A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA LINGUISTICA 38, 1999
M ałgorzata M ączyńska
FU N K C JA PER SW A ZY JN A TEK STÓ W PU B LIC Y STY C ZN Y C H (W ARTYKUŁACH Z LAT 1990-1993 ZA M IE SZ C Z A N Y C H
W „N IE D Z IE L I” )
Dyskusja nad tym, czym jest perswazja i jak ją zdefiniować, trw a od daw na i praw dopodobnie trudno rozstrzygnąć ją jednoznacznie. N ajbez pieczniej jest, kiedy językoznaw ca mówi o funkcji persw azyjnej, k tó rą spełniają pewnego rodzaju teksty i nazywa teksty te perswazyjnymi. Jest to ujęcie odwołujące się do badań nad funkcjami języka. W śród wyróżnianych funkcji mowy jedną z najważniejszych jest funkcja impresywna. Polega ona n a oddziaływaniu na zachowanie odbiorcy za pom ocą wyrażeń językowych. Funkcję tę w sposób najbardziej wyrazisty pełnią zdania rozkazujące, choć należy zaznaczyć, że w zasadzie każde wyrażenie językowe wpływa w jakiś sposób na odbiorcę - na jego sądy, przekonania, wolę. Teksty publicystyczne z założenia spełniać m ają funkcję impresywną. M assm edia, w tym prasa, odgrywają olbrzym ią rolę opiniotwórczą. W znacznym stopniu wpływają one na poglądy, a co za tym idzie - na postawy odbiorców . Teksty o charakterze perswazyjnym odznaczają się dom inacją funkcji impresywnej • języka, przy czym funkcja ta w ykorzystyw ana jest w nich w sposób
szczególny. Specyfika tekstów perswazyjnych polega na usiłowaniu uzyskania realnego wpływu na sposób myślenia lub postępow ania odbiorcy, jednak «. nie drogą bezpośrednich zakazów czy nakazów , ale w sposób pośredni, " 'î niejako utajony1.
Postaram y się przedstawić w tym artykule niektóre techniki i środki perswazji językowej wykorzystywane w publicystyce. Z a przykład posłużą nam teksty drukow ane w „Niedzieli. Tygodniku K atolickim ” . Czasopism o to skupia publicystów o wyraźnie katolickim światopoglądzie, reprezentujących n a jego łam ach stanow isko K ościoła w dyskusji nad najrozm aitszym i
1 Por. S. B a r a ń c z a k , Słowo - perswazja - kultura masowa, „Twórczość” 1975, nr 7, s. 44-57.
problem am i. D o kwestii szczególnie drażliwych, wymagających od owych publicystów wyostrzenia argumentów, należała spraw a uchwalenia senackiego projektu nowej „U staw y o prawnej ochronie dziecka poczętego” . W ybrane artykuły z lat 1990-1993 poruszają sprawy związane z praw nym uregulow a niem w arunków dopuszczalności dokonyw ania zabiegu przeryw ania ciąży, przedstawiają możliwości przyjmowania różnych postaw wobec zjawiska abor cji, dokonują oceny tych postaw i wzywają do przyjęcia propagow anej przez publicystów postawy. Autorzy publikacji wykorzystują przy tym pewne charak terystyczne dla tekstów perswazyjnych m etody wpływu na myślenie i postępo wanie odbiorcy. Należy do nich mechanizm emoqonalizacji odbioru, polegają cy na swoistym sparaliżowaniu możliwości intelektualno-refleksyjnych odbiorcy i spotęgowaniu jego zdolności do odczuwania emocji. Posługują się oni także mechanizmem wspólnoty świata i wspólnoty języka, czyli stw arzają pozór jakiegoś „my” , które obejmowałoby autora wraz z odbiorcami - autor sugeruje istnienie wspólnego świata doświadczeń i wartości. Publicyści wykorzystują również w badanych tekstach mechanizm symplifikacji rozkładu wartości, który jest konsekwencją rozbicia świata na opozycję „my—oni” . W tekstach zoriento wanych perswazyjnie dostrzegamy zredukowanie skali wartości do przeciwsta wienia wartości „naszych, czyli pozytywnych” i „obcych, czyli negatyw nych” . Autorzy wykorzystują również w badanych tekstach mechanizm bezalternatyw- nego odbioru. Polega on na takim kształtow aniu tekstu, że na każdym jego piętrze, od warstwy językowej aż po światopoglądowe uogólnienia, odbiorca m a przed sobą tylko jedno wyjście — bez alternatywy i konieczności w yboru2.
Współcześnie różni badacze formułują różne definicje perswazji i propagan dy, przy czym zauważyć można, że często terminy te stosowane są zamiennie, bądź ich zakresy znaczeniowe w pewnym stopniu pokrywają się3. Zakładam y, że perswazyjnymi nazwać m ożna takie teksty, których celem jest wywarcie wpływu na ukształtow anie się sposobu myślenia i zachow ania się odbiorców, które byłoby zgodne z życzeniem autora tekstu. Przy czym należy podkreślić, że teksty takie posługują się własnym zestawem technik i środków służących nakłanianiu. Uw ażna lektura i analiza wybranych przez nas tekstów pozwala pokazać, na ukształtowaniu jakich postaw zależało ich autorom . Chcielibyśmy wskazać zespół argumentów, techniki perswazyjne i językowe środki perswazji, jakich użyli publicyści badanego tygodnika.
A utorzy analizowanych przez nas artykułów przekonani byli o tym, że konieczna jest zm iana istniejącego stanu praw nego, regulującego kwestię
2 Ibidem.
I or. np. artykuły J. Bralczyka, A. Dąbrowskiej, D. Zdunkiewicz zamieszczone w wydawnic twie Język a kultura, t. 4, Funkcje język a i wypowiedzi, Wrocław 1991, a także prace W. P i s a r k a : Język służy propagandzie, Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa-Książ- ka-Ruch , „Materiały z. 31, Kraków 1976 i O nowomowie inaczej, „Język Polski” 1993, LXII1, s. 1-9.
w arunków dopuszczalności dokonyw ania aborcji. Zadaniem ich publikacji było przede wszystkim nakłonić czytelników do poparcia tej zmiany. W tym celu jeden z nich dowodzi4, że istniejące uregulowanie praw ne kwestii aborcji nie jest właściwym rozwiązaniem problem u. W edług niego istniejący stan prawny jest wyrazem „ideologii seksualnej” (określenie autora), deper- sonalizującej kobietę i pozbawiającej jej dziecko praw i cech ludzkich. Publicysta nie przytacza jednak żadnych argum entów i dow odów przem a wiających za tym, że rzeczywiście tak jest. Nie wskazuje na konkretne artykuły „U staw y o w arunkach przerywania ciąży” , które potwierdziłyby jego tezę, ani nie wskazuje żadnego innego dokum entu praw nego. Aby osiągnąć zamierzony cel perswazyjny, stosuje on odpowiednie zabiegi, które m. in. polegają na doborze stosownego słownictwa i frazeologii. A utor używa słów i wyrażeń nadających opisywanemu zjawisku ujemny znak wartości, np.:
„Depersonalizujące zabiegi ze strony m edycyny i praw a pozbaw iają dziecko cech i praw ludzkich, przez co stw arzają w arunki, w których aborcja staje się «mniejszym złem» i usankcjonow anym rozw iązaniem «problem u»” .
N ., 21 IV 1991s „Praw ne przyzwolenie na aborcję zniekształca rozeznanie co do rzeczy wistego znaczenia aborcji [...]” .
N .. 21 IV 1991 Publicysta używa również cudzysłowu, umieszczając w nim pewne słowa i wyrażenia, które praw dopodobnie nie są bezpośrednimi cytatam i z jakichś aktów praw nych, a jednak m ają one wyrażać ową „ideologię seksualną” tych aktów , o których wspomina au to r artykułu, np.:
„K obietę «obdarowano» przywilejem decydowania o «swoim» ciele, dając jej «wolność wyboru»".
N .. 21 IV 1991 Ujęcie tych słów i wyrażeń w cudzysłów osłabia ich wartość, podw aża zasadność i m ożliwość ich użycia w dyskusji nad problem em aborcji. Umieszczanie pewnych słów, wyrażeń czy zwrotów w cudzysłowie jest cechą charakterystyczną tekstów perswazyjnych. A utor, dyskwalifikując w oczach odbiorców słownictwo, którym posługują się przeciwnicy, dyskwalifikuje jednocześnie ich poglądy. Przed takim zabiegiem tru d n o jest się bronić. Nie jest to bowiem atak wprost na poglądy czy nawet słownictwo, które chce
4 A. W i n k l e r , Druga ofiara aborcji.
5 Każdy cytat opatrzony został lokalizującym go skrótem, N.. 21 IV 1991 oznacza: „Niedziela" 21 IV 1991 r.
się ośmieszyć. Brak argum entów, które m ożna by odpierać. Umieszczanie słów oddających czyjeś poglądy w cudzysłowie to zakwestionowanie praw dziwości tych poglądów bez podania przyczyny i dow odów na to, że są one nieprawdziwe.
Również au to r innego artykułu6 pragnie skłonić czytelnika d o poparcia zmiany „U staw y o w arunkach dopuszczalności przerywania ciąży” . W tym celu podważa on praw om ocność tej ustawy argum entując, że nie m oże być ona akceptow ana ze względu na jej ustanowienie przez „praw o P R L ” . Przytaczamy odpowiedni fragm ent publikacji:
„Sięgnięto ftj. przeciwnicy zmiany ustawy - przypis M. M.] nawet do prawa P R L jako niewzruszonego fundam entu etyki lekarskiej [...]” .
N.. 8 III 1992 A rgum entacja mogłaby tu przebiegać według schem atu: skoro niektóre ustawy, uchwalone za czasów PR L, zostały unieważnione lub zmienione, to również „U staw a o w arunkach dopuszczalności przeryw ania ciąży” może być zmieniona. Argumentacja ta nie została jednak w artykule przedstawiona. A utor pisze jedynie, że przeciwnicy dokonania zmiany ustawy z 1956 r. odwołują się do praw a PR L, co może wzbudzić niechęć odbiorcy i spow o dować, że opowie się on za zmianą ustawy. W tym fragmencie artykułu została w ykorzystana perswazyjna technika irradiacji. Polega ona na o d działywaniu poprzez kontekst, w którym ukazuje się dany obiekt czy osobę. N astąpiło tu niejako przeprom ieniow anie emocji i wartości ze stanowiącego tło pojęcia „praw o P R L ” na osoby i przedm ioty, które au to r opisuje, czyli na interesującą nas ustawę i przeciwników przeprow adzenia jej zmiany. A utor artykułu liczył na to, że u większości czytelników pojęcie „praw o P R L ” wzbudzi negatywne emocje i opow iadając się przeciwko tem u praw u, opowiedzą się oni równocześnie przeciwko „U staw ie o dopuszczalności przerywania ciąży” .
Głównym celem omawianej publicystyki jest przede wszystkim nakłonienie czytelników do poparcia senackiego projektu „U staw y o prawnej ochronie dziecka poczętego” . Projekt ten wzbudzał kontrow ersje głównie ze względu na swój radykalizm. Przewidywał on bowiem niedopuszczalność dokonyw ania zabiegu przerywania ciąży bez względu na okoliczności. W yjątkiem m iała być tylko sytuacja, w której ciąża zagrażałaby życiu m atki. A by przekonać odbiorców do poparcia tak radykalnego projektu, dow odzono, że należy opowiedzieć się za ochroną płodu ludzkiego, gdyż jest on takim samym człowiekiem jak każdy inny. Zabieg aborcji jest więc zabójstwem człowieka. D la poparcia tej tezy au to r jednego z artykułów 7 przedstawił wypowiedzi
6 Proaborcyjne lobby. Autor podpisał się inicjałami A. L.
psychologów, genetyków i lekarzy, których zdaniem człowiekiem jest się już od m om entu poczęcia, a więc także w fazie płodu. Znów jednak wypowiedzi te nie przedstawiają żadnych dowodów na prawdziwość tego stwierdzenia. Ich autorzy powołują się na wiadomości z podręczników uniwersyteckich, na postęp techniki, na nowoczesne odkrycia genetyki, ginekologii, pediatrii, embriologii, nigdy jednak nie przedstaw iają wyni ków tych badań, lecz jedynie podają wypływające z nich wnioski. Ilustra cję tego sposobu argum entow ania może stanowić poniższy fragm ent a r tykułu:
„«Dzięki nadzwyczajnemu postępowi techniki wtargnęliśmy do prywatnego życia płodu [...]. Przyjęcie za pewnik faktu, że po zapłodnieniu pow stała nowa istota ludzka, nie jest już spraw ą upodobań czy opinii. Ludzka n atu ra tej istoty od chwili poczęcia do starości nie jest metafizycznym twierdzeniem, z którym m ożn a się spierać, ale zwykłym faktem dośw iadczalnym ». Prof. dr med. J. Lejeune [kierownik K atedry Genetyki na Uniwersytecie im. R. D escartesa w Paryżu]” .
N., 19 VIII 1990 Jest to pozorne dow odzenie i pozorne argum entow anie, bowiem w rzeczywistości nie zostały tu przedstaw ione lakty potwierdzające tezę. Zastosow ano typową technikę perswazyjną, polegającą na wspieraniu p ro pagowanych poglądów przez powiązanie ich z wypowiedziami osób o wysokim prestiżu, zaufaniu społecznym. Kiedy okazuje się, że propagow ane przez autora artykułu poglądy są zgodne z poglądami osób obdarzonych zaufaniem ze względu na pełnioną funkcję lub stopień naukow y, nie wym aga się dow odu na to, że są to tw ierdzenia prawdziwe. Jednocześnie jest to argum entacja jednostronna. Z argum entacją dw ustronną mielibyśmy do czynienia, gdyby zostały przedstawione kontrargum enty osób o równie wysokim prestiżu społecznym.
Z kolei autorzy innej publikacji8, aby wymóc na czytelnikach poparcie projektu „U staw y o prawnej ochronie dziecka poczętego” , stwierdzają, że nie m ożna być jednocześnie przeciwnikiem aborcji i przeciwnikiem inte resującego nas projektu ustawy. Stwierdzają oni:
„A trzeba sobie powiedzieć wprost: albo jest się przeciwnikiem aborcji i za ustaw ą, albo za aborcją i przeciw ustawie. Przeciwnicy ustawy, deklarujący się również jak o przeciwnicy aborcji, zaprzeczają sami sobie” .
N., 31 III 1991
1 M. C h o j n a c k a , P. J e d l i ń s k i , Młodzież przeciw aborcji, czyli sromotna klęska pani poseł.
Sugerują oni również, że ci, którzy sprzeciwiają się wprowadzeniu nowej ustawy regulującej kwestię dopuszczalności aborcji, sprzeciwiają się jakiem ukol wiek uregulowaniu prawnemu:
„Jak bowiem m ożna opow iadać się za życiem, tj. przeciw aborcji, i jednocześnie przeciw ustawie regulującej w prawodawstwie problem ochrony dziecka poczętego?”
N .. 31 III 1991 T akie stwierdzenie sugeruje, że istniejącej ustaw y nie m ożna uznać za obow iązującą, podczas gdy ustaw a ta w m om encie pojaw ienia się analizowanej publikacji była norm alnie funkcjonującym aktem prawnym. A utorom artykułu chodziło jed n ak o to, by stw orzyć wrażenie pustki w prawodawstwie, k tórą m iałaby zapełnić „U staw a o prawnej ochronie dziecka poczętego” .
Również pozostałe z analizowanych artykułów m ają na celu nakłonie nie czytelnika do poparcia projektu wyżej wymienionej ustawy i akceptacji poglądów wyrażanych przez autorów artykułów. D o językowych środków perswazyjnych, służących temu celowi, należą w warstwie fleksyjno-skład- niowej:
1. Wypowiedzenia o funkcji dyrektywnej, zawierające czasowniki nieflek- syjne, np.:
„W obec planu wprowadzenia do praw odawstw a polskiego wyżej wymie nionej ustawy nie można przejść obojętnie” .
N „ 31 III 1991 „Trzeba m ieć także nadzieję, że nasz p arla m e n t, k tó ry przecież składa się z wielu katolików , podejmie właściwe kroki w sprawie nowelizacji ustawy o przerywaniu ciąży” .
N ., 25 III 1990 „T ak więc nie tylko ze względów religijnych, ale również ze względów natury czysto biologicznej nie wolno przerywać poczętego życia” .
N „ 19 VIII 1990 2. W ypowiedzenia o funkcji postulatywnej, wskazującej na potrzebę, konieczność, przymus, np.:
„W szyscy winniśmy zdawać sobie sprawę z tego, że podstaw ow ym prawem nie narodzonego jeszcze człowieka jest jego praw o do życia, w tym praw o do urodzenia” .
„Chrześcijanin musi mieć świadomość, że istota poczęta jest człowie kiem ” .
N .. 25 III 1990 „Społeczeństwo katolickie winno zawsze opow iadać się za życiem” .
N ., 25 III 1990 3. Wypowiedzenia o charakterze wolicjonalnym, np.:
„Chcę być obrońcą najbardziej bezbronnych - dzieci poczętych” . N „ 17 III 1991 „Chcę bronić godności macierzyństwa i zdrowia m oralnego polskiej rodziny” .
N ., 17 III 1991 „M a m y nadzieję, że posłow ie będą się liczyć przede wszystkim z Prawem Bożym [...], opowiedzą się za życiem, a nie za śmiercią” .
N.. 17 III 1991 W warstwie słownictwa i frazeologii wzmocnieniu siły oddziaływania wypowiedzi służą następujące formy:
„Spraw a podejścia do życia nienarodzonych niewątpliwie należy do niepokojących” .
N ., 25 III 1990 „[...] przy dzisiejszym postępie medycyny wiadom o z całą pewnością, że życie ludzkie zaczyna się w momencie poczęcia [...]”
N .. 17 V 1992 „Na pewno za m ało czyni się starań dla ratow ania życia” .
N .. 25 III 1990 Pojawienie się głosów przeciwnych uchw aleniu projektow anej przez senatorów ustawy powinno było wywołać dyskusję, w której przekonyw ano by się nawzajem rzeczowymi argum entam i. Niestety, publicystyka dotycząca problem u aborcji w ogóle, a w szczególności interesującej nas ustawy, wykorzystyw ała zazwyczaj m etody i środki oddziaływ ające głównie na emocje odbiorcy, co jest cechą typową tekstów perswazyjnych. Uw idocznia się to również w analizowanych przez nas artykułach. Ich autorzy starają się uzyskać poparcie czytelników, wzbudzając w nich poczucie zagrożenia i odruch obronny. Sugerują, że przeciwnicy senackiego projektu ustawy antyaborcyjnej stanow ią jakąś zw artą grupę, k tóra opanow ała środki m a sowego przekazu, aby indoktrynować odbiorców i manipulować ich poglądami.
A utor jednego z artykułów9 pragnie udowodnić, że ta zw arta grupa prowadzi kam panię, posługuje się technikam i m anipulacyjnymi, stara się dokonać zam achu na dem okrację i praw a człowieka. Pisze on:
„D yskusja o prawnej ochronie dzieci poczętych [...] zadaje kłam tezie, że m am y wolne środki przekazu, które odzwierciedlają pluralizm i różne opcje” .
N .. 17 V 1992 „D latego jedynym skutecznym sposobem prom ow ania m yślenia «pro life» w środkach przekazu, opanowanych przez ludzi wybierających opcję śmierci, jest absolutne stawanie w prawdzie [...]” .
N., 17 V 1992 „K am panię przeciw życiu prowadzi się najczęściej spraw dzoną w latach 60. w USA «kartą katolicką»” .
N „ 17 V 1992 „T rzecią z ulubionych technik m anipulacyjnych przeciw życiu jest żonglowanie statystykam i [...]” .
N „ 17 V 1992 „ N a to m ia st selektywnie stosow ane p raw o d o życia, co p ro p o n u ją zwolennicy aborcji, [...] jest także zam achem na dem okrację i praw a człowieka” .
A rtykuł ten sugeruje, że m am y do czynienia nie z dyskusją nad problem em aborcji, ale z walką, w której nie m ożna dojść do kom prom isu. D latego też osoby, które popierają senacki projekt ustawy, winny jasno opowiedzieć się po jego stronie - powinny go bronić. Podobnym i środkam i leksykalno-frazeologicznymi stwarzającymi atm osferę walki, w której strona popierająca projekt nowej ustawy antyaborcyjnej jest pokrzyw dzona, a ta kow ana i powinna się bronić, posługują się również autorzy dwu innych z analizowanych artykułów. Czytamy w nich10 np.:
„G dy obecnie w Polsce trw a walka o życie poczętych, a jeszcze nie narodzonych dzieci, m ożna z wielką troską i zamyśleniem przyglądać się obrazow i zawartem u w I Księdze Sam uela” .
N „ 25 III 1990 ,, 1 rzeba tak wychowywać nasze rodziny, by w każdych w arunkach stały na straży życia".
N.. 25 III 1990
J. M. J a c k o w s k i , Prenatalny holocaust w mass-mediach. 10 Ks. Ireneusz, Na straży życia.
„Zw olennicy dopuszczalności aborcji, [...], opanowali polskie środki masowego przekazu w celu narzucenia opinii publicznej własnych i zwalczania odm iennych przekonań.”
N.. 8 III 1992 „W obronie aborcji używa się najrozmaitszych m etod i chw ytów ” .
N .. 8 III 1992 „ O statn io obrońcy aborcji, [...], rozw inęli - ja k bojową chorągiew - nowy «atut»” .
N .. 8 III 1992 O m aw iane artykuły c h a rak tery zu ją się je d n ą w spólną cechą - na różne sposoby starają się one ośmieszyć, zdyskwalifikować w oczach czytel ników osoby, których poglądy na problem aborcji odbiegają od poglądów autorów publikacji. Ponieważ zaś stanow isko publicystów jest wyjątkowo radykalne, nietrudno zostać jego przeciwnikiem. Często jednak autorzy analizowanych artykułów nie potrafią odróżnić zwolenników dopuszczalności aborcji w pewnych ściśle określonych przez praw o w arunkach od ludzi, którzy opow iadają się za zupełnym uwolnieniem od konsekwencji prawnych osób dokonujących aborcji, niezależnie od tego, z jakich przyczyn jest ona wykonywana. Zw olennikam i aborcji nazywają więc publicyści przedstawicieli obu grup, a jest to nazwa myląca. D odatkow o jeszcze nazwa tak a zawiera negatyw ną ocenę osób o odmiennych poglądach, np.:
„W sferach tworzących to «proaborcyjne lobby» poczuwanie się do odpowiedzialności za własne życie erotyczne bywa przedm iotem żartów
N .. 8 III 1992 „M yślę, że w kręgach o agresywnej mentalności proaborcyjnej znalaz łoby się kilku chętnych na wykonanie «hum anitarnego zastrzyku usypiają cego» [...]” .
N., 17 V 1992 „N ależy pam iętać, że zwolennicy łamania legalnego prawa do życia posługują się najczęściej półprawdam i i dialektyką, [...]” .
N.. 17 V 1992 Autorzy publikacji zazwyczaj nie podają nazwisk osób, których postaw a czy poglądy są sprzeczne z ich stanowiskiem. Zam iast tego wskazują raczej pewne kręgi osób, np.:
„Zwolennicy dopuszczalności aborcji, szczególnie licznie reprezentow ani wśród intelektualistów różnego autoramentu oraz dziennikarzy, opanowali polskie środki masowego przekazu
N., 8 III 1992 „W tym kontekście haniebną rolę konia trojańskiego dezinform ującego społeczeństwo odgrywa grupa «oświeconych» katolików skupiona głównie w Unii D em okratycznej".
N .. 17 V 1992 Częstym środkiem fleksyjno-składniowym, którym posługują się autorzy om awianych artykułów , jest użycie form podm iotu uogólnionego zamiast w skazania konkretnego podm iotu, np.:
„A by ukryć rzeczywiste m otywy swego stanow iska, mówi się o «prawach kobiety», bije na alarm z pow odu spodziew anego w strzym ania badań prenatalnych [...]” .
N „ 8 III 1992 „Sięgnięto nawet do praw a PR L, [...], a osobę stojącą na straży tej wykładni kreowano na ideał sprawiedliwości” .
N .. 8 III 1992 „Identyfikuje się kościół katolicki jako głównego przeciwnika aborcji i przedstawia jako instytucję dążącą do chomeinizacji [...]” .
N ., 17 V 1992 Podm iot uogólniony nie wskazuje bezpośrednio wykonawcy czynno ści, co powoduje, że m ożna m u przypisać poglądy, czynności, wypowiedzi niewiadomego autorstw a. W skazuje on jedynie na to, że ktoś wykonał czynność, czy wygłosił jakieś stwierdzenie. Jednocześnie autorzy artykułów sugerują, kto to mógł być, przez wskazanie pewnej grupy osób. M am y tu więc do czynienia z połączeniem technik persw azyjnych, polegających z jednej strony na ukryciu nazwiska osoby, której poglądy czy wypowiedzi przedstaw ia się i ocenia, z drugiej zaś strony - na zasugerow aniu, kim ta osoba jest. T aka technika umożliwia negatywne ocenianie opisywanych poglądów bez narażania się na to, że zostanie się oskarżonym o pom ówie nie czy obrazę. D o opisyw anych zjawisk dod ają autorzy om aw ianych publikacji słowa, wyrażenia i zwroty nadające tym zjawiskom ujemny znak wartości, np.:
„Tego rodzaju sądy m ają swoje źródło w obskuranckim założeniu, że poczęty człowiek jest fragmentem ciała kobiety [...]” .
„N atom iast selektywnie stosowane praw o do życia, co proponują zwolen nicy aborcji, jest przejawem wstecznej indywidualistycznej e tyki dziewiętnas towiecznej [...]” •
N.. 17 V 1992 „Za krwawe pieniądze niektórzy lekarze b ud ują sobie piękne wille i jeżdżą wspaniałymi sam ochodam i” .
N .. 25 III 1990 „[...] sprzeciwiam się idiotycznym protestom hałaśliwych feministek [...]” . N .. 3 II 1991 Ze stylistycznego punktu widzenia cytowane tu wyrażenia są epitetami. Ich funkcja polega na przypisywaniu wyraziście negatywnego znaku wartości określanej treści. Są one jednocześnie wykładnikami emocjonalnego stosunku au to ra do wyrażanej treści: spełniają funkcję oceniającą i em otywną.
Zazwyczaj publicyści nie opisują negatywnie ocenianych przez siebie zachowań, działań, a podaw ane przykłady bywają często przedstaw ione w sposób niezrozumiały. Taki jest np. fragment artykułu J. M. Jackowskiego12, nie będący zresztą autorską wypowiedzią publicysty:
„Sposób konstruow ania kam panii przeciw życiu dobrze ilustruje sytuacja zaobserw ow ana przez Jan a M. R um ana, który na łam ach «Ładu» pisał: «Pamiętam wyreżyserowane scenki z kuluarów senackich. Kiedy na sali obrad wyraźnie przeważała opcja za życiem, rzetelni producenci informacji przygotowywali ekipę z kam erą przed salą. Sprowadzono tam kilka przeciw niczek ustawy. Jeden z senatorów, zawiedziony pomyślnym dla projektu ochrony życia poczętego przebiegiem obrad, poprosił sen. W aleriana Piot rowskiego. A ranżacja z absurdalnym okrzykiem: «Panie Piotrowski, pan jest m ordercą, dla pana nie będzie amnestii» udała się doskonale. Telewidzowie tego samego dnia zobaczyli ją w W iadom ościach” .
N .. 17 V 1992 T ru d n o się z przedstaw ionego wyżej fragm entu dow iedzieć, kto wydał ów „absurdalny okrzyk” i dlaczego to zrobił.
F ak t, że poglądy przeciwników ustawy nie są przez publicystów jasno przedstawione, powoduje, że są one utożsam iane zazwyczaj z poglądam i skrajnie liberalnymi. Również zachowanie i działanie osób sprzeciwiających się wprowadzeniu nowej ustawy antyaborcyjnej stawiane jest przez publicystów na równi z zachowaniem osób, które poddają się zabiegowi przerywania ciąży lub wykonują zawodowo zabieg aborcji w w arunkach niezgodnych z prawem.
Takie postępow anie widoczne jest już w arykule J. M . Jackowskiego Prenatalny holocaust w mass-mediach. Samo sform ułowanie „prenatalny holocaust” budzić może uzasadnione wątpliwości i sprzeciw. T rud no bowiem zestawiać holocaust - term in, jakiego najczęściej używa się na określenie m asakry, zagłady Żydów podczas drugiej wojny światowej, z jakim kolw iek term inem dotyczącym aborcji. Decyzja o w ykonaniu zabiegu przeryw ania ciąży jest bowiem zawsze indywidualna, wiąże się z konkretnym i przyczynami i w arunkam i, które zmuszają daną osobę do jej podjęcia. H olocaust był zaś zjawiskiem m asow ego m ordow ania ludzi w myśl pewnego z góry przyjętego planu. Z kolei tytuł artykułu Prenatalny holocaust w mass-mediach jest zupełnie mylący. Nikt nie dokonuje przecież m asowego m ordow ania nienarodzonych dzieci i to w dodatku w środkach m asowego przekazu. M ożna uznać, że m am y tu do czynienia z rozbudow aną m etaforą. Jej konstrukcja jest jednak, naszym zdaniem, zupełnie nieudana. D o jej powstania wykorzystana została funkcja kreacyjna języka. T ytuł stw arza bowiem jakąś fikcyjną rzeczywistość, o której istnieniu auto r jest przekonany. T ytuł ten jest przykładem na kojarzenie bezprawnie wykonywanych zabiegów aborcji z inform acjam i, jakie prezentują massmedia.
Większość analizowanych w tym tekście artykułów stw arza niejasny obraz bliżej nie określonych osób, jakichś „onych” , których poglądy pod wieloma względami sprzeczne są ze stanow iskiem au toró w publikacji. A rgum enty, które osoby takie wysuwają przeciwko senackiemu projektow i „U staw y o prawnej ochronie dziecka poczętego”, oraz ich m etody argum en tow ania nazywane są przez publicystów półpraw dam i, dialektyką, oszczer stwami, pomówieniami itd. W jednym z artykułów 13 znajdujem y następujące określenia:
„Jego auto rka rzuca wszelkie możliwe oskarżenia pod adresem samego dokum entu [...]” .
N „ 8 III 1992 W innej publikacji:
„A by uwiarygodnić tę kampanię oszczerstw i pomówień, zabiega się 0 tzw. postępowych katolików [...]” .
N .. 17 V 1992 ,,[...] zw olennicy łam ania legalnego praw a do życia p o słu g u ją się najczęściej półpraw dam i i dialektyką, [...], reagują histerią, pomówieniami 1 krzykiem , [...]” .
N., 17 V 1992
W analizowanych artykułach informacje o działaniu przeciwników senac kiego projektu ustawy są często niejasne, za to ocena tego postępow ania, form ułow ana przez autorów tekstów , jest bardzo w yrazista. T ę cechę tekstów perswazyjnych nazwać m ożna jedynow artościow ą14.
Zanalizowane teksty nazywamy perswazyjnymi ze względu na występo wanie w nich następujących m etod i środków wykorzystywanych w perswazji: - M etoda argum entacji jednostronnej - autorzy tekstów przedstaw iają jedynie argumenty wspierające ich tezę, nie relacjonując przy tym omawianych
i ocenianych faktów. Czytelnik nie m a możliwości wyrobienia sobie własnego zdania na dany tem at, jest jedynie przekonyw any do poparcia oceny wystawianej przez autora.
- Tzw. technika wspólnego zaprzęgu - publibyści nadają często swojemu kom unikatow i kształt apelu odwołującego się do poczucia przynależności do tej samej wspólnoty - chrześcijańskiej czy katolickiej. Możliwość wyrobienia samodzielnego poglądu przez czytelnika zostaje w ten sposób ograniczona. Technikę tę wykorzystują zdania zawierające sform ułow ania typu „społeczeń stwo katolickie winno [...]” ,
- Tzw. technika irradiacji - autorzy artykułów wykorzystują ją kojarząc własne działania i poglądy z działaniem i poglądam i osób o wysokim prestiżu społecznym, zestawiając natomiast zachowanie przeciwników z faktami i zjawiskami niepopularnym i, ośmieszonymi, w zbudzającym i negatyw ne skojarzenia, np. praw o PRL, holocaust.
- Zastępow anie sugestią mówienia wprost - sugestia jest m etodą per swazyjną oddziałującą na myślenie czy postawę odbiorcy poprzez wpływanie na jego pozaracjonalną sferę osobowości.
- Zastąpienie racjonalnej, rzetelnej argumentacji dużą liczbą silnie emotyw- nie nacechowanego słownictwa i frazeologii.
М алгож ат а Мончинъска ФУНКЦИЯ УБЕЖДЕНИЯ В ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТАХ Функция убеждения проявляется в анализированных текстах через употребление соответствующих механизмов, техник и языковых средств убеждения. Механизмы убеждения сводятся преимущественно к затаению цели высказывания, какой является уговаривание адресата к одобрению распространяемого автором тезиса. Механизмы убеждения можно найти на каждом уровне анализированного текста - как на языковом, так и на уровне художественной действительности. К используемым механизмам относятся:
- усиление эмоциональности восприятия, - общность мира и общность языка, - упрощение расположения ценностей, - безальтернативное восприятие. Отобранные тексты анализируются с учетом их очередных наслоений. Определенной цели соответствуют некоторые техники убеждения, например: - иррадиация, - односторонняя аргументация, - нечеткое представление взглядов противника, - поддержка распространяемых взглядов путем их соотношения с высказываниями лиц, пользующихся значительным авторитетом. Этим приемам в области языка соответствуют определенные языковые средства, к которым относятся: - употребление слов и фразеологизмов с определенно отрицательным или положительным значением, - употребление слов усиливающих высказывание, - употребление обобщенного подлежащего, - оформление высказываний с употреблением глаголов нефлективного типа, как: надо, следует и других. Можно считать, что функция убеждения обуславливает использование определенных техник и языковых средств.
