Stawecki, Piotr
Stanowisko polskich władz
wojskowych wobec plebiscytu na
Warmii i Mazurach : (w świetle
materiałów Centralnego Archiwum
Wojskowego)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 451-466
1968
A R T Y K U Ł Y
P I O T R S T A W E C K I
STANOWISKO POLSKICH WŁADZ WOJSKOWYCH
WOBEC PLEBISCYTU NA WARMII I MAZURACH
(W ŚW IETLE MA TERIAŁÓW CENTRALNEGO ARCHIW UM W OJSKOW EGO)
P r z e w id z ia n y p rz e z t r a k t a t w e r s a ls k i p le b is c y t n a W a rm ii, M a z u r a c h o ra z n a P o w iś lu m ia ł r o z s tr z y g n ą ć o p a ń s tw o w e j p r z y n a le ż n ości ty c h te r y to r ió w d o P o ls k i lu b N ie m ie c. G ło so w a n ie p o w s z e c h n e w d n iu 11 lip c a 1920 r . p rz y n io s ło w y n ik i n ie k o r z y s tn e d la P o ls k i. P r z e g r a n a b y ła m ię d z y in n y m i s k u tk ie m d łu g o le tn ie j g e r m a n iz a c ji, t e r r o r u sto s o w a n e g o p rz e z b o jó w k i n ie m ie c k ie , s t r o n n i czości K o m is ji M ię d z y s o ju s z n ic z e j, u d z ia łu w w y b o ra c h 1 2 8 -ty się c z - n e j rz e s z y e m ig r a n tó w z N ie m ie c, f a łs z o w a n ia w y n ik ó w , a ta k ż e b r a k u w ię k sz e g o z a in te r e s o w a n ia ze s tr o n y ó w c z e sn e g o r z ą d u p o l sk ieg o . F a k t y te z n a la z ły ju ż o d b icie w w ie lu o p ra c o w a n ia c h , w s p o m n ie n ia c h i p rz y c z y n k a c h L W h is to r ii p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u r a c h p o z o s ta ły je d n a k p e w n e w y d a r z e n ia i e p iz o d y , d o d z iś p rz e z h is to r io g r a f ię n ie w y ja ś n io n e . N a le ż ą d o n ic h w y s iłk i o r g a n iz a c y j- n o -w o js k o w e s tr o n y p o ls k ie j, u d z ia ł i r o la W o js k a P o ls k ie g o , a ś c i śle j je g o o r g a n iz a c ji n a c z e ln y c h 2. T y m w ła ś n ie z a g a d n ie n io m p r a g n ą łb y m p o św ię c ić n ie c o u w a g i, g d y ż u k a z u ją o n e je s z c z e je d e n , m o im z d a n ie m , i n te r e s u ją c y a s p e k t p le b is c y tu n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iślu .
T r u d n o d z iś z c a łą p e w n o ś c ią p o w ie d zieć , w ja k im s to p n iu z a c h o w a ł się m a te r ia ł a r c h iw a ln y d o ty c z ą c y n in ie js z e j p r o b le m a ty k i, a le w y d a je się, że j e s t o n d o sy ć p e łn y . A k ta w y tw o r z o n e w w y n ik u
1 Z. L i e t z , P leb iscyt na P ow iślu, W a rm ii i M azurach w 1920 ro k u , W ar szaw a 1958; T. G r y g i e r , N iek tó re zagadnienia p leb isc ytu na W a rm ii i M a
zurach, Z apiski H istoryczne, t. 23, z. I—3, 1957; B. L e ś n o d o r s k i , P lebiscyt na W a rm ii i M azurach w 1920 r., Szkice z dziejów Pom orza, t. 3, W arszaw a
1961; J. G i l a s , J. S y m o n i d e s , P leb iscyt na P ow iślu oraz na W arm ii
i M azurach jako zagadnienie praw a m iędzynarodow ego, K o m u n ik aty M a zu r
sk o-W arm ińskie, 1966, n r 4; F. L e y k - R o ż y ń s k i , W spom nienia działacza
plebiscytow ego na M azurach, K om u n ik aty M azursko-W arm ińskie, 1958, n r 1,2
oraz n iem iecka p raca: R. K l a t t , O stpreussen u n te r R eichskom m issariat, H ei d elberg 1958.
2 A nalogiczny problem plebiscytu na G órnym Ś ląsk u znalazł już odbicie u T. J ę d r u s z c z a k a , P o lityka P o lski w spraw ach G órnego Ślą ska 1918—
1922, W arszaw a 1958 oraz u W. R y ż e w s k i e g o , C zyn zb ro jn y P olaków w pow staniach śląskich, Z postępow ych tra d y c ji oręża polskiego 1917— 1939,
W arszaw a 1966, ss. 243— 321.
p rz y g o to w a ń w o js k o w y c h do p le b is c y tu , p r z e c h o w y w a n e w C e n tr a l n y m A rc h iw u m W o js k o w y m w W a rsz a w ie , m o żn a p o d z ie lić n a tr z y ro d z a je : a k ta O d d z ia łu II S z ta b u G łó w n e g o W P i N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j ( w .ty m „ te k i ” B a cz y ń sk ie g o 3) — s to s u n k o w o n a j lic z n ie js z e ; — a k ta ro z p ro s z o n e w ró ż n y c h z e s p o ła c h in s t y tu c j i w o j s k o w y ch , k tó r e z a ła tw ia ły s p r a w y z w ią z a n e z p le b is c y te m n a W a r m ii i M a z u ra c h , n p . O d d z ia ł I N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a W P , D o w ó d z tw o O k rę g u G e n e ra ln e g o P o m o rz e itp .; — a n k ie ta d o ty c z ą c a p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h , p rz e c h o w a n a w z b io rz e W o jsk o w eg o B iu ra H isto ry c z n e g o . I s tn ie ją c e d o k u m e n ty p o z w a la ją u s ta lić d o sy ć w y c z e rp u ją c o p ro b le m : w o js k o p o lsk ie a p le b is c y t n a W a rm ii i M a z u ra c h ; r z u c a ją te ż p e w n e ś w ia tło n a c a ło k s z ta łt z a g a d n ie ń p le b is c y to w y c h . Z p r z e d s ta w ie n ia teg o o s ta tn ie g o p ro b le m u r e z y g n u ję je d n a k ś w ia d o m ie . U w z g lę d n ia m ty lk o w d u ż y m s k ró c ie ocenę w o js k a d o ty c z ą c ą w a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń n a W a rm ii i M a z u ra c h w o k re s ie p le b is c y tu . A r ty k u ł n in ie js z y m a n a c e lu je d y n ie — ja k ju ż p o w y ż e j w s p o m n ia łe m — p r z e d s ta w ie n ie w k r ó tk im z a r y s ie p rz y g o to w a ń w o js k o w y c h do p le b is c y tu . Is tn ie ją c e d z iś w z m ia n k i s y g n a liz u ją je d y n ie to z ag a d n ie n ie , n ie ro z w ią z u ją c g o w p e ł n i 4. A r ty k u ł te n n ie ro ś c i so b ie ró w n ie ż p r e te n s ji do w y c z e rp u ją c e g o p rz e d s ta w ie n ia te m a tu , n ie n a w s z y s tk ie b o w ie m p y ta n ia m o ż n a b ę d z ie o d p o w ie d zieć z p o w o d u b r a k u m a te ria łu . S ta n o w i on je d y n ie p ró b ę u k a z a n ia n o w y c h f a k tó w p le b is c y tu w o p a rc iu o n ie w y k o r z y s ta n e d o ty c h c z a s w o jsk o w e m a te r ia ły ź ró d ło w e 5. 1. STRAŻ MAZURSKA P r z e ja w e m z a in te r e s o w a n ia w ła d z w o js k o w y c h s p r a w ą p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h b y ło u tw o r z e n ie w M ła w ie 4 w rz e ś n ia 1919 r. z p o le c e n ia N a cz e ln e g o D o w ó d z tw a W P E k s p o z y tu r y B iu ra W y w ia d o w c z eg o . Z a d a n ia te j E k s p o z y tu ry , m a ją c e j d z ia ła ć n a t e r e n ie P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h , d o ty c z y ły „ a k c ji p le b is c y to w e j
3 P racow nik naukow y W ojskowego B iura H istorycznego kpt. S tanisław Baczyński po d jął w o kresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego próbę p rzed staw ien ia tem atu plebiscytu na W arm ii i M azurach. Z grom adził on k ilk a se t stron odpisów dokum entów , k tó re przechow yw ane są obecnie w C entralnym A rchiw um W ojskowym (dalej CAW) w postaci tzw. tek Baczyńskiego. S tan o w ią one bardzo istotne uzupełnienie istn iejący c h m ateriałów .
ł B. L e ś n o d o r s k i , N iek tó re zagadnienia d zie jó w W arm ii i M azur
w latach 1918—1920, K w a rta ln ik H istoryczny 1956, n r 4—5, w sposób zbyt
uproszczony, pisze o k iero w an iu „na te re n plebiscytow y pseudobohaterów , agentów POW i dw ójki, k an d y d ató w na b ojów karzy” (s. 405) oraz o nie in te resow aniu się P iłsudskiego plebiscytem na W arm ii i M azurach (s. 408).
5 W toku k w eren d y w CAW n a tra fiłe m na m a te ria ły dotyczące plebiscytu na W arm ii i M azurach, k tó re nie m iały bezpośredniego zw iązku z in te re s u ją cym m nie zagadnieniem . Na te m a t tych m ateriałó w zostanie opracow ana szczegółowa inform acja. P ra g n ę ty lk o tu ta j zaznaczyć, że w śród tych m a te ria łów zn ajd u ją się 62 an k iety , sporządzone przez W ojskow e Biuro H istoryczne jeszcze przed 1939 r. W śród resp o n d en tó w a n k iety spotykam y m. in. n a s tę p u jące nazw iska: Czesław y M alew skiej, S tan isław a Zielińskiego, K arola P en to w - skiego, S tan isław a N ow akow skiego, K azim ierza .Jaroszyka, W acław a E. R a dziejow skiego i innych, a w ięc ludzi, k tó rzy na tem aty plebiscytow e m ieli w iele do pow iedzenia.
i o r g a n iz a c ji sił z b r o jn y c h n a te r e n ie z ie m p r u s k ic h ” . E k s p o z y tu r ą k ie r o w a ł p p o r. S ta n is ła w T r o ja n o w s k i 6. P ie r w s z y m p o ls k im z w ią z k ie m n a W a rm ii i M a z u ra c h o c h a r a k te r z e m ilita r n y m b y ła P o ls k a O rg a n iz a c ja W o js k o w a . Z e S p r a w o zd a n ia z d zia ła ln o ś c i P O W n a o b sz a ra c h z a b o r u p ru s k ie g o , P r u s K r ó le w s k ic h , K s ią ż ę c y c h i P o m o r z a z g r u d n ia 1919 r . w ia d o m o , że
w p ły w y P o ls k ie j O rg a n iz a c ji W o js k o w e j z a z n a c z y ły się ,,od d a w n a ” 7. W ia d o m o też, że P O W , m a ją c do w y k o n a n ia „ in n e z a d a n ia ” , n ie a n g a ż o w a ła się w d z ia ła ln o ś ć p le b is c y to w ą „ c z e k a ją c o d p o w ie d n ie j c h w ili” . S y s te m a ty c z n e p r a c e o r g a n iz a c y jn e ro z p o c z ę ła d o p ie ro w e w rz e ś n iu 1919 r., a w ię c w ó w cz as, g d y w M ła w ie p o w s ta ła E k s p o z y tu r a B iu ra W y w ia d o w c z e g o - p r z y O d d z ia le II N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a W P . W e d łu g te g o s p ra w o z d a n ia ja k o k ie r u n e k n a jw a ż n ie js z y P o ls k a O rg a n iz a c ja W o js k o w a n a o b sz a rz e b . z a b o ru p r u s k ie g o w y z n a c z y ła so b ie W a rm ię i M a z u ry . O czy w iście, z a m ie rz e n ia te n ie lic z y ły się z k o n k r e tn ą s y tu a c ją p o lity c z n ą . J e d n a k ż e t e r r o r w ła d z n ie m ie c k ic h i r e p r e s je o d b ija ły się u je m n ie n a je j d z ia ła ln o ś c i o r g a n iz a c y jn e j. W p ie rw s z y c h d n ia c h g r u d n ia 1919 r. sie ć P o ls k ie j O rg a n iz a c ji W o js k o w e j o b e jm o w a ła 15 k o m e n d o b w o d o w y c h . B liż sz y c h szczeg ó łó w s ta n u P o ls k ie j O rg a n iz a c ji W o js k o w e j n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h E k s p o z y tu r a n r 2 II B iu r a D o w ó d z tw a F r o n t u P o m o rs k ie g o n ie d a ła 8. I n ic ja ty w a u tw o r z e n ia o rg a n iz a c ji m ilita r n e j z w a n e j S tr a ż ą M a z u r s k ą m ia ła z a p e w n e ja k iś z w ią z e k z p r z y g o to w a n ie m lu d z i d o le g a ln e j p o lic ji p le b is c y to w e j i u d z ia łu P o la k ó w w S ic h e r h e its -
w e h r z e . O tóż 26 lis to p a d a 1919 r . E k s p o z y tu r a w M ła w ie p r z y g o to w a ła p r o je k t o r g a n iz a c ji M a z u rs k ie j S tr a ż y B e z p ie c z e ń s tw a n a t e r e n a c h p le b is c y to w y c h P r u s K s ią ż ę c y c h i K ró le w s k ic h 9. A u to r te g o p r o g r a m u , w id z ą c g ro ź n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o w fa k c ie tw o rz e n ia p rz e z N ie m c ó w n a o b s z a rz e p le b is c y to w y m tzw . P o lic ji B e z p ie c z e ń s tw a , p o d k r e ś la ł k o n ie c z n o ś ć ja k n a jw ię k s z e g o p rz e c iw s ta w ie n ia się z a k u s o m n ie m ie c k im i s tw o rz e n ia ja k n a js z y b c ie j m ie js c o w y m i s iła m i o r g a n iz a c ji p o ls k ie j. P rz e w id y w a n o n a s tę p u ją c ą s t r u k t u r ę o rg a n iz a c y jn ą : n a c z e ln ą w ła d z ę s ta n o w i K o m e n d a G łó w n a S tr a ż y z s ie d z ib ą w O ls z ty n ie , k tó r e j p o d le g a b e z p o ś re d n io 13 k o m e n d p o w ia to w y c h . P o d z ia ł t e n o d p o w ia d a ł lic z b ie p o w ia tó w n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h W a rm ii i M a z u r. K o m e n d o m p o w ia to w y m p o d le g a ją k o m e n d y o b w o d o w e g m in n e . N a c ze le k o m e n d y p o w ia to w e j m ia ł s ta ć p o d c h o rą ż y , a o b w o d o w ej — p o d o fic e r (s ie rż a n t). W o p a rc iu o s ta ty s ty k ę n a ro d o w o ś c io w ą w z a le ż n o śc i od lic z b y P o la k ó w w d a n y m p o w ie c ie z a m ie rz a n o z w e rb o w a ć do s tr a ż y p o n a d 2,5 ty s ią c a lu d z i (ta b . 1). W e d łu g p rz e d s ta w io n e g o p r o g r a m u z o rg a n iz o w a n o z p e w n o śc ią S tr a ż M a z u rs k ą . M y ś l p o w o ła n ia d o ż y c ia S t r a ż y M a z u rs k ie j p o w s ta ła b o w ie m , ja k s tw ie r d z a ł B a c z y ń sk i, w K o m ite ta c h P le b is c y to
-8 CAW, Oddz. II Sztabu Gł., t. 16-8 pism o z 4 w rześn ia 1919 r. do dowódcy F ro n tu M azowieckiego.
7 M a teriały E kspozytury 2 B iura II Dow. F ro n tu P om orskiego (bez sygn.). 8 Ibidem .
“ E ksp o zy tu ra n r 2 II B iura D ow ództw a F ro n tu Pom orskiego L. 658/2 M ław a, 26 listopada 1919 r. Pism o to otrzym ali: O ddział II N aczelnego Do w ództw a WP, I I B iu ra D ow ództw a F ro n tu P om orskiego oraz K o m itety W ar m iński i M azurski (akta nie uporządkow ane).
T a b l i c a 1 P o w iat P o d ch o rążych P o d o fi cerów Szereg o w ych K w idzyn 1 26 245 Susz 20 180 Sztum 1 16 135 Olsztyn 2 33 305 E łk 1 20 190 Pisz 1 19 180 Giżycko 1 15 145 Nidzica 1 22 205 O stróda 1 28 250 Szczytno 1 26 235 M rągow o 13 175 Reszel 18 175 Olecko 16 140 K om enda Główna (1 kpt. por., 1 ppor.) 2 3 3 R a z e r a 16 275 2563 w y c h (M a z u rs k im i W a rm iń s k im ) i n a c z e ln y c h w ła d z a c h w o js k o w y c h 10. D o ty c h w ła ś n ie in s ty tu c ji p rz e s ła n o ó w p ro g ra m . S tr a ż M a z u rs k a p o w s ta ła w k ilk a m ie s ię c y p o p r z e d s ta w ie n iu p r o g ra m u , a je j s t r u k t u r a o rg a n iz a c y jn a n a w ią z y w a ła d o S tr a ż y B e z p ie c z e ń stw a , p r z y c zy m b y ła b a r d z ie j sz czeg ó ło w a.
K ro k i w s tę p n e d o u tw o rz e n ia S tr a ż y M a z u rs k ie j p o d ję to w k o ń c u g r u d n ia 1919 r. u . J e d n a k ż e za d a tę p o w s ta n ia te j o rg a n iz a c ji n a le ż y u w a ż a ć d z ie ń 15 lu te g o 1920 r., k ie d y to m ia n o w a n o k o m e n d a n te m n a c z e ln y m p o r. J a n a N ie m ie rs k ie g o 12 i p o c z y n a n ia m o g ły p r z y b ra ć k o n k r e tn e fo rm y . N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u rs k ie j p o d le g a ła b e z p o ś re d n io u tw o rz o n e m u w s ty c z n iu 1920 r. W y d z ia ło w i P le b is c y to w e m u W a r m ii i M a z u r (W y d z ia ł „ C ”), k t ó r y z k o le i p o d le g a ł O ddz. II S z ta b u M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h . K ie ro w n ik ie m W y d z ia łu z o sta ł m ia n o w a n y p o r. W ito ld G o łę b io w sk i (ps. K r a f t) . Z a d a n ie m te g o W y d z ia łu b y ła o rg a n iz a c ja d z ia ła ln o ś c i w o js k o w e j n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h w p o ro z u m ie n iu z p o ls k im i lo k a ln y m i c z y n n ik a m i c y w i ln y m i 13.
10 CAW, Teki Baczyńskiego, kolekcje (dalej cyt. Baczyński).
11 W iadom ości poufne n r 9 z polskich ziem plebiscytow ych. 10 kw ietnia 1920 r. Oddz. II Sztabu M in isterstw a S p raw W ojskow ych, 95-20-11 (sygn. b ra k — ak ia nie uporządkow ane).
12 Ja n N iem ierski (ps. K asperski), W arm iak, syn Józefa i A nny z domu Wit, w łaścicieli ziem skich; ur. 26 czerw ca 1886 r. w e wsi B u tryny, pow. olsztyński. G im nazjum ukończył w 1906 r. w e F ra n k fu rc ie nad O drą, n a s tę p n ie pracow ał przez 6 la t w M etzu jako u rzęd n ik bankow y. W arm ii niem iec k iej od 16 sie rp n ia 1914 r. do 11 listo p ad a 1918 r.; w czasie służby w arm ii niem ieckiej w W ilnie i Łomży w spółpracow ał z P olską O rganizacją W ojskow ą (POW). W W ojsku Polskim dowódca 3 batalionu 6 p ułku piechoty. Po zajęciu D żw ińska został odkom enderow any na te re n plebiscytu, gdzie objął sta n o w is ko Naczelnego K o m en d an ta S traży M azurskiej. Po zakończeniu pracy pleb is cytow ej w rócił do 6 p u łk u piechoty. W okresie m iędzyw ojennym N iem ierski w stopniu podpułkow nika by ł m. in. dow ódcą b atalio n u K orpusu O chrony P ogranicza „H oszcza”. W 1934 r. został przeniesiony w sta n spoczynku; n a stę p n ie został prezydentem m iasta w P rzem yślu i Rzeszowie.
13 Baczyński, op. cit.
N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u rs k ie j s k ła d a ła się z w y d z ia łó w : o rg a n iz a c y jn e g o , p o lity c z n o -p ra s o w e g o i in f o r m a c y jn e g o o ra z u tw o rz o n e g o n ie c o p ó ź n ie j W y d z ia łu O b ro n y W iecó w . S ie d z ib ą N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j b y ł O ls z ty n ; b iu ro m ie śc iło się w D o m u P o ls k im . O d d z ia ł II — w y w ia d o w c z y m ia ł sw ą s ie d z ib ę w D z ia łd o w ie . E ta t i o b sa d a N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j p r z e d s ta w ia ły się n a s tę p u ją c o : k o m e n d a n t n a c z e ln y — p o r. J a n N ie m ie r- sk i (p rze z p e w ie n o k re s b y ł o n ta k ż e s z e fe m o d d z ia łu ' I — o r g a n iz a c y jn e g o ); s z e f o d d z ia łu I o ra z z a s tę p c a k o m e n d a n ta n a c z e ln e g o — p o r. P a w e ł W ie c z o re k (ps. R a c k o w sk i); sz e f o d d z ia łu II — w y w ia d o w czeg o — p o r. S ta n is ła w Z a k rz e w s k i (ps. S k ib a ); szef o d d z ia łu I I I — p o lity c z n o -p ra s o w e g o — r tm . S ta n is ła w M ic h a ls k i (ps. S ase), a n a s tę p n ie d r A n to n i Ł a n g o w s k i 14; sz e f o d d z ia łu IV — o b ro n y w ie có w — p p o r. T a d e u s z S k in d e r lä. P e r s o n e l N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j s ta n o w ili p o n a d to d w a j z a s tę p c y k o m e n d a n ta n a cz eln e g o . W y m ie n io n y p o w y ż e j p p o r. T a d e u s z S k in d e r (ps. d e L a v a u x ) i a d iu ta n t k o m e n d a n ta n a c z e ln e g o , p p o r. M e n k o w s k i — k ie r o w n ik k a n c e la r ii w D z ia łd o w ie . W k a n c e la r ii o ra z a p a ra c ie k u r ie r s k im i łą c z n ik o w y m p ra c o w a ło 9 osób. P o d z ia ł t e r y t o r i a l n y S tr a ż y M az. o d p o w ia d a ł o rg a n iz a c ji K o m ite tó w P le b is c y to w y c h .
O b s z a r d z ia ła n ia o b e jm o w a ł W a rm ię i M a z u ry . W a rm ia tw o r z y ła g r u p ę z a c h o d n ią — „ Z ” , M a z u ry — w s c h o d n ią — „ W ” . K ie r o w n i k ie m g r u p y w s c h o d n ie j b y ł p o r. J ó z e f K o w a lk o w s k i (ps. K ad e), k ie r o w n ik ie m g r u p y z a c h o d n ie j — k p t. H e n r y k S z m a li. K ie ro w n ic y g r u p p o d le g a li b e z p o ś re d n io N a c z e ln e j .K o m e n d z ie i s ta n o w ili je j o r g a n y in s p e k c y jn e n a p o sz c ze g ó ln e p o w ia ty . D o g r u p y w s c h o d n ie j n a le ż a ło 6 p o w ia tó w : ełck i, o leck i, p isk i, g iży c k i, m rą g o w s k i, s z c z y - c ie ń s k i; do g r u p y z a c h o d n ie j — 7 p o w ia tó w : o ls z ty ń s k i i re sz e lsk i, o s tró d z k i, n id z ic k i, su s k i, k w id z y ń s k i, m a lb o rs k i, s z tu m s k i. K o m e n d ę p o w ia tu s ta n o w ili: k o m e n d a n t i jeg o z a s tę p c a (z W a rm ii lu b M a z u r), p is a rz o ra z d w ó c h k u r ie r ó w . P o w ia ty d z ie liły się n a 3 o k rę g i. M a z u r y m ia ły w ię c 18 o k rę g ó w , W a rm ia n a to m ia s t 22 (21 + 1 n a m . O l sz ty n ). O k rę g d z ie lił s ię n a o b w o d y . K o m e n d a n te m p o w ia tu w m ia r ę m o żn o ści p o w in ie n b y ć w o js k o w y o ra z z n a ć ję z y k n ie m ie c k i i p o lsk i. M u s ia ł on z n a ć w s z y s tk ic h k ie r o w n ik ó w o k rę g ó w i p e łn ić in s p e k c ję w o k rę g a c h i o b w o d a c h . D o o b o w ią z k ó w k o m e n d a n ta p o w ia tu n a le żało z o rg a n iz o w a n ie p o d le g ły c h m u o d d ziałó w , d o b ó r lu d z i, p o z n a n ie s to s u n k ó w p o lity c z n y c h , w y w ia d w o js k o w y i p o lity c z n y o ra z k o n t a k t y z o r g a n iz a c ja m i ty p u „ S o k ó ł” , h a r c e r s tw o . K ie r o w n ik p o w ia tu z a le ż a ł b e z p o ś re d n io od k o m e n d a n ta n a c z e ln e g o S tr a ż y M a z u rs k ie j, a d y r e k ty w y i in s tr u k c je o tr z y m y w a ł z a p o ś r e d n ic tw e m k ie r o w n i k ó w g r u p . D z ia ła c z e p o w ia to w i i a g ita to r z y o ra z k ie r o w n ic y o k rę g o w i z a le ż n i b y li b e z p o ś re d n io od k ie ro w n ik ó w p o w ia to w y c h 16.
N a P o w iś lu , o c zy m w ie m y b a rd z o m ało , o rg a n iz o w a ło lu d n o ś ć n a w ła s n ą r ę k ę D o w ó d z tw o O k rę g u G e n e ra ln e g o P o m o rz a . Z r a m ie n ia teg o ż D o w ó d z tw a d z ia ła ł w p o w ie c ie o s tró d z k im N o w a c k i 17.
11 Ibidem .
15 S k in d er n ie znal ani języka niem ieckiego, an i w a ru n k ó w lokalnych. Nie zapoznał się też z organizacją NKSM do końca m arca 1920 r. (zob. ra p o rt w yw iadow czy z 20 m arca 1920 r. CAW, Biuro P lebiscytow e W arm ii i M azur (dalej cyt. BP WM), t. 22).
ш Baczyński, op. cit. 17 Ibidem .
W N a c z e ln e j K o m e n d z ie S tr a ż y M a z u rs k ie j n a jw a ż n ie js z ą ro lę s p e łn ia ł o d d z ia ł II — w y w ia d o w c z y . Z a jm o w a ł się o n p r a c ą in f o r m a c y jn ą i w y w ia d e m . E ta t p r z e w id y w a ł 2 k ie ro w n ik ó w w y w ia d u i 2 o b ja z d o w y c h d o g r u p y „ W ” i g r u p y „ Z ” , 14 k ie ro w n ik ó w p o w ia to w y c h o ra z p o 2 w y w ia d o w c ó w w w ię k s z y c h m ia s ta c h , ja k n p . O ls z ty n , K w id z y n . O d d z ia ł te n p o c z ą tk o w o n ie m ó g ł ro zp o cząć d z ia ła ln o ś c i n a te r e n ie p le b is c y to w y m , p o n ie w a ż n ie m ia ł lu d z i do p ra c y . M u s ia ł się o g ra n ic z y ć d o p o z n a n ia w a r u n k ó w p a n u ją c y c h w ty m ś ro d o w is k u 18. O w s p ó łp ra c o w n ik ó w n ie b y ło ła tw o , z a ró w n o b o w ie m W a rm ia c y , ja k i M a z u rz y , s te r r o ry z o w a n i p rz e z N iem có w , o b a w ia li się p rz y s tą p ić d o k o n k r e tn e j d z ia ła ln o ś c i19. 29 k w ie tn ia 1920 r. r a p o r t w y w ia d o w c z y d o n o sił, że O d d z ia ł II N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j z a m ie rz a ro z w in ą ć in te n s y w n ą d z ia ła l n o ść w ty c h p o w ia ta c h , w k tó r y c h ze w z g lę d u n a m a łą licz b ę P o la kó w w p ły w y S tr a ż y M a z u rs k ie j są n ie w ie lk ie . D o ta k ic h p o w ia tó w zalicz an o : m a lb o rs k i, o leck i, g iży c k i. W o b ec b r a k u lu d z i p ro sz o n o 0 p rz y d z ie le n ie tr z e c h osób d la c ałeg o te r e n u , n a w e t in w a lid ó w 20. O rg a n iz a c ja S tr a ż y p o s tę p o w a ła p o w o li. W N a c z e ln e j K o m e n d z ie p rz y p is y w a n o to b ra k o w i „ o d p o w ie d n ic h s ił m ie js c o w y c h ” . P o lsc y o b s z a rn ic y o b a ty ia li się o tw a r te j a k c ji p o lity c z n e j i r e p r e s j i w w y p a d k u n ie k o r z y s tn e g o d la P o ls k i w y n ik u p le b is c y tu . W p rz e k o n a n iu z a s tę p c y k o m e n d a n ta n a c z e ln e g o S tr a ż y M a z u rs k ie j ty lk o z ie m ia ń - stw o , d o k tó re g o lu d n o ś ć m ie js c o w a m ia ła b e z w z g lę d n e z a u fa n ie , m o g ło w e s p rz e ć S tr a ż M a z u rs k ą . D la te g o te ż w o js k o w i p o s ta n o w ili w p ły w a ć p r z e d e w s z y s tk im n a o b s z a rn ik ó w i p o z y sk a ć ic h d la s p ra w y . D ą ż e n ie m N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j b y ło o b s a d z e n ie s ta n o w is k k ie ro w n ik ó w p o w ia to w y c h i o k rę g o w y c h w ła ś n ie w p ły w o w y m i o b s z a rn ik a m i. D o 7 m a ja o b sa d z o n o 8 p o w ia tó w : s z tu m s k i, k w id ż y ń s k i, s u s k i, o stró d z k i, n id z ic k i, o ls z ty ń s k i, re s z e ls k i 1 sz c zy c ie ń sk i. O b s ad z o n o w n ic h ró w n ie ż o k r ę g i 21. P rz e s z k o d ę d la o r g a n iz a c ji S tr a ż y M a z u rs k ie j w id z ia n o te ż w ty m , że „ s z e rsz e m a s y lu d o w e o g a r n ę ła p e w n a lę k liw o ść i n ie c h ę ć do p r a c y 22. T a d e p r e s ja i n ie u fn o ś ć u lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h w y w o ła n a b y ła — tw ie r d z iła N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u rs k ie j — n ie p r z y c h y ln ą p o s ta w ą K o m is ji K o a lic y jn e j w o b e c P o la k ó w 23. D ru g i p o w ó d sła b e g o r o z w o ju S tr a ż y M a z u rs k ie j w y w o ły w a ł — z d a n ie m J a n a N ie m ie rs k ie g o — b r a k ś ro d k ó w fin a n s o w y c h . W t a j n y m i p iln y m r a p o rc ie z 10 c z e rw c a 1920 r . d o „ K r a f t a ” w W a rs z a w ie n a c z e ln y k o m e n d a n t S tr a ż y M a z u rs k ie j s tw ie rd z ił: „ P o ło ż e n ie m o je je s t ro z p a c z liw e . C a ła p ra c a s t a je d la te g o ty lk o , że d o tą d n ie o tr z y m a łe m p o tr z e b n y c h p ie n ię d z y ” . S z c ze g ó ln ie b r a k d a ł się o d czu ć w '„ o rg a n iz a c ja c h b o jo w y c h ” 24.
11 CAW, BPWM, t. 13 pism o do Sekcji Plebiscytow ej Dep. II MSW, 28 lu tego 1920 r.
15 CAW, BPWM, t. 22, ra p o rt w yw iadow czy z 20 m arca 1920 r. M CAW, BPWM, t. 15.
:1 CAW, BPWM, t. 15, kopia ra p o rtu ;,R adcow skiego” do „ K ra fta ”, 7 m a ja 1920 r.
22 CAW. BPWM, t. 14, ra p o rt polityczno-prasow y NKSM , 16 kw ietnia 1920 r.
22 Ibidem .
24 CAW', BPWM, t. 17. W rap o rc ie tym N iem ierski stw ie rd z a ł też m. in., że w pow iatach n ad w iślań sk ich i w re je n c ji olsztyńskiej S tra ż M azurska cie szyła się uznaniem i poparciem m iejscow ej ludności. F undusze NKSM
T e o s ta tn ie o rg a n iz a c je n a z y w a n o ró w n ie ż L o tn y m i O d d z ia ła m i B o jo w y m i (L O B ) a lb o p o p r o s tu b o jó w k a m i. I s tn ia ły o n e od m a rc a 1920 r. B o jó w k a m i p o c z ą tk o w o d o w o d z ił k ie r o w n ik S tr a ż y M a z u r s k ie j w p o w ie c ie o ls z ty ń s k im , J a b ło ń s k i, a n a s tę p n ie N ie m ie rs k i. U z a s a d n ie n ie m u tw o r z e n ia b o jó w e k b y ł z a m ia r p r z e c iw s ta w ie n ia się c z y n n e m u w y s tą p ie n iu N ie m c ó w o ra z o sło n a p r a c y a g ita c y jn e j K o m ite tó w M a z u rs k ie g o i W a rm iń s k ie g o . B o jó w k a ro z w ija ła s ię n a s tę p u ją c o : o d 1 d o 15 m a rc a lic z y ła 13 lu d z i, do 30 m a r c a — 38, d o 30 k w ie tn ia — 119 lu d z i. W ś w ie tle r a p o r t u O d d z ia łu I N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j z 23 k w ie tn ia 1920 r . w L o tn y c h O d d z ia ła c h B o jo w y c h b y li p r z e w a ż n ie lu d z ie s ta r z y , k tó r y c h d o p r a c y p o c ią g n ę ła p r z e d e w s z y s tk im c h ęć ła tw e g o s to s u n k o w o z a ro b k u . T o te ż b o jó w k i p o ls k ie b ą d ź to n ie r e a g o w a ły n a t e r r o r n ie m ie c k i, b ą d ź te ż p o d c za s w y s tą p ie ń n ie m ie c k ic h n a w ie c a c h i z e b ra n ia c h z o rg a n iz o w a n y c h p rz e z P o la k ó w .(w B a rc z e w ie , D a jtk a c h , B is k u p c u i E łk u ), n ie m o g ły d ać o c h ro n y . U z n a n o w ię c je za b e z w a rto ś c io w e i z d n ie m 22 k w ie tn ia z a d e c y d o w a n o r o z w i ą z a ć 25. P o m ie s ią c u , w m a ju , p o s ta n o w io n o w z n o w ić b o jó w k ę n a te r e n a c h K o m ite tu W a rm iń s k ie g o , f in a n s o w a n ą p rz e z t e n K o m ite t, a p o z o s ta ją c ą p o d ro z k a z a m i N a c z e ln e j K o m e n d y S t r a ż y M a z u rs k ie j i M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h . Z t e k B a c z y ń s k ie g o d o w ia d u je m y się, że 25 m a ja w K w id z y n ie p o d c z a s w ie c u d o sz ło d o s ta r c ia z b o jó w k ą n ie m ie c k ą , k tó r ą ro z p ę d z o n o . P o p rz e d n ie g o d n ia , 24 m a ja , o d b y ł się w ie c p o ls k i p o d o sło n ą o d d z ia łó w m ie js c o w y c h (62 o so b y ) i s p r o w a d z o n y c h z O ls z ty n a (65 osób). 3 lip c a ro z b ito w ie c n ie m ie c k i w S z tu m ie , a 4 lip c a w S z tu m s k ie j W si i P o d s to lin ie 26. J e d n o c z e ś n ie S tr a ż M a z u rs k a d ą ż y ła d o w c ią g n ię c ia w s f e r ę sw y c h w p ły w ó w p o lsk ie sto w a rz y s z e n ia ju ż is tn ie ją c e , c h c ia ła p o w o ła ć d o ż y c ia n o w e o ra z z a m ie r z a ła o d d z ia ły w a ć n a lu d n o ś ć m a z u rs k ą , k tó r a p o d w p ły w e m n ie m ie c k ie g o t e r r o r u b a ła się o k a z y w a ć s y m p a tie d la P o lsk i.
B e z p o ś re d n i k o n t a k t o r g a n iz a c y jn y z lu d n o ś c ią m ie js c o w ą N a c z e ln a K o m e n d a n a w ią z a ła p r z e z n ie lic z n e s to w a rz y s z e n ia g im n a s ty c z n e „ S o k ó ł” , sk ą d p o s z ła część c z ło n k ó w do S t r a ż y M a z u rs k ie j i b o jó w e k 27. R ó w n ie d u ż y w p ły w m ia ły n a c z e ln e w ła d z e w o js k o w e n a h a r c e r s tw o . W ś w ie tle a k t p r o w e n ie n c ji w o js k o w e j rz e c z ta w y g lą d a ła n a s tę p u ją c o : R o z k a z e m M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h z 15 c z e rw c a 1920 r. u tw o rz o n o N a c z e ln ą K o m e n d ę O rg a n iz a c ji H a r c e r s k ie j n a W a rm ię i M a z u ry . W C e k c y n i, p o w . tu c h o ls k i, p o w s ta ł k u r s i n s tr u k to r ó w h a r c e r s k ic h d la 80 osób, z a p r o w ia n to w a n y p rz e z I n t e n d e n tu r ę D o w ó d z tw a O k rę g u G e n e ra ln e g o z G ru d z ią d z a . D r u ż y n y h a r c e r s k ie d z ia ła ją c e n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h w y j ę to sp o d k o m p e te n c ji k w a te r g łó w n y c h i p o d p o rz ą d k o w a n o W y d z ia ło w i P le b is c y to w e m u , u tw o rz o n e m u n a p o d s ta w ie u c h w a ły - N a c z e ln e j K o m e n d y Z H P z 22 c z e rw c a 1920 r. N a k ie r o w n ik a i k o m e n d a n ta N a c z e ln e j K o m e n d y O rg a n iz a c ji H a r c e r s k ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h (N K O H W -M )
dziły z sum przeznaczonych M in isterstw u S p raw W ojskow ych przez P re z y dium R ady M inistrów . Ogółem po b ran o na w y d a tk i 277 tys. m k polskich i 1.812 tys. m k niem ieckich. W p o rów naniu z innym i fu n d u szam i p lebiscyto wym i były one n iew ielkie.
25 CAW, BPWM, t. 14, ra p o rt do „ K ra fta ”. 28 B aczyński, op. cit.
27 Baczyński, k. 5.
z o s ta ł w y z n a c z o n y z r a m ie n ia M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h p p o r. 55 p u łk u p ie c h o ty A d a m C io łk o sz (ps. „ M ro k ” ). S ie d z ib ą N K O H W -M b y ł b u d y n e k k o s z a r w o js k o w y c h w D z iałd o w ie. P r a c a h a r c e r s k a n a W a rm ii i M a z u ra c h m ia ła c h a r a k te r p r o p a g a n d o w y i o r g a n iz a c y jn y . N a c z e ln a K o m e n d a O rg a n iz a c ji H a r c e r sk ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h w y d a ła d w ie o d e zw y : je d n ą d la M a z u ró w (10 ty s . egz.), d r u g ą d la W a rm ii i P o w iś la (5 ty s . egz.). „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” , „ G a z e ta P o ls k a w K w id z y n ie ” , „ M a z u r” z a m ie s z c z a ły a r ty k u ł y o u tw o r z e n iu d r u ż y n i z a s tę p ó w h a r c e r s k ic h n a W a rm ii i M a z u ra c h . N a w ie c a c h in s tr u k to r z y h a r c e r s tw a n a w o ły w a li m ło d zież d o w s p ó łp ra c y i p o m o cy , ro z d a w a li p o p u la r n e b r o s z u r y i k s ią ż k i h a r c e r s k ie o ra z o d ezw y . Z a s tę p y h a r c e r s k ie z o rg a n iz o w a n o w p ie rw s z y c h d n ia c h lip c a w p o w ia ta c h k w id z y ń s k im i s z tu m s k im o ra z „ w m a łe j m ie r z e ” w m a lb o rs k im i o ls z ty ń s k im . R o z w in ię c ie sz e rs z e j d z ia ła ln o ś c i o r g a n iz a c y jn e j u t r u d n ia ł b r a k i n s tr u k to r ó w h a r c e r s k ic h . I n s tr u k to r z y N a c z e ln e j K o m e n d y O rg a n iz a c ji H a r c e r s k ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h p r z y n a jm n ie j r a z w ty g o d n iu o d w ie d z a li z a s tę p y , u r z ą d z a ją c d la ch ło p c ó w w y k ła d y , z a b a w y , m u s z tr ę . O g ó łe m n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h W a rm ii i M a z u r b y ło 200— 250 h a r c e r z y : w K w id z y n ie — 30, w S z tu m ie , w S z tu m s k ie j W si i w S z tu m s k im P o lu — 40, w T y c h - n o w a c h 10— 15, w J a n o w ie 15— 19, w P a s tw ie — 10, w G a r d e i — 10, w O ls z ty n ie — 7, w M a lb o rk u 3— 4. P o n a d to w m a ły c h w s ia c h p o w s ta ły lu ź n e z a s tę p y h a rc e rs k ie , z k tó r y m i je d n a k — p o za n a d s y ła n ie m fa c h o w y c h p o d rę c z n ik ó w — N a c z e ln a K o m e n d a O rg a n iz a c ji H a rc e rs k ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h n ie m ia ła ż a d n e g o k o n ta k tu z p o w o d u tr u d n o ś c i k o m u n ik a c y jn y c h 28. * * * S tr a ż M a z u rs k a m ia ła s ta n o w ić p rz e c iw w a g ę d la o rg a n iz a c ji n ie m ie c k ic h i w ra z ie p o tr z e b y z b ro jn ie p rz e c iw s ta w ia ć się ich d ą ż e n io m . „ S tr a ż M a z u rs k a d ą ż y do s tw o rz e n ia k a r n y c h o d d z ia łó w p o l sk ic h , m o g ąc y ch w c h w ili k u te m u w s k a z a n e j o d e g ra ć m ilita r n ą ro lę , a w k ró tc e ju ż p rz e c iw s ta w ić się n a p a ś c io m z b ó je c k ic h b a n d n ie m ie c k ic h ” 29.
S tr a ż M a z u rs k a ro z w ija ła się g łó w n ie n a W a rm ii i w z ac h o d n ic h częściach M a z u r. P ro w a d z o n a p rz e z n ią a k c ja m ia ła b a r d z ie j c h a r a k t e r p o lity c z n o -p ro p a g a n d o w y , n iż b o jo w y . N ie s ta n o w iła z a te m re a ln e g o p o p a rc ia d la p ra c a g ita c y jn y c h k o m ite tó w (o c h ro n y w ie có w p o lsk ic h p rz e d b o jó w k a m i n ie m ie c k im i). J e j d z ia ła ln o ś ć p o d w z g lę d e m o r g a n iz a c y jn y m z m ie rz a ła do s tw o r z e n ia k a d r p rz y s z łe j p o lic ji p le b is c y to w e j. B ra k te ż b y ło śc isłe j k o n s p i r a c j i 30.
P r a c e p ro w a d z o n e p rz e z N a c z e ln ą K o m e n d ę S tr a ż y M a z u rs k ie j b y ły u k r y w a n e p rz e d N ie m c a m i o ra z m is ja m i k o a lic y jn y m i. W y k r y c ie g ro z iło n ie ty lk o a re s z to w a n ia m i, lec z r ó w n ie ż k o m p ro m ita c ją , N ie m c y m ie lib y b o w ie m w a ż n y a t u t p o lity c z n o - a g ita c y jn y 31. M im o
28 CAW, BPWM, t. 10 ra p o rt całokształtu pracy N aczelnej K om endy O rg a nizacji H arcersk iej na W arm ii i M azurach (15 VI — 1 X I 1920), 25 p aźd zier nika 1920 r.
23 Cyt. W iadom ości p o u jn e ...
30 Baczyński, op. cit.
31 CAW, BPWM, t. 22, protokół N iem ierskeigo, po sierp n iu 1920 r.
k o n s p ir a c ji N ie m c y w ie d z ie li o is tn ie n iu S tr a ż y M a z u rs k ie j i b o jó w k a c h i o k a z y w a li z teg o p o w o d u d u ż e z a n ie p o k o je n ie . O c e n ia li S tr a ż ja k o o rg a n iz a c ję w s ta d iu m p o c z ą tk o w y m , a le z a ra z e m o s trz e g a li, że: „ P o la c y p o s ia d a ją w ie le s p r y t u p r z y w y s z k o le n iu i w y z y s k a n iu sw o ic h o rg a n iz a c ji w o js k o w y c h ” 32. O b a w ia li się, że P o la c y m ogą p rz e c iw s ta w ić się z b r o jn ie „ p o d o b n ie , ja k to sw eg o c za su z ro b ili w P o z n a n iu ” 33. Z a p a d a ły w ię c p o s ta n o w ie n ia p r z e c iw s ta w ie n ia się s i ł ą 34. W y d a je się, że S tr a ż M a z u rs k a p o s ta w ę b a r d z ie j b o jo w ą p r z y b r a ła je d y n ie w k o ń c u c z e rw c a i n a p o c z ą tk u lip c a . B y ło to w y n ik ie m w z m o żo n e j a g ita c ji K o m ite tó w P le b is c y to w y c h o ra z n a p ły w u z d e m o b iliz o w a n y c h ż o łn ie rz y W P , p o c h o d z ą c y c h z te r e n ó w W a rm ii i M a z u r (p o r. n iże j). S tr a ż M a z u rs k a s p o ty k a ła się z z a r z u te m b ie rn o ś c i z a ró w n o ze s tr o n y M a z u rs k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w eg o , ja k i M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h . N a c z e ln ą K o m e n d ę S tr a ż y M a z u rs k ie j k r y ty k o w a ł p o r. G o łę b io w sk i, że „ ty lk o a g ito w a ła i s k u p ia ła lu d z i, ja k o k a n d y d a tó w d o ob o zó w w y s z k o le n ia i p o lic ji z p o m in ię c ie m z a d a ń n a jw a ż n ie js z y c h i ro z b u d o w y o rg a n iz a c ji ja k o s iły p o d a tn e j m ilita r n ie d o d z ia ła n ia ...” 3S.
K ilk a d n i p rz e d g ło s o w a n ie m S tr a ż M a z u rs k ą z n a c z n ie o słab io n o ; 6 lip c a M in is te r s tw o S p r a w W o js k o w y c h p o le c iło b o w ie m w y c o fa ć lu d z i do o d d z ia łó w f r o n to w y c h w z w ią z k u z s y tu a c ją n a fro n c ie w s c h o d n im . R e a s u m u ją c , n a le ż y s tw ie rd z ić , ż e d z ia ła ln o ś ć S tr a ż y M a z u rs k ie j w s k u te k p ó ź n e g o p o d ję c ia p r a c o r g a n iz a c y jn y c h i p r z e w a g i sił n ie m ie c k ic h b y ła n ik ła . P r z e ja w iła się o n a ty lk o w u tw o r z e n iu s p e c ja ln e j b o jó w k i, k tó r a te ż n ie w ie le re a g o w a ła n a w z m a g a ją c y się t e r r o r n ie m ie c k i. T a jn e o rg a n iz a c je w o js k o w e n ie m ie c k ie lic z y ły 70 ty s . lu d z i, a w ię c p o n a d 10 r a z y w ię c e j a n iż e li S tr a ż M a z u rs k a . B y ła o n a p r z y ty m s ła b o u z b r o j o n a 36, c z ło n k o w ie n ie p rz y g o to w a n i d o p r a c k o n s p ir a c y jn y c h . „W ra z ie w y b u c h u ze s tr o n y N ie m c ó w , b y ła b y p rz e z p rz e c iw n ik ó w n a ty c h m ia s t z d u s z o n a ” 37. G łó w n e o śro d k i o r g a n iz a c y jn e z n a jd o w a ły się w z a c h o d n ic h p o w ia ta c h , w s c h o d n ie n a to m ia s t, w e d łu g N ie m ie rs k ie g o , o k a z a ły się d la p r a c p o ls k ic h n ie d o s tę p n e . D la te g o te ż p u n k t y o p a rc ia S tr a ż y M a z u r s k ie j b y ły ta m b a rd z o s ła b e 38. S tr a ż M a z u rs k ą z lik w id o w a n o ju ż 12 lip c a . K o m e n d a n t n a c z e ln y S tr a ż y M a z u rs k ie j J a n N ie m ie rs k i p o p o ro z u m ie n iu z N a c z e ln y m D o w ó d z tw e m W P o tr z y m a ł m is ję tw o r z e n ia p u łk u p o m o r s k o - w a r - m iń s k ie g o 39 z c z ło n k ó w S tr a ż y M a z u rs k ie j i u c h o d źc ó w z te r e n ó w p le b is c y to w y c h .
32 CAW, BP W-Ivi, t. 21, por. „D eutsche Z eitu n g ” 8 czerw ca 1920 r. Cyt. za tłum aczeniem r a p o rtu P o ste ru n k u Inf. Eksp. NDWP w G rudziądzu.
33 Cyt. w edług odezw y niem ieckiej z k w ietn ia 1920 r. Baczyński, op. cit. 34 Rów nież „O stdeutsche N ach rich ten ”, 21 k w ietn ia 1920 r.
35 Baczyński, op. cit., к. 21.
30 S tra ż M a zu rsk a pow inna była o trzym ać bro ń z D ep artam en tu U zbroje nia M in isterstw a S p raw W ojskow ych. J e d n a k w sk u te k b ra k u w m agazynach pistoletów zakupyw ano je z funduszów plebiscytow ych w terenie. O sta n ie broni S traży M azurskiej i bojów ek b ra k ja k ich k o lw iek danych. Wg ośw iadcze n ia ppłk. N iem ierskiego z p aźd ziern ik a 1931 r. SM p ra w ie zupełnie b ro n i nie posiadała (Baczyński, op. cit.).
37 CAW, BPWM, t. 13, re fe ra t: S ytu a cja na M azurach i W arm ii, bez daty i podpisu.
33 Ibidem .
33 W zw iązku z form ow aniem p u łk u w icekonsul w O lsztynie W. D aszew ski pisał: „T w orzenie p u łk u zostało spow odow ane tym , że w ielu z tych ludzi,
W ic e m in is te r S p r a w W o js k o w y c h , g e n . K a z im ie rz S o s n k o w sk i, p is a ł z te j o k a zji: „W o b ec u k o ń c z e n ia p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h i w a ru n k ó w , k tó r e się ta m w y tw o rz y ły , lic z n i W a rm ia c y i M a z u rz y w y r a ż a ją c h ęć w s tą p ie n ia d o W o js k a P o ls k ie g o ” 40. D o w ia d u je m y s ię ró w n ie ż , że N ie m ie rs k i ja k o k o m e n d a n t n a c z e ln y S tr a ż y „ w y k a z a ł n ie p o ś le d n ie z d o ln o ści, z d o ła w s z y w p r z e c ią g u k ró tk ie g o c za su i w ta k f a ta ln y c h w a r u n k a c h z g ro m a d z ić o k o ło sie b ie do 6000 lu d z i...” .
2. D EM OBILIZACJA ŻOŁNIERZY WARMIAKÓW I MAZURÓW
P r z y g o to w a n ia w o js k o w e d o p le b is c y tu s z ły je s z c z e in n y m to re m , choć n ie w iad o m o , w ja k im s to p n iu z w ią z a n e b y ły z d z ia ła l n o śc ią S tr a ż y M a z u rs k ie j. T y m d r u g im to r e m b y ło o d s y ła n ie ż o ł n ie r z y z f r o n tu n a t e r e n W a rm ii i M a z u r. P ie r w s z a in fo rm a c ja w te j s p r a w ie d a to w a n a je s t w m a r c u (p rz e d 25) 1920 r . Ó w c z e s n y w ic e m in is te r s p r a w w o jsk o w y c h , g e n . K a z im ie rz S o s n k o w sk i, p o le cił w ó w cz as w s z y s tk im d o w ó d c o m O k rę g ó w G e n e r a ln y c h , a b y n iżs ze t e r y to r ia ln e w ła d z e w o jsk o w e n ie p r z e tr z y m y w a ły w o d d z ia łac h z a p a so w y c h ż o łn ie rz y , k tó r z y m a ją b ra ć u d z ia ł w p le b is c y ta c h . S ta c ję z b o rn ą d la ż o łn ie rz y p o c h o d zą cy c h z W a rm ii i M a z u r w y zn ac zo n o w M ła w ie 41. C zy ju ż w ó w cz as o d s y ła n o ż o łn ie rz y n a W a r m ię i M a z u ry , t r u d n o u s ta lić . W ia d o m o ty lk o , że p ie rw s z e im ie n n e w y k a z y ż o łn ie rz y p o c h o d z ą c y c h z W a rm ii i M a z u r s p o rz ą d z o n o 25 i 30 m a rc a o ra z 15 k w ie tn ia . L is ty im ie n n e W a rm ia k ó w i M a z u ró w p r z e s ła n e do O d d z ia łu I N a cz e ln e g o D o w ó d z tw a W o js k P o ls k ic h z a w ie r a ją o k o ło 110 n a z w isk . W p o sz c ze g ó ln y c h je d n o s tk a c h z a re je s tro w a n o : 11 d y w iz ja p ie c h o ty — 18 ż o łn ie rz y ; 12 d y w iz ja — 39 ż o łń ie rz y ; 13 d y w iz ja — 8; 14 d y w iz ja — 10— 12; 16 d y w iz ja — 37. Z p r z e d s ta w io n y c h m a te ria łó w w y n ik a też, że ż o łn ie rz e ci p o c h o d zili z p u ł k ó w w ie lk o p o ls k ic h , ż e w s z y s c y b y li sz e re g o w c a m i lu b p o d o fic e ra m i, a ich w ie k w y n o s ił od 21 do 36 la t.
N a s tę p n a z n a n a in f o r m a c ja o o d s y ła n iu ż o łn ie rz y n a te r e n p le b is c y to w y n o si d a tę 4 c ze rw c a 1920 r. W d n iu ty m N a c z e ln e D o w ó d z tw o W P w y s to s o w a ło do c a łe j a r m ii ro z k a z w s p ra w ie n a ty e h
-którzy b ra li u dział w p ra c y plebiscytow ej, m usi stą d w obecnej chw ili ucho dzić, aby się schronić przed niem ieckim prześladow aniem . Je st to niestety konieczność dla nich i rząd nasz, tw orząc powyższy p ułk poniekąd przychodzi tym ludziom z doraźną pomocą. Ta pomoc jest m oralnym obow iązkiem rządu i dobrze, że m a m iejsce”. Łaszew ski zalecał, aby za m iejsce fo rm o w an ia pułku nie obierano D ziałdow a, ja k to było w p ierw otnym planie, ale inną m iejsco wość. W D ziałdow ie ścierały się bow iem dw a p rą d y — polski i niem iecki, a żołnierze pochodzący z W arm ii i M azur w ym agali a tm o sfery polskiej. Poza tym proponow ał on w ym ieszanie W arm iaków i M azurów z P o lak am i z innych dzielnic. W reszcie zalecał, aby dow ództw o jed n o stk i pow ierzyć osobom, k tó re nie b ra ły udziału w N aczelnej K om endzie S traży M azurskiej. Ci ostatni bow iem „n iejed n o k ro tn ie kogoś zrazili. W ielu w yłam ało się spod ich w pływ u, in n i w p ro st z nim i w alczyli. L udzie ci w reszcie sp raw ę sw oją p rzeg rali. W tych w aru n k ach n ie m oże w ytw orzyć się atm o sfera zaufania...”, (CAW, BPWM, t. 28).
40 CAW, BPWM, t. 28 i 29, pism o Sosnkow skiego do generalnego in sp e k to ra A rm ii O chotniczej, 24 lipca 1920.
- 41 CAW, O ddział I N aczelnego D ow ództw a W P, t. 76.
m ia s to w e g o o d s y ła n ia w s z y s tk ic h ż o łn ie rz y p o c h o d z ą c y c h z W a rm ii i M a z u r do o d d z ia łó w z a p a so w y c h . W ro z k a z ie ty m stw ie rd z o n o : „W o b ec z b liż a ją c e g o się te r m in u p le b is c y tu n a W a rm ii i M az o w szu , a w c e lu o sią g n ię c ia p o m y ś ln e g o w y n ik u g ło s o w a n ia z a rz ą d z ą ta m t(e js z e ) d o w ó d z tw a n a ty c h m ia s to w e o d e s ła n ie w s z y s tk ic h ż o ł n ie r z y ta k w w ie k u n ie p o b o ro w y m , ja k i p o b o ro w y m , p o c h o d zą cy c h z W a rm ii lu b M a zo w sza, a m a ją c y c h p r a w o d o g ło so w a n ia , do o d n o ś n y c h o d d z ia łó w z a p a s o w y c h c e le m z d e m o b iliz o w a n ia ich n a czas p le b is c y tu ” 42. Z o d d z ia łó w z a p a s o w y c h ż o łn ie rz e m a ją c y p r a w o do g ło s o w a n ia m ie li b y ć o d e s ła n i do D z ia łd o w a , d o B iu r a P r a c y P le b is c y to w e j. L ic z b ę ż o łn ie rz y , k tó r z y m ie li b y ć o d e s ła n i n a jp ó ź n ie j do 25 c z e rw c a, s z a c o w a n o n a o k o ło 200— 300 42. D e m o b iliz o w a n i ż o łn ie rz e m ie li o trz y m a ć w s z y s tk ie n a le ż n e p o b o ry za d e k a d ę z g ó ry , p o w in n i b y ć d o b rz e w y e k w ip o w a n i i w m ia r ę m o ż liw o śc i z a o p a tr z e n i w c y w iln e u b r a n ia .
W y d a je się, że to d r u g ie p o le c e n ie o d e s ła n ia ż o łn ie rz y n a W a rm ię i M a z u ry b y ło sp o w o d o w a n e in te r w e n c ją K o n s u la tu R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j w O ls z ty n ie . O tó ż K o n s u la t te n z w ró c ił się d o M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h , a to o s ta tn ie do M in is te r s tw a S p r a w W o js k o w y c h z p ro ś b ą o z w o ln ie n ie z sz e re g ó w w o js k o w y c h w s z y s t k ic h W a rm ia k ó w i M a z u ró w , k tó r z y m o g lib y w o k re s ie p le b is c y to w y m „ o d d ać p o w a ż n e u s łu g i P a ń s tw u P o ls k ie m u ” 44. P o d o b n e w tr e ś c i p ism o s k ie ro w a ło d o N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a W P i D o w ó d z tw O k rę g ó w G e n e r a ln y c h w P o z n a n iu i T o r u n iu T o w a rz y s tw o k u W y z w o le n iu M a z u r, W a rm ii i Z ie m N a d w iś la ń s k ic h w P o z n a n iu . P ro s iło o n o o w y d a n ie ro z k a z u , k t ó r y b y u m o ż liw ił ż o łn ie rz o m u r o d z o n y m n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h u d z ia ł w g ło s o w a n iu 45.
O p ró c z ż o łn ie rz y -s z e re g o w c ó w n a c z e ln e w ła d z e w o js k o w e z d e m o b iliz o w a ły 45 o fic e ró w W P 46 w c e lu u tw o r z e n ia n a W a rm ii i M a z u ra c h p o lic ji p o ls k o -n ie m ie c k ie j. K o m is ja K o a lic y jn a p rz y z n a ła 6 m a ja 1920 r. P o la k o m p r a w o u c z e s tn ic tw a w S ic h e r h e its w e h r z e , ja w n e j i s iln e j o r g a n iz a c ji n ie m ie c k ie j o c h a r a k te r z e n a c jo n a lis ty c z n y m i b o jo w y m . N a p ro ś b ę W a rm iń s k ie g o K o m ite tu o w y z n a c z e n ie
43 CAW, O ddział I NDWP, t. 76 koncept rozkazu, rękopis. 43 Ibidem .
41 CAW, BPWM, l. 20 pism o MSZ do MSW z d n ia 18 m a ja 1920 r. 43 Ibidem , t. 17 pism o z dnia 27 czerw ca 1920 r.
,B CAW, tam że, t. 17 spis oficerów W P zdem obilizow anych w celu u tw o rzenia w re je n c ji olsztyńskiej policji polsk o -n iem ieck iej. 26 czerw ca 1920 r. Z D ow ództw a O kręgu G eneralnego w P oznaniu: kpt. Z y gm unt G aliński, kpt. L udw ik K ryn, rtm . K azim ierz Ciążyński, por. F ra n ciszek Z boralski, por. Z e non Now aczkiew icz, por. D onat S tolpian, por. W alery N agler, por. Edm und B em bnista, por. W ładysław R ejm an, rtm . S tan isław Z akrzew ski, por. Bolesław Chrościński, por. A dolf Szym ański, por. C zesław K rauze, por. S tan isław G ru n w ald, ppor. S tan isław S tachow iak, ppor. W ojciech P rz y ń sk i, ppor. Ja n Szu- w alski, ppor. S tan isław R otecki, ppor. W incenty S tra b u ży ń sk i, ppor. S tanisław W łodarkiew icz, ppor. H en ry k Sikorski, ppor. A n d rzej B a lcerk a, por. Zdzisław , B aranow ski, m jr M aciej M ielżyński, por. C zeslaw M rów czyński, por. M ieczy sław P ierzy ń sk i. Z D ow ództw a O kręgu G eneralnego Pom orze: p płk S tan isław B reza, m jr F ra n ciszek H asiński, kpt. K o n rad S chram ke, rtm . B a rtło m iej Z a krzew ski, rtm . Ja n Ż ychliński, por. W ładysław P ra b u ck i, por. T adeusz N ow a kow ski, ppor. F ra n ciszek G dańca, ppor. E rw in S tachow iak, ppor. F ran ciszek Żuchow ski, ppor. B runon L itew sk i, ppor. P a w e ł G ęstw icki, ppor. K arol Berg, kpt. Tomasz W oynowski, ppor. Józef C zodrow ski, por. lek. A ntoni Ł angow ski. Z D ow ództw a O kręgu G eneralnego Łódź: kpt. E ry k B rau n er, ppor. A lojzy Jankow ski.
o fic e ró w d o tw o rz ą c e j się s t r a ż y b e z p ie c z e ń s tw a w p o w ia ta c h n a d w iś la ń s k ic h M in is te rs tw o S p r a w W o js k o w y c h w y d a ło ro z k a z p r z y g o to w a n ia lu d z i do te j p o lic ji, a N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u r sk ie j o tr z y m a ła 3 m in m a r e k n ie m ie c k ic h n a je j u tw o rz e n ie . W sz y s c y o d k o m e n d e ro w a n i o fic e ro w ie m u s ie li p o c h o d z ić z b. a rm ii n ie m ie c k ie j. G en . G o ło g ó rsk i, k tó r y w z a s tę p s tw ie w ic e m in is tr a s p ra w w o js k o w y c h p o d p is a ł w te j s p ra w ie p ism o d o D o w ó d z tw a O k rę g u G e n e ra ln e g o w P o z n a n iu , s tw ie rd z a ł: „ S p r a w a je s t o g rc m n e j w a g i, [je s t to] p ie rw s z y k r o k z p o lsk ie j s tr o n y do o p a n o w a n ia a d m in is tr a c ji n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h ...” 47.
3. WYDARZENIA PLEBISCYTOW E NA W ARM II I MAZURACH W RAPORTACH N A CZELNEJ KOMENDY STRAŻY M A ZU R SK IEJ
Z a p o z n a jm y się jeszcze z o p in ia m i, ja k ie w y ra ż a ła N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u rs k ie j n a n ie k tó r e p r o b le m y łąc zą c e się z p le b is c y te m n a W a rm ii i M a z u ra c h . R o z w a ż a n ia ro z p o c z n ijm y od is tn ie ją c e j k o n c e p c ji p a ń s tw a w s c h o d n io p ru s k ie g o . N a c z e ln y k o m e n d a n t S tr a ż y M a z u rs k ie j, N ie m ie rs k i, n a p o d s ta w ie u s tn y c h r e la c ji N ie m c ó w w sp o só b n a s tę p u ją c y p r z e d s ta w ia ł k o n c e p c je p a ń s tw a w s c h o d n io p ru s k ie g o : o d łą c z a n ie P r u s W sc h o d n ich od N ie m ie c p r o je k to w a n e b y ło p rz e z ro z g a łę z io n e k o ła ju n k r ó w z A u g u s te m W in n ig ie m , p r e z y d e n te m p r o w in c ji i k o m is a rz e m n a d z w y c z a jn y m R zeszy ; r e z y d u ją c y m w K ró le w c u , n a czele. W ty m celu w y je ż d ż a ł W in n ig d o B e rlin a , a b y w y b a d a ć , ja k z a p a tr u ją się n a k o n c e p c ję p a ń s tw a w s c h o d n io p ru s k ie g o k o ła b e rliń s k ie . P r z e w o d n ią n ic ią p o lity k i tzw . O s ts ta a tu m ia ło b y ć p o d p o rz ą d k o w a n ie so b ie L itw y i w s p ó ln e w y p o w ie d z e n ie P o ls c e w o jn y w c z e rw c u lu b iip c u 1920 r. S iła m i 700— 800 ty s . ż o łn ie rz y p r u s k ic h i 100— 150 ty s. lite w s k ic h z a m ie rz a n o n a g le u d e rz y ć n a P o ls k ę — z a ją ć W ilno, L id ę, G ro d n o i S u w a łk i (d la L itw y ) o ra z t e r e n y p le b is c y to w e i p rz e z te n f a k t u n ie m o ż liw ić p rz e p ro w a d z e n ie p o w s ze ch n e g o g ło so w a n ia . M a jąc p o p a rc ie A n g lii, w e d łu g r e la c ji N ie m ie rs k ie g o , z a m ie rz a n o z m u sić w o js k a k o a lic y jn e d o n e u tr a ln o ś c i lu b te ż z g n ie ść je . J e d n o cze śn ie N ie m c y ro z p o cz ęli s iln ą a g ita c ję w ś ró d lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j T cz ew a i o k o licy , k tó r a w m o m e n c ie w y b u c h u w o jn y p o ls k o -lite w - s k o - p r u s k ie j m ia ła p o w s ta ć z b ro jn ie . W c e lu c z y n n e g o p o p a rc ia teg o r u c h u P r u s y W sc h o d n ie k o n c e n tr o w a ły s iły w E lb lą g u , P a s łę k u i Z a le w ie . P o p a r c ia fin a n s o w e g o u d z ie lić m ia ła p rz e d e w s z y s tk im A n g lia . S z e ro k ie rz e sz e s p o łe c z e ń s tw a w s c h o d n io p ru s k ie g o n ie m y ś la ły je d n a k o w o jn ie z P o ls k ą . W o b ec n a g łe g o u p a d k u rz ą d ó w K a p p a , p r o je k ty i p rz y g o to w a n ia do u tw o r z e n ia p a ń s tw a w s c h o d n io p ru s k ie g o z a ła m a ły się. A n g lic y z aczęli w ó w cz a s la n s o w a ć z a m ia r o d e rw a n ia P r u s W sc h o d n ic h od N ie m ie c i s tw o r z e n ia o d rę b n e g o p a ń s tw a pod p r o te k to r a te m A n g lii. S tą d te ż w y n ik a ł p r z y ja z n y s to s u n e k m is ji k o a lic y jn e j d o N ie m c ó w n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h 4li.
I n n y p o g lą d g ło sił, ż e A n g lic y s z u k a li z b liż e n ia n a o b sz a rz e p l e
47 Ibidem , t. 17 koszulka pism a z dnia 2 czerw ca 1920 r.
43 CAW, BPWM, t. 13 ra p o rt k o m en d an ta naczelnego S traży M azurskiej z 27 m arca 1920 r.
b is c y to w y m z N ie m c a m i, p o n ie w a ż n ie u fa li z a ło d ze m is ji k o a lic y j n e j, s k ła d a ją c e j się w 80 p ro c . z I rla n d c z y k ó w . W śró d ty c h o s ta tn ic h m ia ło is tn ie ć p rz e k o n a n ie , że rz ą d b r y t y js k i w y s ła ł ich n a te r e n p le b is c y to w y , a b y n ie b r a li u d z ia łu w r u c h u S in n f e in is tó w 49.
J e ś li c h o d zi o o c en ę K o m is ji M ię d z y s o ju s z n ic z e j, to s tw ie rd z o n o , z g o d n ie z re s z tą z u t a r t y m ju ż w l it e r a t u r z e p r z e d m io tu p o g lą d e m , że A n g lic y s y m p a ty z o w a li z N ie m c a m i, a z w łas z c za p łk B e n e tt; F r a n c u z i n a to m ia s t o d n o sili się do s p r a w p o ls k ic h ż y cz liw ie . B y li oni je d n a k z ra ż e n i n ie ta k te m k o n s u la p o lsk ie g o 50.
P o c z ą tk o w o N a c z e ln a K o m e n d a S tr a ż y M a z u rs k ie j s y tu a c ję n a W a rm ii o c e n ia ła b a rd z o d o d a tn io . S tw ie rd z o n o , że „ lu d n o ś ć , c o raz to w ię c e j u św ia d o m io n a , ja w n ie o r g a n iz u je się, a b y s k u te c z n ie p r z e c iw d z ia ła ć w s z e lk im w ro g im z a m ia ro m m ie js c o w y c h N ie m c ó w i c z y n io n e p rz e z n a s k r o k i o rg a n iz a c y jn e , w id z ia n e są d o b rz e... W ogóle s to s u n k i z k a ż d y m d n ie m z m ie n ia ją się n a n a s z ą k o rz y ść , g d y ż lu d n o ś ć c o raz to m n ie j w ie rz y w ia d o m o ś cio m te n d e n c y jn ie ro z p o w s z e c h n ia n y m p rz e z p r a s ę i a g ita to r ó w n ie m ie c k ic h o s to s u n k a c h p a n u ją c y c h w P o lsc e . W m ia s ta c h , b ę d ą c y c h d o ty c h c z a s p o d p r z e m o ż n y m w p ły w e m N ie m c ó w , c o ra z czę śc ie j s p o ty k a m y się z f a k ta m i u ś w ia d o m ie n ia n a ro d o w e g o , p r z e ja w ia ją c e g o się czy to w ja w n y m w y p o w ia d a n iu się za P o ls k ą , czy to c h ę c i o rg a n iz o w a n ia s ię ...” 31. W je d n y m z r e f e r a tó w p o lity c z n y c h N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j c z y ta m y ta k ie o to c h a r a k te r y s ty c z n e z d a n ie : „ P o m ia s ta c h lu d m ó w i ty lk o p o n ie m ie c k u , a le w e d n ie ja r m a r k ó w , g d y lu d n o ść p rz y je ż d ż a ze w si, d a je się s ły sz e ć w ó w c z a s ję z y k p o ls k i” 52.
In a c z e j p r z e d s ta w ia ły się s to s u n k i n a M a z u ra c h . T u ta j p r a c a b y ła b a rd z o tr u d n a . J e d y n i e w E łk u i S z c z y tn ie is tn ia ły w y r a ź n ie js z e je j p r z e ja w y 53. U je m n y w p ły w n a lu d n o ś ć m a z u r s k ą m ie li w y w ie ra ć r o b o tn ic y se z o n o w i z b. K o n g re s ó w k i. Z N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j d n ia 1 m a ja 1920 r. d o n o sz o n o n a te n te m a t: „ J e s t to m a te r ia ł n a jg o rs z y , k tó r y ch o d z ą c n ib y za ro b o tą , n ie w z d ra g a się z o h y d zać P o ls k ę ” . W z w ią z k u z ty m p o s tu lo w a n o n a w e t, a b y z a a p e lo w a ć do p o lsk ic h o rg a n iz a c ji, b y w s tr z y m a ły n a p ły w ro b o tn ik ó w s e z o n o w y c h n a W a rm ię i M a z u ry 51.
O d n o to w a ć też n a le ż y c h a r a k te r y s ty c z n e s tw ie r d z e n ie , że N ie m c y z o b sz a ró w p le b is c y to w y c h W a rm ii i M a z u r „ sz u k a ć b ę d ą z b liż e n ia do P o ls k i n a w e t w ra z ie p o m y ś ln e g o d la n ic h r e z u l ta t u p le b is c y tu ” . W w y p a d k u b o w ie m k o n f lik tu n iem ie c k o -p o ls k ie g o , P o m o rz e o d c i n a ło b y P r u s y W sc h o d n ie od N ie m ie c ss.
Z in n y c h o p in ii w ia d o m o , że p r a s a n ie m ie c k a k r y ty k o w a ła s to s u n k i w P o lsc e . D o w o jn y p o ls k o -ra d z ie c k ie j o d n o siła się n ie ż y c z li w ie z a ró w n o p r a s a lew ic y , ja k i p ra w ic y . Co p r a w d a p r a w ic a ja w n ie p o p ie r a ła w o jn ę . W s k r y to ś c i p rz y g o to w y w a ła się je d n a k d o o rę ż n e j r o z p ra w y z P o ls k ą . W ty m c e lu k o n c e n tro w a n o w „ P r u s a c h K s ią ż ę
48 CAW, BPWM, t. 14 kopia ra p o rtu politycznego, 14 k w ietn ia 1920 r. 5(1 CAW, BPWM, t. 14 m e ld u n ek w yw iadow czy NKSM do Sekcji Pleb. • Dep. MSW, 5 m arca 1920 т.
51 CAW, BPWM, t. 13 w edług ra p o rtu k o m en d an ta naczelnego SM, N ie- m ierskiego, 27 m arca 1920 r.
52 CAW, BPWM, t. 17 ra p o rt polityczny NKSM, 4 czerw ca 1920 r. 53 Cyt. ra p o rt z 27 m arca 1920 r.
54 CAW, BPWM, t. 20 r e fe ra t polityczno-prasow y NKSM, 1 m a ja 1920 r. M CAW, BPWM, t. 14 kopia ra p o rtu w yw iadow czego, 14 kw ietnia 1920 r.
c y c h ” w o js k o i s p rz ę t. N ie z a le ż n i so c ja liśc i w ,.P ru s a c h K sią ż ę c y c h z w alc za li P o ls k ę za to, że p r o w a d z iła w o jn ę ze Z w ią z k ie m R a d z ie c k im . N ie z a le ż n y s o c ja lis ta z K ró le w c a H e id e m a n n o k r e ś la ł P o ls k ę ja k o ż a n d a r m a E u r o p y ” 5δ.
K r y ty c z n ie o c e n ia n o d z ia ła ln o ś ć K o m ite tu M a z u rs k ie g o . T w ie r dzono, że n ie „ p o s ia d a ż a d n y c h w p ły w ó w ” 57. K o m ite t M a z u rs k i, z d a n ie m N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j, s k ła d a ł się p r z e w a ż n ie „z lu d zi, k tó r y c h p rz e sz ło ść , o p in ia i d z ia ła ln o ś ć b u d z ą p o w a ż n e w ą tp liw o ś c i” . W ię k szo ść z p ra c o w n ik ó w m ia ła p ro w a d z ić r o z r z u tn y t r y b ż y c ia za p ie n ią d z e K o m ite tu . L e p ie j n a to m ia s t m ia ły się p rz e d s ta w ia ć s to s u n k i w K o m ite c ie W a r m iń s k i m 58. R ó w n ie ż k r y ty c z n ie o p in io w a n o M a z u rs k i Z w ią z e k L u d o w y , k tó r y „ro ści so b ie p r e te n s je d o b e z w z g lę d n e g o z a w ła d n ię c ia p o ls k o -m a z u rs k im i o r g a n iz a c ja m i” 5a.
N a jb a r d z ie j je d n a k o s tr e sło w a p a d ły p o d a d re s e m K o n s u la tu G e n e ra ln e g o R z e c z y p o s p o lite j w O ls z ty n ie . K o n s u l Z. L ew a n d o w s k i, w e d łu g N a c z e ln e j K o m e n d y S tr a ż y M a z u rs k ie j, n ie m ia ł u m ie ję t n o ści d y p lo m a ty c z n y c h , g u b ił się w szczeg ó łac h , tr a c ił e n e rg ię n a s p r a w y n ie is to tn e . P o m o c n ic y k o n s u la g e n e ra ln e g o , k o n s u l H . J . K o - r y b u t W o ro n ie c k i i w ic e k o n s u l W . Ł a s z e w sk i, n ie m ie li ż a d n e j s a m o d zieln o ś ci. P ie r w s z y z n ic h b y ł tłu m a c z e m L e w a n d o w s k ie g o do p r a s y fr a n c u s k ie j, d r u g i — z a ła tw ia ł s p r a w y p a s z p o rto w e c0.
* * *
M in is te rs tw o S p r a w W o js k o w y c h n ie p o z o sta ło b e z c z y n n e w obec p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h . P o d ję ło o n o p rz y g o to w a n ia w o j sk o w e, a le z b y t późno. P ó ź n o u tw o rz o n o N a c z e ln ą K o m e n d ę S tr a ż y M a z u rs k ie j, k tó r a n ie o d e g ra ła is to tn e j ro li, je ś li c h o d zi o p r z y g o to w a n ia o b ro n n e w ś ró d M a z u ró w i W a rm ia k ó w . J e j p r a c a m ia ła ra c z e j c h a r a k te r p o lity c z n y , a n ie w o js k o w y ; n ie p rz e w id y w a n o m o ż li w o ści w a lk i z N ie m c a m i. N a c z e ln ą K o m e n d ę S tr a ż y M a z u rs k ie j p o w o ła n o do ży cia, a b y c z u w a ła n a d b e z p ie c z e ń s tw e m i o d p a r ła a ta k i, ja k ie m o g ły g ro z ić M a z u ro m i W a rm ia k o m ze s tr o n y N ie m có w . A k c ja n ie b y ła p r o w a d z o n a e n e rg ic z n ie . P o z o s ta w a ła ra c z e j w s fe rz e p ro je k tó w , b ez w y ra ź n e g o p r o g r a m u d z ia ła n ia . T ru d n o ś c i p r z e d s ta w ia ły p r a c e n a d o b sa d ą s ta n o w is k z p o w o d u b r a k u w y k w a lifik o w a n y c h i n a d a ją c y c h się lu d z i w ś ró d w o js k o w y c h P o la k ó w . R ó w n o le g le N a c z e ln a K o m e n d a S t r a ż y M a z u rs k ie j ro z w in ę ła p ra c ę n a d ro z p o z n a n ie m z a m ia ró w , sił i ś ro d k ó w n ie p rz y ja c ie la . O tr z y m a n e tą d ro g ą w ia d o m o ś ci d a w a ły d o k ła d n y o b ra z teg o , czy m d y s p o n o w a li N ie m c y . P r a c e w y w ia d o w c z e b y ły z a p e w n e b a rd z ie j r o z w in ię te a n iż e li o rg a n iz a c y jn e . D a n e w y w ia d u w o jsk o w e g o m ó w i ły o k o n c e n tr a c ji sił n ie m ie c k ic h i k a m p a n ii a n ty p o ls k ie j.
S f e r y w o js k o w e u s iło w a ły z rz u c ić w in ę n a in n y c h . R a p o r t p r a s o w y W a rsz a w sk ie g o D o w ó d z tw a O k rę g u G e n e ra ln e g o z d n ia 3 lip c a 1920 r. d o ty c z ą c y p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h ju ż w p i e r w
30 CAW, BPWM, t. 17 re fe ra t polityczny NKSM z 4 czerw ca 1920 r. 37 CAW, BPWM, t. 14 r e fe ra t polityczny NKSM , 18 m arca 1920 r. 58 CAW, BPWM, t. 14 m eld u n ek w yw iadow czy NKSM, 5 m arca 1920 r. 39 R e ferat polityczny z 18 m a rc a 1920 r.
“ M eldunek w yw iadow czy NKSM z 5 m arca 1920 r.
s z y m z d a n iu s tw ie r d z a ł: „ S p r a w a p le b is c y tu n a te r e n a c h p ó łn o c n y c h p rz e z P o ls k ę c a łk o w ic ie z a n ie d b a n a . W in ę p o n o sz ą t u ta j z a ró w n o c z y n n ik i rz ą d o w e , ja k ró w n ie ż p r a s a i ogół s p o łe c z e ń s tw a ” 61. W e d łu g p r z e w id y w a ń W y d z ia łu P le b is c y to w e g o „ C ” z 27 m a r c a 1920 r.: „ J e ż e li o k re s p le b is c y to w y p o tr w a ro k , p ó łto r a w ja k o ta k o z n o ś n y c h w a r u n k a c h , m o ż n a się sp o d z ie w a ć z w y c ię s tw a n a sz eg o — je ż e li n a to m ia s t g ło s o w a n ie w y p a d n ie w c z e ś n ie j, p ra w d o p o d o b n ie b ę d z ie m y p o b ic i...” 62. O d d z ia ł S z ta b u G e n e r a ln e g o N a c z e ln e g o D o w ó d z tw a W P , k o m e n tu ją c w r e f e r a c ie in f o r m a c y jn y m z d n ia 1 s ie r p n ia 1920 r. w y n ik i p le b is c y tu n a W a rm ii i M a z u ra c h , s tw ie rd z ił, iż t a k m in im a ln y p r o c e n t g ło só w o d d a n y c h za P o ls k ą w y tłu m a c z y ć so b ie m o ż n a n ie ty lk o n a d u ż y c ia m i i f a łs z e r s tw a m i p o p e łn io n y m i p r z e z N ie m c ó w , a le r ó w n ie ż t ą o k o lic z n o ścią , że g ło s o w a n ie o d b y ło się w t a k f a ta l n y m m o m e n c ie o d w ro tu w o js k p o ls k ic h n a w s ch o d z ie, k tó re g o N ie m c y n ie o m ie s z k a li w y z y s k a ć 63.
81 CAW, BPWM, t. 29. 82 B aczyński, op. cit. 82 CAW (kolekcje) 444.2/2.
