw a pol skiego w P ru s a c h W schodnich w lata ch 1935— 1939 n , b a n k ó w ludow ych w S ztum ie i K w idzynie w la ta c h 1929— 1932 6S, a w reszcie G im n az ju m P o l skiego w K w idzynie w la ta c h 1935— 1939 6S.
Rów nież w in n y ch zespołach a k t polskich placów ek dyplom atycznych i k o n su larn y ch n a tra fić m ożna na liczne in fo rm acje o P o la k ac h zam ieszka łych n a W arm ii, P o w iślu i M azurach. W a k ta ch A m b asad y R P w B u k aresz cie zn ajd u ją się in te res u jąc e m ate ria ły z ro k u 1920 obrazujące skład i dzia łalność polskich k o m itetów plebiscytow ych (rezolucje, relacje, fotografie) el. W a k ta ch A m b asad y R P w L ondynie zachow ał się m.in. fra g m e n t re fe ra tu z 1923 roku, przesłanego przez MSZ, n a te m a t działalności Z w iązku Polaków w Niemczech oraz ak cji dr. L am m a na M azurach 6S. W zespole a k t A m basady R P w P a ry ż u w a rto zwrócić u w agę na r a p o rt O ddziału Inform acyjnego W oj ska Polskiego z 1920 ro k u n a te m a t p rzy gotow ań do plebiscytu w P ru s ac h W sc h o d n ic h 56, a także liczne in fo rm acje z la t 1919—1920 n a te m a t em igracji Polaków z tere n ó w plebiscytow ych i areszto w an ia przez w ładze niem ieckie ak ty w istó w polskich z M azur: Łaszewskiego, Linków , A dam a i Józefa Za- p a tk ó w 67.
W a k ta ch M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn y ch z n ajd u jem y liczne m a te ria ły z la t 1923— 1925 obrazujące położenie Polaków w P ru s ac h W schodnich i tra k tu ją c e o działalności Pow iślańskiego T ow arzystw a S z k o ln eg o 6S. W są siedniej teczce zachow ał się r e fe r a t p rzesłan y przez MSZ Spis lu d n o ś c i w N iem c ze c h, w k tó ry m dokonano analizy liczebności Polaków w Niemczech w lata ch 19 1 0—193 9 69.
W a k ta ch K an ce larii C yw ilnej N aczelnika P a ń s tw a zn ajd u ją się m.in. rezolucje z la t 1918— 1921 przesy łan e z poszczególnych m iejscowości w P r u sach W schodnich z żądaniem przyłączenia ty ch ziem do Polski, a tak że m e m o riał K o n s u la tu R P w O lsztynie z 1920 ro k u w spraw ie pom ocy dla pol skiej ludności autochtonicznej n a W arm ii, P o w iślu i M a z u ra c h 7". W zespole ak t M in isterstw a W yznań R eligijnych i Oświecenia Publicznego natrafio n o
Ź r ó d ł a d o d z i e j ó w P o l a k ó w na W a r m i i , Po w iś lu i M a z u r a c h Ю 5 59 Ib id e m , 43. 60 A A N , K o n s u l a t G e n e r a l n y R P w B e r li n i e , 67, 69. 61 A A N , K o n s u l a t G e n e r a l n y R P w O p o lu , 116. 62 I b id e m , 143. 63 i b id e m , 75. 64 A A N , A m b a s a d a R P w B u k a r e s z c i e , 79. 65 A A N , A m b a s a d a R P w L o n d y n i e , 69. 66 A A N , A m b a s a d a R P w P a r y ż u , 76. 67 I b id e m , 76, 145, 170, 253. 68 A A N , M in i s te r s tw o S p r a w W e w n ę tr z n y c h , 1031. 69 I b id e m , 1032. 70 A A N , K a n c e l a r i a C y w il n a N a c z e ln i k a P a ń s t w a , 203, 205.
1 0 6 E d w a r d K o ł o d z i e j
na ciekaw y r a p o rt K o n su latu R P w O lsztynie z 1931 ro k u w sp raw ie zw al czania przez w ładze niem ieckie polskiego d uchow ieństw a na W a r m ii ” , zaś w a k tach B iura S ejm u 73 i Delegacji P o lskiej n a K onferen cją P o kojow ą w P a ryżu znaleziono nieco m ate ria łó w na te m a t plebiscytu w P ru s a c h W schod nich 73. W arto też zwrócić uw agę na dw a interesu jące chociaż k ró tk ie re fe r a ty z 1919 roku, dotyczące rozmieszczenia i liczebności p ro tes ta n tó w pol skich na tere n ac h g ran icznych Polski i Niemiec 71 oraz liczebności ludności polskiej w P ru s ac h W s c h o d n ic h 76. R e fera ty te, a także m em o riał K om itetu W arm ińskiego n a tem a t p leb iscytu ,8, zn ajd u ją się w a k tach B iura P ra c K on gresow ych p rz y MSZ.
Dość dużo in fo rm a cji n a te m a t ludności polskiej na W arm ii, Pow iślu i M azurach zn ajd u je się w a k ta ch P re z y d iu m R ady M inistrów . T ak np. w p r o tokołach posiedzeń R ady M inistrów n atra fio n o n a krótkie, ale w ażne w z m ia n ki dotyczące odrzucenia przez Sejm w ro k u 1920 w n iosku MSZ o pom oc dla Polaków prag n ący ch w y em igrow ać z P ru s W schodnich do P o l s k i ” , p rz y ję cia przez Radę M inistrów uch w ał w spraw ach: pomocy d la Polaków w P r u sach W sch o d n ich 78, udzielenia J a n o w i B aczew skiem u zezwolenia na n a b y cie nieruchom ości w Polsce (1926 r . ) 78, pom ocy finansow ej dla szkolnictw a pol skiego w N iemczech (1929 r . ) 80. J e s t także in fo rm acja o odrzuconym przez Radę M inistrów w n iosku MSZ w spraw ie pom ocy finansow ej dla list pol skich w w y borach do S e jm u P ru sk ieg o w 1929 r o k u 81. W spom nieć też należy o ra p o rta c h i m em o riałach z la t 1919—1921 na te m a t położenia ludności p o l skiej w P ru s a c h W schodnich w okresie plebiscytu 82, a tak że o uchw ale S ejm u Ustaw odaw czego z 1919 ro k u w sp raw ie przyłączenia W arm ii, P o w iśla i M a zur do P o l s k i 83. Wreszcie w ty m że zespole z n ajd u je się pro śb a Zrzeszenia E w angelików P o laków w sp ra w ie dotacji n a „Gazetę M azu rsk ą” w ra z z egzem plarzam i z ro k u 192 2 84.
W śród m ateriałó w arch iw aln y ch w ytw o rzo n y ch przez organizacje i oso by p ry w a tn e zw racają uw agę a k ta Z w iązku Polaków w N iem czech pocho dzące z la t 1923— 1939. W k ilk u n a stu teczkach zebrano in teresu jące dane o składzie osobow ym IV Dzielnicy Z w iązku P olak ó w w Niemczech. Z achow a ne tu księgi zw iązkow e zaw ierają ponad 1500 nazw isk członków związku z la t 1929— 1939 w raz z in fo rm acjam i o w ieku, m iejscu zam ieszkania, zaw o dzie, a n iek ied y o odm ow ie płacenia składek. Je s t tu ró w nież nieco in fo r m acji o działalności IV Dzielnicy Z w iązku P o laków w latach trzydziestych 8S.
71 Ä A N , M in i s te r s tw o W y z n a ń R e l ig i jn y c h i O ś w ie c e n ia P u b l ic z n e g o , 405, 72 A A N , B i u r o S e jm u , 1, 2. 73 A A N , D e l e g a c j a P o l s k a n a K o n f e r e n c j ę P o k o j o w ą w P a r y ż u , 20, 21. 74 A A N , B i u r o P r a c K o n g r e s o w y c h p r z y M in i s te r s tw ie S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , 83. '75 I b id e m , 157. 76 Ib id e m , 203. 77 A A N , P r e z y d i u m R a d y M in i s tr ó w p r o to k ó ł y p o s ie d z e ń , t. 12, ss. 346—347, 353—353 л . 78 Ib id e m , a k t a n u m e r y c z n e 17710/20. 79 Ib id e m , p r o to k ó ł y p o s ie d z e ń , t. 32, k . 39 A, 45. 80 I b id e m , t. 47, k . 257, 356—361. 81 i b id e m , k . 256, 256 A. 82 Ib id e m , a k t a g r u p o w e , 140—141. 83 Ib id e m , a k t a n u m e r y c z n e , 4389/19. 84 Ib id e m , 23535/22. 85 A A N , Z w ią z e k P o l a k ó w w N ie m c z e c h , 1—8, 10—13, M a t e r i a ł y te u p r z e d n i o z i n w e n t a r y z o w a n e b y ł y w r a m a c h z e s p o łu a k t Ś w ia t o w e g o Z w ią z k u P o l a k ó w z Z a g r a n i c y . B łą d t e n w y t k n ą ł W . W rz e s iń s k i, R u c h p o l s k i n a W a r m i i , s. 37.
Ź r ó d ł a d o d z i e j ó w P o l a k ó w n a W a r m i i , P owiś lu i M a z u r a c h 1 0 7
W a k ta ch Św iatow ego Z w iązku Polaków z Z agranicy zn ajd u je się kilk a te czek z m a te ria ła m i na te m a t jubileuszu piętnastolecia Z w iązku Polaków w N ie m c ze c h 86 i o szkolnictw ie polskim 87. Są też m.in. szkice budy n k u , p ro g ra m y zajęć i k o respondencja na te m a t b udow y Polskiego G im n azju m w K w idzynie w lata ch 1933— 1935 88. W śród zespołów a k t p ry w a tn y ch w a rto zwrócić uw agę na A rch iw u m Ignacego P aderew skiego, w k tó ry m m.in. z n aj d u ją się m em oriały, ra p o rty i m ap y z la t 1919— 1920 dotyczące rozm iesz czenia i położenia Polaków w N iemczech oraz plebiscytu w P ru s a c h W scho dnich 89.
Kończąc te n z konieczności pobieżny przegląd źródeł należy podkreślić, że ze w zględu n a ogrom ną ilość m ate ria łó w dotyczących ludności polskiej na W arm ii, P o w iślu i M azurach w okresie m iędzyw ojennym , dla b a d ań n a u k o w ych n ad tą p ro b lem aty k ą konieczne jest przeprow adzenie obszernej k w e re n d y w zasobie AAN. 86 A A N . Ś w ia t o w y Z w ią z e k P o l a k ó w z Z a g r a n i c y , 486. 87 I b id e m , 341—342. 88 I b id e m , 343, 344. 89 A A N , A r c h iw u m I. J . P a d e r e w s k ie g o , 901—902. Q U E L L E N Z U R G E S C H IC H T E D E R P O L E N I N E R M L A N D , D E M W E I C H S E L G E B IE T U N D I N M A S U R E N S O W IE D E S IV . T E I L V E R B A N D E S D E R B U N D E S D E R P O L E N I N D E U T S C H L A N D I N D E R Z W I S C H E N K R IE G S Z E IT IM A R C H IV D E R N E U E N A K T E N Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e n im A r c h iv d e r N e u e n A k t e n a u f g e h o b e n e n S c h r i f t s t ü c k e n b e f i n d e t s ic h e in e g r o s s e A n z a h l v o n I n f o r m a t i o n e n ü b e r L a g e u n d O r g a n is a t io n s s ta n d d e r i n E r m l a n d , d e m W e ic h s e lg e b i e t u n d i n M a s u r e n w o h n h a f t e n P o l e n , D ie se I n f o r m a t i o n e n w u r d e n v o r w i e g e n d v o n d e n i m J a h r e 1920 e n t s t a n d e n e n u n d b is A u s b r u c h d e s I I. W e lt k r i e g e s t ä t i g e n p o l n is c h e n K o n s u l a t e n in K r ó le w ie c , K w id z y n u n d O ls z ty n , s p ä t e r a u c h i n E lk g e s a m m e l t . D ie v e r h ä l t n i s m ä s s ig m e i s te n k o n s u l a r i s c h e n M e ld u n g e n u n d B e r i c h t e e r h i e l t e n s ic h i n d e r A k t e n g r u p p e d e r p o l n is c h e n B o t s c h a f t i n B e r lin , s o w ie a u c h i n d e r A k t e n g r u p p e d e s A u s s e n m i n i s t e r i u m s . D ie A k t e n d e s p o l n is c h e n K o n s u l a ts i n K w id z y n , o b w o h l s e h r d u r c h s u c h t u n d n i c h t k o m p le t t, e n t h a l t e n j e d o c h v ie le A n g a b e n ü b e r d i e L a g e d e r P o l e n i m W e ic h s e lg e b ie t. D ie A k t e n d e s p o l n is c h e n G e n e r a l k o n s u l a t s i n K r ó l e w ie c , b e s o n d e r s a b e r d ie d e s p o l n is c h e n K o n s u l a ts in O ls z ty n e r h i e l t e n s ic h n u r f r a g m e n t a r i s c h , d a g e g e n w u r d e d ie A k t e n g r u p p e d e s p o l n is c h e n V i z e k o n s u l a ts in E lk n a c h d e m K r i e g e n i c h t a u f g e f u n d e n . E in ig e d e r v o n d e n p o l n is c h e n K o n s u l a t s i n O s t p r e u s s e n a n g e f e r t i g t e M e ld u n g e n t r a f e n i n d i e R e g i s t r a t u r e n a n d e r e r p o l n is c h e r K o n s u l a t e i n D e u t s c h l a n d , u .a. d e r p o l n is c h e n G e n e r a l k o n s u l a t e i n B e r l i n u n d O p o le , i h r e A b s c h r if te n f a n d m a n a u c h i n d e n A k t e n a n d e r e r p o l n is c h e r d i p lo m a ti s c h e r u n d k o n s u l a r i s c h e r V e r t r e t u n g e n , u .a . i n d e n A k t e n g r u p p e n d e r p o l n is c h e n B o t s c h a f t i n P a r i s u n d L o n d o n . E in e R e ih e A n g a b e n z u d i e s e m T h e m a e n t h a l t e n d ie A k t e n g r u p p e n d e s I n n e n m i n i s t e r i u m s , d e r Z iv il k a n z le i d e s S t a a t s o b e r h a u p t e s , d e s P a r l a m e n t s b ü r o s , d e r P o l n is c h e n D e l e g a t i o n z u r F r i e d e n s k o n f e r e n z i n P a r i s , d e s W e lt b u n d e s d e r P o l e n a u s d e m A u s l a n d u n d d e s P r ä s i d i u m s d e s M in i s te r r a t s . I n d e r A k t e n g r u p p e d e s B u n d e s d e r P o l e n i n D e u t s c h l a n d b l ie b e n A k t e n m a p p e n e r h a l t e n , d ie i n t e r e s s a n t e A n g a b e n ü b e r d ie P e r s o n e n z u s a m m e n s t e l l u n g d e s IV . T e i lv e r b a n d e s d e s B u n d e s d e r P o l e n i n D e u t s c h l a n d e n t h a l t e n . D ie B ü c h e r u n d K a r t e i e n d e s B u n d e s e n t h a l t e n ü b e r 1500 M it g li e d s n a m e n a u s d e n J a h r e n 1923—1939, z u s a m m e n m i t B e m e r k u n g e n ü b e r A l t e r , W o h n o r t , B e r u f u sw .
