Bednarczuk, Alicja
Ozdoby dzwonkowate u Bałtów a
przekazy autorów z XIX wieku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 115-118
M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
A lic ja Bednarczuk
OZDOBY DZWONKOWATE U BAŁTÓW
A PRZEKAZY AUTORÓW Z X IX WIEKU
O p ra co w an ia d a w n y c h dziejo p isarzy m ogą być wielce p r z y d a tn e w r e k o n s tr u k c ja c h etnograficzn y ch , zw łaszcza gdy z o stan ą p o p a r te d o w o d am i z archeologii.
Dzieła w y b itn y c h h is to r y k ó w sw ojej epoki, ja k chociażby A d a m a N a r u szewicza, J o a c h im a L elew ela czy a u to r a w ie lo to m o w y c h P o m n i k ó w D z i e j o w y c h L i t w y — T eo d o ra N a r b u tta , t r a k t o w a n e są już dziś ja k o h isto rio g rafia. Nie o d m aw ia się im źródłowości, lecz czerp an ie z n ich n a k a z u je p e w n ą dozę
k ry ty cy z m u .
N iniejsze om ó w ien ie nie p r e te n d u je do całościowego objęcia z ag a d n ie n ia ozdób d z w o n k o w a ty c h n a ziem iach etn iczn ie bałty ck ich . Z a m ia r e m a u to rk i je s t jed y n ie p o p a rcie doty ch czaso w y ch dow o d ó w archeologii — d a n y m i h i storii. A n aliza n a js ta rs z y c h źródeł h isto ry cz n y ch w y k a z a ły b y z ap e w n e wiele jeszcze w tej kw estii, t u og ran iczy m y się jed y n ie do k ilk u p rz ek a zó w z X IX w ieku.
F u n k c ję ozdób, d z w o n k ó w -jan c z ark ó w p r z y odzieży kobiecej wczesnego śred n io w iecza n a o b sz a ra c h b a łty c k ic h , a ta k ż e p rz y up rzęży k ońskiej, w s p ó ł cześni a rch eo lo d zy L itw y i P o lsk i n aśw ie tlili dość jasno. W y k o p alisk a L itw y ś ro d k o w ej u ja w n iły obecność d z w o n k ó w -ja n c z a rk ó w w g ro b a ch k obiecych z w ie k ó w od V do VIII, a o d k ry c ia p o ch ó w k ó w k o ń s k ic h n a Litw ie, ja k np. z okolic K o w n a (m. V erävai) s tw ie rd z a ją obecność ich p rz y b o g a ty m w y s tr o ju uździelnic k o ń sk ic h 1.
F a s c y n u jąc e od k ry cie R o m u ald a O d o j a 2 w czesn o śred n io w ieczn y ch g ro bów p r u s k ic h w R ó w n in ie D olnej koło K ę tr z y n a i p r z ep ro w a d z o n a przez a u to r a re k o n s tr u k c ja u b io ró w żeńskich, n a p r o w a d z a ją d a le j n a ślad ozdób d z w o n k o w a ty c h w dużej różnorodności k sz tałtó w . O d tw a rz a ją c r e p re z e n ta cy jn y u b ió r B a łty je k p r u s k ic h z X II do p ierw szej połow y X IV w ie k u Odoj stw ierd za, że obok ele m en tó w now ych, j a k zaw ieszki k r z y ży k o w e rusk ieg o stylu, w y s tę p o w a ł p rz eż y tk o w y stró j d aw n iejszej epoki, a szczególnie diad e- m o w y stró j g ło w y w połączeniu z t e k s ty ln y m u b io rem ty p u n a m io tk i oraz zaw ieszki —• b rz ę k a d ła 3. W zespole ozdób, ja k np. g r a w e r o w a n e p lak ietk i, m e ta lo w e zaw ieszki o m o ty w a c h zoom orficznych — m a ją c e analogie w a rea le u g ro -fiń s k im — i d z w o n k i-ja n cz a rk i, u j a w n ia się całe bo g actw o i o ry g in a l ność b ałty jsk ieg o s tr o ju kobiecego o k re s u w czesnego średniow iecza.
1 P . K u l i k a u s k a s , R . K u l i k a u s k i e n é , A . T a u t a v i ö i u s , L l e t u v o s a r c h e o l o g i j o s Ътио&сЛ, V i l n i u s 1961, SS. 346— 347 i 443. 2 R . O d o j , S p r a w o z d a n i e z p r a c w y k o p a l i s k o w y c h w m i e j s c o w o ś c i R ó w n i n a D o l n a p o w . K ę t r z y n , W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e . 1958, t . 23, z. 2, s s . 177—196; t e n ż e : S p r a w o z d a n i e z p r a c w y k o p a l i s k o w y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w R ó w n i n i e D o l n e j p o w . K ę t r z y n w 1956 i 1957 r . . R o c z n i k O l s z t y ń s k i , 1958, t . 1, s . 117— 154. 3 R . O d o j , S p r a w o z d a n i e , [---] w 1950 i 1957 r ., s s . 153—154. K o m u n i k a t y M a z u r s k O ' W a r m i n s k i e , 1981 n r 1 (151)
116 A l i c j a B ed na rc z uk
Su g estie co do chronologii p o jaw ie n ia się ozdób d z w o n k o w a ty c h n a t e r e n a c h b a łty js k ic h p o z w ala ją sądzić, iż idea tego ty p u ozdób m oże mieć d w o jak ie in sp iracje:
— zachodnią, k rę g u c es arstw a rzymskiego; — w schodnią — części S y b e rii i stepu.
S ięg n ijm y do a n alizy fo rm aln ej; brązow e d zw onki n iew ielk ich ro z m ia ró w (6 skupień) znalezione na obszarze P r u s W schodnich p o jaw iły się jako im p o r ty p ro w in c jo n a ln o rz y m s k ie w p óźnym o k resie w p ły w ó w rz y m s k ic h i b y ły u ż y w a n e do zaw ieszania owcom n a s z y i 4. Z czasem zostały z a a d a p to w a n e jak o ozdoby. N a su w a się t u p o ró w n a n ie ze z ja w isk iem a d a p ta c ji a t r a k cy jn y ch p rz ed m io tó w u ży tk o w y ch pochodzących z k rę g u c es ars tw a r z y m skiego, k tó r e w z m in ia tu ry z o w a n e j form ie p ełn iły fu n k c je ozdób n a obszarze b a rb a ric u m . P r z y k ła d e m m ogą być np. w isiorki w ia d e r k o w a te z n ajd o w a n e na P o m o rz u (koszalińkie), n a ś la d u ją c e im p o rto w a n e w ia d e r k a b rą zo w e tzw. sittu le E. P r u s k ie zaś ozdoby dzw o n k o w ate, w w ie k ac h IX do X, ró w n ie ż zdo b y w a ły p o p u larn o ś ć na P o m o rz u sło w iań sk im i b y ły p rz ed m io te m w y m ia n y na sól z w a rz e ln i kołobrzeskich ".
O d k ry cia archeologiczne n a L itw ie i Ł otw ie, d a to w a n e na w ie k i V do I X n.e. p re z e n tu ją różnorodność d z w o n k ó w i b rz ęk a d eł w d ia d e m o w y m s tro ju głow y i w n a s z y j n i k a c h 7. Z aró w n o ty p d iad e m ó w w sch o d n io b alty ck ich , jak i dzw onki różnią się je d n a k znacznie od ozdób p ru s k ic h z R ó w n in y Dolnej.
D zw onki z te re n ó w Ł o tw y m a ją k s z ta łty czarkow ate, a n iek ie d y trą b k o - wate, z n an e zaś z L itw y ś ro d k o w ej i P r u s są zw y k le kulisteg o kształtu .
A n aliza fo rm i fu n k c ji ozdób d z w o n k o w a ty c h , p ozw oliłaby więc w ydzielić d w ie s tre fy o d d ziały w ań n a k u l tu r ę B ałtów : zachodnią, om ów ioną po k ró tce w yżej i w schodnią.
O d k ry c ia archeologiczne i zb ad a n ie k u r h a n ó w S cy tó w — S a r m a tó w n a ste p ac h ro sy jsk ic h z o k resu III w iek u p.n.e. do II w ie k u n.e. n a p r o w a d z a ją n a s na ślad d z w o n k ó w -jan c z aró w i d z w o n k ó w cza rk o w a ty c h w ozdobach w y k o n a n y c h ze złota. O k a za ły m tego p rz y k ła d e m może być zloty kolczyk scy ty js k i z k u r h a n u „ K a lin ó w k a ” n a d W ołgą w o k ręg u W olgograd, d a to w a n y na I w iek n.e.8 P r z y kolczyku doczepione są liczne dzw oneczki w k ształcie czarek z je d n ą lu b k ilk o m a k u lec zk a m i w śro d k u . D alszym i p r z y k ła d a m i są ozdoby w y d o b y te z k u r h a n u „ Z ubow ski C h u to r ” w re jo n ie K u b a n ia s. J e d n a z ozdób k s z tałtu zoomorficznego (łosia lu b konia) m a w no zd rzach zaczepione na filig ran o w y ch łańcuszkach d w a d z w o n k i-ja n cz a rk i. D ruga, w fo rm ie po p iers ia ludzkiego, m a u r a m io n i u dołu doczepione d z w o n k i-ja n cz a rk i. Są one w ty p ie łudząco p odobne do późniejszych dzw o n k ó w z ob szaru L itw y i P ru só w .
D zw onki i b rz ęk a d ła p rz y d iad e m ac h i w te k s ty ln y m ubiorze głow y B ał- ty je k oraz dzw onki, pośród ró ż n o ra k ich b rzęk ad eł i grzechotek, p r z y s tro ju
4 J . O k u l i c z , P r a d z i e j e z i e m p r u s k i c h o d p ó ź n e g o p a l e o l i t u d o V J I w . n . e . , W i o e ł a w - - G d a ń s k 1973. s . 407. 5 F . J . L a c h o w i c z , P o d o f c r e s p ó ź n o l a t e ń s k i i o k r e s w p ł y w ó w r z y m s k i c h ( o d 125 r. p . n . e . d o 375 r. n . e J , w : P r a d z i e j e P o m o r z a Ś r o d k o w e g o , P o z n a ń - S ł u p s k 1975, s s . 119— 120. 6 K . Ś l ą s k i , S to s u T jJ fi P r u s ó w z i n n y m i I t i d a m l n a d b a ł t y c k i m i w V I I — X I / го., R o c z n i k O l s z t y ń s k i , 1963, t . 5, s . 18. 7 P . K u l i k a u s k a s (i i n n i ) , o p . c i t . , s s . 315— 317; L . V . V a n k i n a , V. A . U r t a n , L a t v i j a V d r e v n o s t l P u t e v o d i t e l p o e k s p o z i c j i M u z e j a I s t o r i i L S S R , R i g a 1967, s s , 54—57. 8 D r e v n i e р ! е т п е л а v o s t o i n o j E v r o p y . P u t e v o d i t e l ' p o v y s t a v k e E r m i l a ź a v L e n i n g r a d e . P o d r e d . J . V . D o m a n s k o g o , L e n i n g r a d 1978, s . 16. 9 I b i d e m , s . 22.
O z d o b y d z w o n k o w a t e u B ał t ó w 117
sz a m a n ó w 10 zd ają się pełn ić tą sam ą roli; — o d stra sz an ia złośliw ych d e m o n ó w szkodzących człow iekow i w p o d niosłych dla niego m o m e n tac h życia (zaślubiny lu b s p e łn ia n ie obrzędów religijnych).
P o d o b n e przeznaczenie — o d straszan ie złych m ocy — m a ją brzękadła i d zw onki obficie u ż y w a n e przez p rzeb iera ń có w , tzw. „ k u k e r i ” na B a łk a nach, k ied y chodzą oni po dom ach, w końcu k a r n a w a łu , obw ieszczając zbli żanie się długiego postu. A oto re la cje d a w n y c h a u to ró w o fu n k c ji dzw o n k ó w p rz y odzieży ludów- letto -litew s k ich . T. N a r b u t t 11 p o d aje c h a r a k te r y s ty c z n y szczegół o e le m e n ta c h ozdobnych odzieży d ziew cząt litew skich. „Młode n ie z am ężne L ite w k i nosiły dzw oneczki od p a sa do k o lan zaw ieszone na s z n u r kach, a w ieczorem w ciemności nie śm iały w y ch y lać się n a k ro k z dom u, ab y rodzice słyszeli i widzieli gdzie się có rk a o b r a c a ” . N a ty m ż e s a m y m m iejscu T. N a r b u t t p o d a je w przy p isach ; „ L u d w głębi Rossyi zam ieszkały, do tąd m a jeszcze d o ch o w y w ać p o d o b n y zw yczaj: dziew ice noszą dzw oneczki ku liste różnego k a lib ru , m n iejsze u szyi p rz y pacio rk ach , większe u pasa do koszul przyszyte. P o ru s ze n ie n a jm n iejs z e takiej dziewicy, choćby w pociem ku, p o słyszeć m ożna".
Za N a r b u tte m — ja k się z d a je — w ie lu a u to ró w piszących o przeszłości L itw y , aż po współczesność, w s p o m in a te n c h a ra k te r y s ty c z n y e le m e n t u b io ru d a w n y c h L itw in ek . T ak że O s k ar K o lb e rg w s w y m dziele L i t w a ls, w rozdziale
U b i ó r , um ieszcza ściśle za N a r b u tte m te n sam c y ta t w y r a ż a ją c opinię, że „zwyczaj noszenia dzw o n k ó w został dla lepszego czuw ania n a d obyczajnością dziew cząt z ap ro w a d z o n y ” . S ta w ia je d n a k p y ta n ie — „czy zw yczaj t.en byl o dw ieczny litew ski, czy też z ap ro w a d z o n y na L itw ie przez s to su n k i L itw y z zachodem i s ta m tą d p r z y b y ły ” la.
L u d w ik A d a m Jucew icz, m iłośnik fo lk lo ru i przeszłości L itw y, w p ra cy
L i t w a 14 zamieszcza n a s tęp u jąc e d a n e w in te re s u ją c e j n as kw estii. O pisując u b ió r d ziew cząt z doliny rz ek i Św iętej (S v en tu p ) na Żmudzi, dodaje: „ L it w in k i nosiły na w ie rzch n iej odzieży i na r ę k a w a c h m a le ń k ie d zw o n eczk i” . Z aró w n o T. N a rb u tt, ja k i L. A. Jucew icz, zgodnie ze sty lem ówczesnego p isa rstw a , nie p o w o łu ją się bezpośrednio n a źródła c ze rp an y c h wiadomości. M ożna je d n a k przypuszczać, iż o b y d w aj a u to rz y posiad ali g ru n to w n ą zn ajo mość przed m io tu . Dzieła T. N a r b u t ta d a ją p o d sta w ę do sądu, że a u to r znał źródła krzy żack ie. W iele m a t e r i a łu o b y d w a j a u to r z y czerpali z przygodnego d z ie jo p is arstw a ta m ty c h czasów, z an o n im o w y c h rękopisów, a tak ż e relacji ustn y ch , jeśli chodzi o fo lk lo r i obyczaje.
D ane etn o g raficzn e o d zw onkach, jako d e ta la c h p rz y odzieży B ałtó w czasów n o w o ż y tn y ch i współczesnych, nie są a u to rc e znane. Dalsze zaś ro z w a ża n ia o w y s tę p o w a n iu d z w o n k ó w jak o sym boli, i ich znaczeń w k u l tu r a c h ró żn y ch lu d ó w E u ro p y i św iata, w y b ie g a ją poza r a m y tego om ów ienia.
Co się więc tyczy cy to w an y c h t u auto ró w , odrzuciw szy obow iązującą jeszcze w X IX w ie k u m a n ie rę „ in te rp r e ta tio r o m a n a ” w w y ja ś n ia n iu dzie jów rodzim ych, p r a w i mitologii, oddzieliw szy przy sło w io w e „ p le w y od z ia r n a ” , stw ie rd za m y , iż d a w n e d ziejo p isarstw o może d ostarczyć z as łu g u ją cych n a u z n an ie faktów . 10 P o r . A . A n i s i m o v , W i e r z e n i a l u d ó w p ó ł n o c y . W a r s z a w a 1971, s s . 96—97. 11 T . N a r b u t t , D z i e j e S t a r o ż y t n e N a r o d u L i t e w s k i e g o , t . 1, W i l n o 1835, s . 335. 12 O . K o l b e r g , L i t w a , D z i e l ą w s z y s t k i e , ( n o w a e d y c j a ) t . 53, W r o c ł a w - P o z n a ń 1966, s . 79. 13 I b i d e m . 14 L . A . J u c e w i c z , L i t w a p o d w z g l ą d e m s t a r o ż y t n y c h z a b y t k ó w , o b y c z a j ó w i z w y c z a j ó w s k r e ś l o n a , W i l n o 1846, s . 323.
118 A l i c j a Be dn ar cz uk D I E G L O C K E N F Ö R M I G E N V E R Z I E R U N G E N B E I D E N B A L T E N U N D D I E Ü B E R L I E F E R U N G E N V O N V E R F A S S E R N A U S D E M X I X . J A H R H U N D E R T Z u s a m m e n f a s s u n g D i e a r c h ä o l i g i s c h e n A u f d e c k u n g e n b a l t i s c h e r B e s t a t t u n g e n i n b a l t i s c h e n L ä n d e r n u n d i n P o l e n s o w i e d i e R e k o n s t r u i e r u n g v o n B e k l e i d u n g u n d V e r z i e r u n g e n d e s P f e r d e g e s c h i r r s a u s d e r s p ä t r ö m i s c h e n Z e i t u n d d e s f r ü h e n M i t t e l a l t e r s , w e i s e n e i n e n c h a r a k t e r i s t i s c h e n B e s t a n d t e i l a u f — G l ö c k c h e n i n g r o s s e r F o r m e n v i e l f a l t . D i e V e r f a s s e r i n s t e l l t Ü b e r l e g u n g e n ü b e r i h r e H e r k u n f t u n d G e b r a u c h s r o l l e ' a n . W a s d i e H e r k u n f t d i e s e r V e r z i e r u n g e n a n b e t r i f f t , k a n n m a n z w e i G e b i e t e i h r e s A u f t r e t e n s u n d i h r e r E i n f l ü s s e a b s t e c k e n : d a s Ö s t l i c h e — d i e r u s s i s c h e n S t e p p e n , d i e S z y t h e n u n d d a s w e s t l i c h e — E i n w i r k u n g e n d e s r ö m i s c h e n I m p e r i u m s D i e A n w e n d u n g d e r G l ö c k c h e n b e i B e k l e i d u n g s s t ü c k e n , i n V e r z i e r u n g e n , w e i s t a u f m a g i s c h e , r i t u e l l e Z w e c k m ä s s i g k e i t h i n , s i e s o l l t e n d i e b ö s e n M ä c h t e a b s c h r e c k e n . I m Z u s a m m e n h a n g m i t d e n g l o c k e n f ö r m i g e n V e r z i e r u n g e n b e i d e n B a l t e n u n d d e m A u f t r e t e n d i e s e r R e l i k t e i n s p ä t e r e n Z e i t e n , w e i s t d i e V e r f a s s e r i n a u f G e l e h r t e a u s d e m X I X . J a h r h u n d e r t h i n , w i e z . B . T e o d o r N a r b u t t , L u d w i k J u c e w i c z u n d O s k a r K o l b e r g , d i e i n i h r e n w i s s e n s c h a f t l i c h e n A r b e i t e n d a s b e z e u g t e n .
