Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Biblioteki polskie na Warmii,
Mazurach i Powiślu w latach
1881-1939", Jan Wróblewski, Olsztyn
1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 109-111
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I
E N I
A
J a n W r ó b l e w s k i , B i b lio te k i p o ls k ie n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w la ta c h
1881— 1939, O ls z ty n 1968, „ P o je z ie r z e ” , ss. 204. B a d a c z e d z ie jó w W a rm ii, M a z u r i P o w iś la k o ń c a X I X i c z te r e c h p ie rw s z y c h d z ie s ią tk ó w l a t X X w ie k u n ie je d n o k r o tn ie p o d k r e ś la l i r o lę k s ią ż k i p o ls k ie j w z a c h o w a n iu m o w y p o ls k ie j o ra z r o z b u d z a n iu i u t r w a la n iu ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j w śr ó d lu d n o ś c i te g o re g io n u , a le t e m a t te n t r a k t o w a l i r a c z e j u b o c zn ie. D o p ie ro p r a c a J a n a W r ó b l e w s k i e g o r y s u je w m ia r ę p e łn y o b ra z d z ie jó w b ib lio te k p o ls k ic h n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu n a p r z e s tr z e n i b lis k o 60 -lat. A u to r p rz y ty m o k re ś la ro lę o ś w i a to w o - k u ltu r a ln ą ty c h b ib lio te k w r u c h u n a ro d o w y m , j a k ró w n ie ż u k a z u j e ic h z w ią z k i z b ib lio te k a r s tw e m w k r a ju . G o d n a p o d k r e ś le n i a je s t b a z a ź ró d ło w a , n a k tó r e j o p a r ł s ię a u to r. W y k o rz y s t a ł on m a te r i a ł y z a c h o w a n e w a rc h iw a c h O ls z ty n a — W o je w ó d z k im i D ie c e z ja l n y m , A rc h iw a c h P a ń s tw o w y c h K a to w ic , P o z n a n ia i W ro c ła w ia , A rc h iw u m P o w ia to w y m w G ru d z ią d z u , A rc h iw u m A k t N o w y c h i A rc h iw u m M in is t e r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w W a r s z a w ie o ra z N ie m ie c k ie g o C e n tr a ln e g o A rc h iw u m w M e rs e - b u rg u (N R D ). W ie le m a te r ia łó w d o s ta r c z y ły m u ro c z n ik i „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” i „ K u r ie r a P o z n a ń s k ie g o ” , j a k te ż o rg a n u T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h „ C z y t e l n i a L u d o w a ”, p rz e m ia n o w a n e g o w 1910 r. n a „ P rz e g lą d O ś w ia to w y ”. S p e c ja ln ą g ru p ę m a te r ia łó w s ta n o w ią w y w ia d y , a n k ie ty i k o r e s p o n d e n c ja a u to r a p r o w a d z o n a z i n s ty tu c ja m i o ra z o s o b a m i p r y w a tn y m i. P o n a d to w y k o r z y s t a ł a u to r w ie le m a te r ia łó w rę k o p iś m ie n n y c h z n a jd u ją c y c h s ię w p o s ia d a n iu i n s ty tu c ji k u l t u r a l n y c h , to w a r z y s tw r e g io n a ln y c h i osób p r y w a tn y c h . P r z y d a tn e te ż b y ły o c a la łe r e s z tk i k s ię g o z b io ró w i d o k u m e n ta c ji b ib lio te c z n e j. W d z ie ja c h b ib lio te k p o ls k ic h n a o m a w ia n y m o b s z a rz e a u to r w y ró ż n ia trz y z a s a d n ic z e o k re s y . P ie rw s z y o k re s o b e jm u je l a t a 1881— 1920, k ie d y to r u c h c z y te ln ic z y n a ty c h te r e n a c h in s p iro w a n y i k ie r o w a n y b y ł z P o z n a n ia p rz e z T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h . A u to r s łu s z n ie p o d k re ś la , że z a ró w n o n a W a r m ii j a k i n a M a z u ra c h is tn ia ła ty lk o n ie lic z n a g r u p a p o ls k ie j in te lig e n c ji i p o ls k ie g o m ie s z c z a ń s tw a i d la te g o te ż a k c j a c z y te ln ic z a n a ty c h te r e n a c h — p o z a P o w iś le m , g d z ie w łą c z y ło się do n ie j m ie js c o w e z ie m ia ń s tw o p o ls k ie — o p ie r a ła się n a c h ło p a c h , r z e m ie ś l n ik a c h i p r o l e ta r ia c ie w ie js k im .
W d ru g im o k re s ie , o b e jm u ją c y m l a t a 1920— 1933, po u tr a c ie k o n ta k tó w z C e n t r a lą T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h w P o z n a n iu , ru c h b ib lio te k a r s k i w ł ą c zo n y z o s ta ł w p r o g r a m y p r a c y p o ls k ic h o rg a n iz a c ji. Z a z n a c z y ła się w ó w cz a s d w u k ie ru n k o w o ś ć w a k c j i b i b lio te k a r s k ie j. P ie rw s z y k ie ru n e k , to k o n ty n u a c ja ro z w o ju b ib lio te k T C L w o p a rc iu o k się g o z b io ry p o z o s ta łe z o k re s u p le b is c y tu i w c z e ś n ie jsz e g o . K ie r u n e k d ru g i — to o rg a n iz o w a n ie . b ib lio te k p rz e z Z w ią z e k T o w a rz y s tw M ło d zieży . I w p ie rw s z y m i w d ru g im w y p a d k u n ie z d o ła n o j e d n a k o o ją ć s z e rs z e g o k r ę g u c z y te ln ik ó w i w p o ró w n a n iu z o k re s e m p ie rw s z y m z asię g o d d z ia ły w a n ia k s ią ż k i z n a c z n ie s ię s k u r c z y ł, z w ła s z c z a n a M a z u ra c h . J e d y n ie n a P o w iś lu , g d z ie d o a k c j i t e j w łą c z y ły s ię o r g a n iz a c je k o b ie c e — T o w a rz y s tw o K o b ie t K a to lic k ic h im . św . K in g i o ra z T o w a rz y s tw o Z ie m ia n e k — o d n ie sio n o p o w a ż
-K E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
n e s u k c e s y c z y te ln ic z e . Z o rg a n iz o w a n o ta m sieć b ib lio te k p o d n a z w ą T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h n a P o w iśle .
L a ta 1933— 1939 s ta n o w ią o k re s trz e c i, o k re s z n ac z n e g o o ż y w ie n ia d z ia ła ln o ś c i b ib lio te k n a ty c h o b s z a ra c h . P o w s ta ła w ó w cz a s sieć b ib lio te k p o d n a z w ą : C e n t r a l n a B ib lio te k a P o ls k a w N ie m c ze c h — O d d z ia ł: P r u s y W sc h o d n ie . A k c ję c z y te ln ic z ą o p a r to o is tn ie ją c e n a ty c h te r e n a c h p o ls k ie s z k o ły i p rz e d s z k o la , a p o d p o rz ą d k o w a n o ją T o w a rz y s tw o m S z k o ln y m .
P r z e z w s z y s tk ie o k re s y d z ia ła ln o ś c i b ib lio te k p o ls k ic h w ła d z e p ru s k ie p o d e j m o w a ły ró ż n o ra k ie p r ó b y z a h a m o w a n ia te j a k c ji. W y ra ż a ło się to m .in . w c ią g ły c h r e w iz ja c h i k o n fis k a ta c h k s ią ż e k , j a k te ż w o rg a n iz o w a n iu siec i n ie m ie c k ic h b i b lio te k lu d o w y c h .
N a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a d w a is to tn e w n io s k i w y c ią g n ię te p rz e z A u to ra w y n ik a ją c e z a n a liz y m a te r i a ł u ź ró d ło w e g o . J e d e n z n ic h d o ty c z y p ie rw s z e g o o k re s u d z ia ła ln o ś c i b ib lio te k T C L . Z d a n ie m A u to r a p u n k te m s z c z y to w y m ro z w o ju c z y te ln ic tw a n a W a rm ii s ą w ty m o k re s ie o s ta t n ie la t a X I X w ie k u . D ru g i w n io s e k d o ty c z y o k re s u trz e c ie g o . A u to r m o c n o p o d k r e ś la , że m im o n a s il e n ia a k c j i g e r - m a n iz a c ý jn e j, z m ie rz a ją c e j do c a łk o w ite g o z lik w id o w a n ia r u c h u p o lsk ie g o , m im o s ta łe g o k u rc z e n ia się ż y w io łu p o lsk ie g o , aż do o s ta tn ie g o r o k u sw e g o is tn ie n ia b i b lio te k i w y k a z a ły s w ą p rę ż n o ść o r g a n iz a c y jn ą , a n a w e t z w ię k s z y ły z a się g o d d z ia ł y w a n ia , co w y ra ż a ło się w z ro s te m lic z b y p la c ó w e k , k s ię g o z b io ró w , c z y te ln ik ó w i w y p o ż y cz e ń . I je d e n i d ru g i w n io s e k je s t n ie w ą t p liw ie s łu sz n y . T y le ty lk o , że a u to r n ie p o d k re ś lił ró w n ie m o cn o p rz y c z y n , k tó r e w p ły n ę ły n a te n s ta n rze cz y . N ie u w y p u k lił w y s t a r c z a ją c o d z ia ła ln o ś c i d w ó ch lu d z i: p o s ta c i F r a n c is z k a S z c ze p a ń sk ie g o , d z ię k i k tó r e m u n a s tą p ił z d e c y d o w a n y w z ro s t w ro z w o ju b ib lio te k T C L w p ie rw s z y m o k re s ie o ra z p o s ta c i P a w ła J a ś k a , k tó re g o n ie w ą tp liw ą z a s łu g ą są o s ią g n ię c ia a k c j i c z y te ln ic z e j w tr z e c im o k re s ie .
W p e łn i słu sz n e są w n io s k i A u to ra o p o w o d a c h n ie p o w o d z e n ia a k c j i b ib lio te c z n e j n a M a z u ra c h . M a r a c ję , g d y p is z e : „ P o n ie w a ż c a ła a k c j a b ib lio te c z n a p ro w a d z o n a b y ła n a b a z ie k a to lic y z m u , j e j w y n ik i n a M a z u ra c h b y ły n ie w ie lk ie . K s ią ż k i w b ib lio te k a c h , d o b ie ra n e w d u c h u p o ls k o - k a to lic k im , n ie m o g ły z n aleź ć sze rsz eg o k r ę g u o d b io rc ó w [...]. W y d a je się p a r a d o k s e m , że n a M a z u ra c h , g d z ie is tn ia ły b o g a te t r a d y c j e p o ls k ie j k s ią ż k i, w o m a w ia n y m o k re s ie n ie m o g ła z n a leźć o n a w ię k sz e g o o d d ź w ię k u ” .
W p r a c y s w o je j A u to r d a ł u d o k u m e n to w a n ą o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , w j a k ie j m ie rz e c z y te ln ic tw o p o ls k ie j k s ią ż k i o p a r te o z o rg a n iz o w a n ą sieć b ib lio te c z n ą p rz y c z y n iło s ię do z a c h o w a n ia m o w y p o ls k ie j i r o z b u d z e n ia o ra z u tr w a l e n i a ś w ia d o m o ści n a ro d o w e j lu d n o ś c i o m a w ia n y c h te re n ó w . W a r to te ż z w ró c ić u w a g ę , że ja k k o lw ie k J. W ró b le w s k i s k o n c e n tr o w a ł się g łó w n ie n a z a g a d n ie n ia c h b ib lio te k a r s t w a , to j e d n a k w ie le je g o te z i u s ta le ń b ę d z ie m ia ło d u ż e z n a c z e n ie d la h is to ry k ó w z a jm u ją c y c h się d z ie ja m i lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a rm ii. M a z u ra c h i P o w iślu . N ie z m ie rn ie c en n e , p o d n o s z ą c e w a rto ś ć te j p ra c y s ą z a łą c z o n e do n ie j a n e k s y , z a w ie r a ją c e im ie n n e sp isy b ib lio te k a rz y i o rg a n iz a to r ó w c z y te ln ic tw a w p o s z c z e g ó ln y c h o k re s a c h , p r o g r a m k u r s u b ib lio te k a rs k o -o ś w ia to w e g o w O ls z ty n ie z 1936 r., w y k a z k s ią ż e k z p o ls k im i p ie c z ą tk a m i, szc z eg ó ło w e ta b e le z ilo ś c io w y m i w y k a z a m i k s ią ż e k C e n tra ln e j B ib lio te k i P o ls k ie j w N ie m c z e c h — O d d z ia ł P r u s y W sc h o d n ie o ra z id e n ty c z n e w y k a z y d o ty c z ą c e c z y te ln ik ó w i w y p o ż y cz e ń . P o n a d to z a m ieszczo n o w k s ią ż c e f o to g r a f ie b ib lio te k a rz y , p ie c z ą te k n ie k tó ry c h b ib lio te k , f o to g r a f ie c e n n ie js z y c h k s ią ż e k o ra z n ie k tó r y c h ź ró d e ł rę k o p iś m ie n n y c h .
H E C E N Z J E 1 O M Ó W I E N I A 1 1 1
o b ra z d z ie jó w b ib lio te k p o ls k ic h n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w z a k re ś lo n y m t e m a te m o k re s ie . W p r z y p is ie z a m y k a ją c y m o m a w ia n ą p r a c ę a u to r p isz e : „ P ra c a n in ie js z a w z a s a d n ic z e j fo r m ie z o s ta ła n a p is a n a w k o ń c u 1963 r . D a lsz e b a d a n i a a u to r a n a d r o lą k s ią ż k i i b ib lio te k lu d o w y c h n a t e r e n ie c ałeg o z a b o ru p ru s k ie g o w n io s ły p e w n e n o w e e le m e n ty d o ty c z ą c e p o c z ą tk ó w r o z w o ju c z y te ln ic tw a n a W a r m ii i M a z u ra c h , n ie m o g ły j e d n a k b y ć w p e łn i t u t a j u w z g lę d n io n e ” . R o d zi s ię p y ta n ie : d la c ze g o ? M ięd z y o k re s e m p o w s t a n ia p ra c y , a je j w y d a n ie m u p ły n ę ły p o n a d c z te r y la ta . W o k re s ie ty m a u to r k o n ty n u o w a ł b a d a n i a n a d ty m te m a te m . W y n i k ie m ty c h b a d a ń b y ły o g ło szo n e n a ła m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” a r ty k u ły : R e w iz je p o ls k ic h b ib lio te k lu d o w y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h w X I X w ie k u , (n r 3/1967), O s ta tn i r o k d z ia ła ln o ś c i C e n t r a ln e j B i b lio te k i P o ls k ie j w N ie m c z e c h — O d d zia ł: P r u s y W s c h o d n ie , (n r 1/1968), G e n e z a i p o c z ą tk i r o z w o ju b ib lio te k lu d o w y c h n a M a z u ra c h (n r 2/1968 — a r t y k u ł t e n s a m A u to r o k re ś la , ja k o „w p e w n y m s to p n iu u z u p e łn ie n ie o k re s u w s tę p n e g o do r o z p r a w y B ib lio te k i..." ) i w re s z c ie a r ty k u ł: D z ia ła ln o ś ć b ib lio te k a r s k a F r a n c is z k a S z c z e p a ń s k ie g o (n r 4/1968). A w ię c w o k re s ie trz e c h k w a r ta łó w od c h w ili u k a z a n ia s ię k s ią ż k i o trz y m a liś m y tr z y ź ró d ło w e a r t y k u ł y je j A u to r a ; a r ty k u ły w n o sz ą c e c a ły s z e re g n o w y c h i is t o t n y c h e le m e n tó w , k tó ry c h b r a k d a je się o d c zu ć w ła ś n ie w o m a w ia n e j p ra c y . O czy w iśc ie , n ie j e s t m o im z a d a n ie m u d z ie le n ie o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , d la c z e g o t a k się sta ło . W y d a je się je d n a k , iż b y ło b y z w ie lk ą k o rz y ś c ią d la p r a c y , g d y b y z a w ie r a ła o n a w y n ik i b a d a ń o p u b lik o w a n e w e w s p o m n ia n y c h a rty k u ła c h .
N ie u le g a n a to m ia s t w ą tp liw o ś c i, że p r a c ę tę w y d a n o n ie s t a r a n n ie . P r a c a te g o ro d z a ju , p r a c a ś c iś le n a u k o w a , p o z b a w io n a in d e k s ó w , n ie m ó w ią c ju ż o s tre s z c z e n iu -o b c o ję z y c z n y m , t r a c i w ie le n a w a r to ś c i. D ziw i to sz c z e g ó ln ie w w y p a d k u W y d a w n ic tw a „ P o je z ie r z e ” , k tó r e p rz y z w y c z a iło n a s do b a rd z o p ie c z o ło w ic ie w y d a w a n y c h k s ią ż e k . B o h d a n K o z ie łlo - P o k le w s k i
J a n B o e h m , F e lik s N o w o w ie js k i. Z a r y s b io g r a fic z n y . O ls z ty n 1968, O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o , R o z p r a w y i M a te ri a ły , n r 24, ss. 130.
Z d u ż y m u z n a n ie m p o w ita ć n a le ż y k r ó tk i z a r y s b io g ra fic z n y F e lik s a N o w o w ie js k ie g o p ió ra J a n a B o e h m a. K s ią ż k a t a w y p e łn ia lu k ę w d z ia le p o ls k ic h m o n o g ra fii m u z y c z n y c h , a je d n o c z e ś n ie j e s t i n te r e s u ją c y m p rz y c z y n k ie m do h is to rii k u ltu r y m u z y c z n e j p rz e ło m u X I X i X X w ie k u o ra z p o c z ą tk ó w n a sz e g o s tu le c ia . J a n B o eh m od d a w n a p r a c u ją c y n a d ż y ciem i tw ó rc z o śc ią w y b itn e g o W a r m ia k a p o d ją ł s łu sz n ą , choć n ie w ą tp liw ie n ie ła tw ą d e c y z ję . K a ż d y , k to p r ó b u je w n ik n ą ć w p ro b le m y b io g ra fii a rty s ty c z n e j, z tr u d e m d e c y d u je się n a z a k o ń c z e n ie w p e w n y m m o m e n c ie b a d a ń szc z eg ó ło w y c h i n a o p u b lik o w a n ie ich w z a m k n ię te j, c a ło ś c io w e j f o r m ie z a ry s u czy n a w e t p e łn e j m o n o g ra fii. Ż y c ie i tw ó rc z o ść k a ż d e g o a r ty s ty je s t p ro c e se m s k o m p lik o w a n y m . W n ik liw y b a d a c z b ę d z ie s ta l e p o s z u k iw a ł n o w y c h d o k u m e n tó w , a b y w s p o só b c o ra z p e łn ie js z y , b a r d z ie j p r z e k o n u ją c y p rz e d s ta w ić z ło żo n ą p r o b le m a ty k ę a r ty s ty c z n ą . N ie ste ty , j e d n a k d la w ła śc iw e g o ro z w o ju n a u k i, a ta k ż e d la c e ló w d y d a k ty c z n y c h , p o tr z e b n e s ą c ią g le n o w e , o p a r te n a z m o d e rn iz o w a n y c h z a ło ż e n ia c h m e to d o lo g ic z n y c h o p ra c o w a n ia o g ó ln e, tre ś c iw e , a je d n o c z e ś n ie w m ia r ę z w ięz łe . O p ra c o w a n ia ta k ie s ta j ą s ię p u n k te m w y jś c ia d la d a lsz y c h p ra c n a u k o w y c h . A u to r , k t ó r y p o tr a f i s p r o s ta ć s ta w ia n y m d ziś w y m a g a n io m z a ró w n o je śli id z ie o s z y b k ie te m p o w y k o ń c z e n ia p r a c y , ja k te ż je j ro z m ia r, w y d a tn ie p r z y c z y n ia s ię d o ro z w o ju i p o p u la ry z a c ji w ie d z y . P r z e c ię tn y c z y te ln ik n ie z n a j d u je
