A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O EC O N O M IC A 56, 1985
J e rz y S z p a k o w s k i*
BARIERY W PROCESACH TRANSFERU I ABSORPCJI POSTĘPU TECHNICZNEGO W GOSPODARKACH K R A JÓ W
R O Z W IJA JĄ C Y C H S(Ę
Przedstaw ione w poniższym a rty k u le bariery, na jakie n a tra fiają gospodarki k rajó w rozw ijają c y c h się w p rocesach tra n sfe ru i absorpcji p o -stępu technicznego, nie w y c z e rp u ją w całości tej problem atyki. A rtykuł stanow iący elem ent w iększej całości pośw ięcony będzie głów nie p ro b le -mom zw iązanym z d renażem mózgów oraz ograniczającym klauzulom e k sp o rto w y m i im portow ym narzuconym krajom Trzeciego Świata przez g łów nyc h e k sp o rte ró w postępu technicznego — rozw inięte k r a je k a p i-talistyczne.
DRENAŻ M O ZG O W
Pojęcie dren a ż u m ózgów u ż y w a n e je s t najczęściej w literaturze w szerszym znaczeniu jak o m igracja w yso k o w y kw alifikow anej siły roboczej, p osiadającej co najm niej wyższe w ykształcenie, z jednego k r a -ju do drugiego. W w ęższym znaczeniu pod pojęciem tym rozum iana jest m igracja w ysoko w ykw alifikow anej siły roboczej z k r a jó w r o z w ija ją -cych się do rozw iniętych k r a jó w k a p ita listy c z n y c h 1.
Do połow y lat sześćdziesiątych pro b le m aty k a ta nie znajdow ała sz e r-szego odbicia w oprac o w an ia ch naukow ych, przede w szystkim z pow odu
* Dr, a d iu n k t w In s ty tu c ie E konom ii P o lity c z n e j UŁ.
1 Por. B. L i b e r s k a , Migra cja ka d r w y s o k o k w a li f i k o w a n y c h z k r a j ó w ro z w
i-ja j ą c y c h się, W a rsz a w a 1977, s. 13. W lite r a tu rz e m ożem y sp o tk a ć się jeszcze z
pojęciam i: w e w n ę trz n y d re n a ż m ózgów , gd y w y so k o w y k w a lifik o w a n i sp e c ja liśc i z ajm u -ją sta n o w isk a w a d m in is tra c ji ze w zględu na sto su n k o w o w y ższe z a ro b k i i u k ry ty d re n a ż m ózgów , gd y ro d zim a w y k w 'alilik o w an a sila ro b o cza p ra c u je w p raw d zie w e w łasn y m k ra ju , ale dla za g ra n ic z n y c h p rz e d s ię b io rstw lub o rg an izacji.
zbyt małej ilości informacji o wielkości i przebiegu zjaw iska drenażu mózgów.
P ocząwszy od 1967 r. O N Z zaczęła badać to zjaw isko pod kątem odpływ u w ykw alifikow anych k a d r z k rajó w r o zw ijają c y c h się. Problem y te d y sk u to w a n e były na ХХШ Sesji Zgrom adzenia O gólnego ONZ, gdzie p odjęto rezolucję stw ierdzającą, że em igracja w ysoko w y k w a lifik o w a -n ych kadr z k rajó w Trzeciego Świata może stać się istot-nym czy-n-nikiem h a m ującym i ograniczającym procesy rozw oju gospodarczego i społecz-nego tych krajów*.
Badania nad tymi problem am i zostały podjęte i są k o n ty n u o w a n e przez szereg w ysp e cja liz o w a n y c h organizacji działających w ram ach ONZ: UNESCO, UNITAR, UNCTAD, W HO , ILO. Rów nolegle do badań p row a dz onych przez O N Z i jej a g e n d y rozpoczęli badania na u k o w c y nie związani z tą organizacją. W roku 1967 odbyła się w Lozannie pierwsza m iędzynarodow a konferencja pośw ięcona drenażow i mózgów, gdzie s ta rano się w yjaśnić p rzyc z yny rosnącej m igracji w y so k o w y k w a lifik o w a -n y c h kadr*.
Problem przepływ ów w y kw alifikow anej siły roboczej jest skom plikow any, gdyż dotyczy szeregu zjaplikow isk ekonomicznych, politycznych, sp o -łecznych, demograficznych. W związku z tym wym aga b adań in te rd y s c y p lin a rn y c h o p a rty c h głów nie na takich rdyscyplinach, jak: e k o n o -mia, demografia, socjologia, psychologia.
Złożoność problem u powoduje, że brak je s t jak iejś jed n ej u n iw e rs a lnej metody, k tó ra by pozwoliła zbadać zjaw isko w szechstronnie, a s to -sow a ne w p ra k ty c e m etody są w łaściw e dla poszczególnych dziedzin nauki, z p unktu widzenia k tó ry c h ro zp a try w a n e jest zjaw isko drenażu mózgów. D odatkow e trudności badaw cze w y n ik ają z faktu, że niektórzy a u to rz y wliczają do w ysoko w ykw a lifik o w a n y c h kadr średni personel techniczny i adm inistracyjny.
Problem migracji w yso k o k w alifikow anych ka d r nie jest także o c e -n ia -n y jed-noz-nacz-nie przez eko-nomistów . W p racach pośw ięco-nych tym zagadnieniom znajd u jem y z arów no n e g a ty w n e o ceny zjaw iska drenażu mózgów, wskazujące, że stanow i on jed n ą z barier rozw oju k rajó w Trzeciego Świata, jak także sp o ty k a n e w p rac a c h n iek tó ry ch ekonom istów b u rżu a z y jn y c h opinie, że przepływ ka d r jest zjaw iskiem p o z y ty w nym, gdyż m igracja ka d r ma m iejsce z krajów , gdzie nie są one w sp o
-* G eneral A s s a m b ly 2417 ( XXI I I ) a d o p ted reso lu tio n O u lllo w o l T ra in ed Proles- mional a nd T ech n ica l P ersonnel at all L evels Irom th e D e velo p in g do D evelo p ed C o u n tries, N ew Y ork 1967.
1 P ro b lem y d y s k u to w a n e na te j k o n fe re n c ji zn a la z ły o d b icie w p ra c y W . A d a m ,
T h e Brain Drain, N ew Y ork 1968.
s ó b w łaściw y w y k o rz y sty w an e , do krajów , k tó re potrafią ich kw alifi-k a c je e fe alifi-k ty w n ia zuż y talifi-k o w ać 4.
W iększość ekonom istów jed n a k widzi w drenażu m ózgów pow ażny problem m iędzynarodow y oraz jego n e g a ty w n e skutki dla gospodarek k r a jó w Trzeciego Ś w iata8. Stanowisko to jest zbieżne, jak już zezna- czono, z ocenam i ONZ®.
W p ra k ty c e badaw czej m iędzynarodow a m igracja w ysoko kw alifiko-w an y c h ka d r analizoalifiko-w ana jest najczęściej alifiko-w oparciu o teorią czynnikóalifiko-w pop y c h ają c y ch i przyciągających. Do c z ynników p o p y c h a ją c y c h zaliczamy cały zespół stru k tu ra ln y c h lub okolicznościowych przyczyn o c h a -rak te rz e demograficznym, politycznym, socjologicznym i ekonomicznym, k tó re sk ła n iają ludzi do emigracji. Czynniki przy c iąg ają ce to zespół a tr a k c y jn y c h w a ru n k ó w politycznych, społecznych i ekonom icznych w k raju docelow ym migracji.
Czynniki te stanow ią p o dstaw ow e zmienne ruchu m igracyjnego m ię-dzy krajam i rozw ijającym i się a rozwiniętymi. Duża przydatność tej teorii w y n ik a m. in. z faktów, że:
a) pozwala ona na w y ja śn ie n ie szeregu zależności między w a r u n k a -mi p ra c y dla specjalistów w k r a ja c h ro zw ijają c y c h się i rozw iniętych, sta n o w ią c y ch przyczyny migracji;
b) szczegółowa analiza w a ru n k ó w w k raju pochodzenia oraz zn a le -zienia czynników p o p y c h a ją c y ch do migracji z d a ne go k r a ju umożliwia w przyszłości ich korygow anie, a tym sam ym zmniejszenie migracji;
c) analiza w a ru n k ó w w k raju docelow ym migracji i określenie ze-społu w y s tęp u ją c y ch tam a tr a k c y jn y c h czynników pozw ala na poznanie aspiracji i dążeń w ysoko kw alifikow anej siły roboczej7.
4 T ezy te g ło szo n e są g łó w n ie przez ek o n o m istó w a m e ry k a ń sk ic h , por.: G. H. J o h n s o n , T he Economics ol th e Brain Drain. T h e Canadian Case, „Miineirva" 1’9S5, Spring, II. G r u b e l , T h e Brain Drain, an US Dilemma, „S cien c e" 1966, Di’cem ber.
* S ta n o w isk o ta k ie r a p r z e n t u j ą m. in.: Ch. V. K i d d , S o m e Facts an d Figures о« th e Migra tion ol Talent an d Skills, W a sh in g to n 1967; B. T h o m a s , T h e
Interna-tional Circulation ol H u m a n Capiial, „M in e rv a " 1967, S um m er; R. J. J o l l y , D. S e-
e r s, T h e Brain Drain and the D e v e lo p m e n t Process, |[in:l The Gap B e tw e e n Rich and
th e Poor Nations, London 1972,- J. C. S h e a r e r , In D efence of Traditional V ie w s on th e Brain Drain, „ E x ch an g e" 19C6, Fall.
ь Report of th e Secreta ry General, T he O u tflo w ol Tra ind Perso nel from D e v e
-loping Countries, U n ite d N a tio n s 4Э S esion J u n e 1070, N ew Y ork 1970.
7 Por. L i b e r s k a , op. cit., s. 57—63. O bok teo rii czy n n ik ó w p o p y c h a ją c y c h
i p rz y c ią g a ją c y c h w lite ra tu rz e z w iązan ej z tem atem m ożem y sp o tk a ć sią jeszcze z to- o riam i: te o rią in te rw e n c y jn y c h m ożliw ości sfo rm u ło w an ą przez S toufforu; k tó ry a n a liz u ją c r i’ch y m ig ra c y jn e d o sz e d ł do w n io sk u , i " liczba ludzi m ig ru ją c y c h w o k reślo n y m ki< ru n k u jest w p ro st p ro p o rc jo n a ln a do liczby m ożliw ości tam is tn ie ją -cych i o d w ro tn ie p ro p o rc jo n a ln a do liczby in te rw e n c y jn y c h m ożliw ości, S. S t o u f f e r,
Socio-W b a d a n ia c h e m pirycz nyc h n ajw iększą jed n a k trudność sta n o w ią problem y zmierzenia i określe nia rzeczyw istych sk u tk ó w d re n a ż u mózgów. Sporządzenie ra c h u n k u zysków i s tra t z tego tytułu jest w d u -żym stopniu ograniczone brakiem a d e k w a tn y c h m iar p o z w a lają cy c h zm ierzyć efekty prac y w y s o k o w y k w a lifik o w a n y c h specjalistów . Nie ulega bowiem wątpliwości, że dren a ż m ózgów w y w ie r a w p ły w na k s z ta łto w an ie się w ielkości dochodu narodow ego. Z nając więc p o n ie -sione s tr a ty i o s ią j n ię t e zyski n ależałoby d o k o n a ć k o r e k t y w ielkości dochodu n a ro d o w e g o stra c o n e g o przez k r a j e ro zw ija ją c e się i d o c h o -du u z y s k an e g o p r z t z k r a j e rozwinięte.
Pomimo w y s tę p u ją c y c h trudności p o d e jm o w a n e są je d n a k próby p r ak ty c zn e g o wyliczenia e k o n o m ic zn y c h efektów migracji k a d r g łó w -nie w oparciu o m etodę sto s o w an ą przez ONZ, która pozw ala obliczyć dochód stra c o n y przez k r a j e ro zw ijają c e się w przeliczeniu na j e d n e -go em igranta z określonym i kw alifikacjam i z a w o d o w y m i8.
W m etodzie tej po s tro n ie s tra t z a p isu jem y s tr a ty z tytułu pracy e m ig ran ta or«.,z koszt w y k sz tałc en ia w yso k o k w a lifik o w a n ej siły r o boczej e m ig ru ją c ej z k rajó w ro z w ija ją c y c h się. Po stro n ie z ysków n a -tom iast zysk k r a ju rozw iniętego ró w n y w a rto śc i p r a c y im igrantów z w ysokim i kw alifikacjam i zaw odow ym i oraz koszt, jaki k r a j e ro zw inięte m usiałyby ponieść, aby w ykształcić w ła s n y ch specjalistów . Z d o -stęp n y c h d a n y c h sta ty s ty c z n y c h doty cz ą c y ch d r en a ż u m ózgów w ynika, że do g łów nyc h im porterów w y k w a lifik o w a n ej siły roboczej z k r a jó w ro zw ijają c y c h się należą: S tany Zjednoczone, W ie lka Brytania i K a n a -da. Do tych trzech k r a jó w w latach 1961— 1972 w y e m ig ro w a ło ponad 230 tys. osób o w y so k ic h kw alifikacjach. Z liczby tej 25% stanow ili inżynierow ie, 20% lekarze i 10% osoby po s ia d a jąc e stopień n a u k o w y z n a u k przy ro d n icz y c h 9.
D renaż m ózgów d oprow a dz a do tego, że przeszło 10% ogółu k w a -lifikow anej siły roboczej n ie k tó ry c h k r a jó w r o zw ijają c y c h się (zwłasz-cza le k a rz y i inżynierów) p r a c u je poza gran ic am i k r a ju ojczystego. W śród lek a rzy p r a c u ją c y c h w a m e ry k a ń s k ic h szpitalach 1/4 to lek a rze imigranci z k r a jó w ro zw ija ją c y c h się, a 30% p ie lę g n ia rek zdobyło w y ksz ta łce nie poza Stanam i Zjednoczonym i. K ilkanaście p ro c e n t a m e r y
-lo g ical R eview ', 1940, vol. V, s, 845— 867; te o ria m ig ra c ji Leo w y su w a tezę, że czy n n ik i, k tó ro p ro w a d ź ; do d >cyzji m ig ra c y jn y c h m ogą by ć u ję te w 4 g ru p y : c z y n -n ik i z w iąza-n e z m iejscem p o ch o d ze-n ia, c z y -n -n ik i zw iąza-n e z m iejscom p rzez-n acze-n i i, in te rw e n iu ją c e p rzeszk o d y , czy n n ik osobow y, E. S. L e e , Л T h e o ry ol Migra tion, „ D em o g rap h y " 1966, vol. 3, no 1.
8 Eco nomic Eilects on th e O u tllo w ol Tra ined Personnel Irom D e v e lo p in g C o u n
-tries, U NCTAD/AC 11/25, G enew a 1974.
9 Report ol th e Group ol G o v e r n m e n t E xperts on R e v e rse on T ransler ol T e c h n o
kańskiej k a d ry m u k o w e j i inżynieryjnej pochodzi także z k r a j ó w ’T rze-ciego Ś w ia ta 10.
W y s o k o kw alifikow ana siła robocza e m ig ru je do k r a jó w ro zw in ię tych, głów nie z Azji, m. in. z Filipin, Indii, Korei Południow ej, T a j w a -nu, Pakista-nu, Iraku, Ira-nu, Jordanii, Liba-nu, Tailandii. Znaczna liczba em ig ran tó w pochodzi także z k rajó w A m eryki Łacińskiej — A r g e n -tyny, Brazylii, Chile, Kolumbii, Ekw adoru, Peru i M eksyku. N ajm niej e m ig ru je z k r a jó w afrykańskich, zjaw isko to dotyczy tylko kilku k r a -jów: Egiptu, Nigerii, Ghany, Tunezji, M a ro k a i Algierii.
N ajw iększy w św iecie odpływ w y k w a lifik o w a n y c h k a d r — w s to sunku do liczby ludności — nastąpił po roku 1967 z Filipin, gdzie r o -cznie w latach n a s tę p n y c h e m ig ro w a ło około 9000 osób. Przyczynam i tak w ysokiej e m igracji z Filipin były: b rak m iejsc p ra c y dla a b so lw entólw , niechęć do p r a c y na lwsi, niskie zarobki, b r a k zaplecza n a u kowego. Drugim pod względem wielkości dosta w cą k a d r w ysoko k w a -lifikow anych do k r a jó w rozw iniętych jest India. Przyczyny m igracji k a d r k w a lifikow a nych z tego k r a ju są podobne ja k na Filipinach, a d o -d a tk o w o można zaliczyć jeszcze tak ie czynniki, jak: -dysk ry m in acja, b a rie ry kastow e, b iu ro k ra cja i korupcja.
G łów nym k r a je m d ocelow ym e m ig ran tó w z tych dw u w yżej w y -m ienionych k r a j ó w były S tany Zjednoczone, k tó ry -m ty lk o w 1970 r. przysporzyło to zysku ponad 2,3 mld d o la ró w 11.
Szacuje się, że na początku lat siedem dziesiątych k r a j e r o z w ija ją -ce się w y d a w a ły na ośw iatę i kształ-cenie ka d r fachow ych około 12 mld dolarów rocznie, otrzym ując d o d a tk o w o pomoc z agraniczną na te cele w w ysokości około 1,5 mld dolarów, gdy tym czasem s tr a ty sp o -w o d o -w a n e odpły-w em k a d r -w y s o k o k -w a lifik o -w a n y c h -w y n o siły od 8 do 10 mld dolarów ro cz n ie 15. Problem ten n i c nie stracił n a ostrości z arów no w końcu lat sie de m dzie sią tyc h ja k i na początku la t osiem -dziesiątych.
W o dbytej pod auspicjam i O N Z w 1979 r. w W ie d n iu Ś w iatow ej K onferencji ,,N auka i T echnika w Służbie Ti rozw oju" zjaw isko d r e n a żu m ózgów by ło oc e n ia n e n e g a ty w n ie przez w iększość delegacji z k r a -jów ro zw ija ją c y c h się.
J a k o przykład ilu stru jąc y powyższe stw ie rd z en ia w eźm y p rz e m ó w ienie przedstaw iciela Sri Lanki, któ ry stwierdził, że jego k raj w la -tach 1968— 1974 z pow odu e m ir ra c ji k a d r w y so k o kw alifikow anych do
10 Por. L i b e r s k a , op. ci t., s. 6— 7. 11 Tam że, ь. IM -156.
,г Por. S. C u k a n o w, N a u k a i te c h n ik a w słu żb ie p o stęp u , ,,Ekonomiczeisikaja G azietd" 1979, no 47.
W ielkiej Brytanii poniósł s tr a ty ponad 40 min dolarów , n a to m ia st glob a ln y zysk, jaki osiągnęła W ie lk a Brytania z tych e m ig ra n tó w w y -niósł ponad 92 min d o la r ó w 15. Przedstaw iciel Pa k ista n u stwierdził, że w k raju tym rocznie około 1000 osób o trz y m u je tytuł doktora, z c z e -go 50% do 70% e m ig ru je za granicę. Z 1600 osób o trz y m u ją c y c h tytuł inżyniera em igruje około 20%. Istnieje także duża em igracja p e r s o nelu n a u k o w e g o z u n iw e rsy te tó w . Z drugiej zaś stro n y Pakistan o d -czuwa p o w ażne braki w y k w a lifik o w a n ej siły roboczej. Dotyczy to szczególnie takich dziedzin, jak: elektronika, m etalurgia, petrochem ia, geologia, g ó rn ic tw o oraz k a d r n a u k o w y c h z a tru d n ia n y c h w in sty tu -tac h n a u k o w o -b a d a w c z y c h 14.
Na w iedeńskiej k onfere ncji w y su n ię to także szereg propozycji, k t ó -re w inny zapobiegać d-renażow i mózgów. Sugerow ano zakładanie w k r a ja c h ro zw ijają c y c h się n a ro d o w y c h i reg io n a ln y c h ośrodków naukow obadaw czych, które z a trudnia łyby w ysoko kw alifikow ane k a -d ry z k rajó w T rzeciego Świata. W y s u n ię to też propozycję, aby tw orzyć ruchom e ośrodki naukow o-badaw cze, k tó re okresow o prze n o siły b y się z k r a ju do kraju. Irak z aproponow ał, aby k r a j e im p o rtu ją ce w y so k o k w alifikow aną siłę roboczą płaciły k rajo m rozw ijają c ym się spe cja lne podatki jak o e k w iw a le n t po n iesio n y c h przez nie s tr a t 15.
Z przedstaw ionych pow yżej uw a g w ynika, że drenaż m ózgów p rz y n o si niezaprzeczalne korzyści rozw iniętym k rajo m kapitalistycznym , p o -w o d u ją c zarazem określo n e s tra ty -w k r a j a c h ro z -w ija ją c y c h się. Szu-kają c je d n a k przy c z y n pow yższego sta n u rzeczy należy stwierdzić, że leżą one z a ró w n o w polityce prow adzonej w tej dziedzinie w rozw i-niętych p a ń stw ac h kapitalistycznych, jak i nie w pełni e fe k ty w n y c h pocz y n an ia ch k rajó w Trzeciego Świata. K raje ro zw ijają c e się, p la n u -jąc swój rozwój społeczno-gospodarczy, k ładą duży nacisk na szeroki p ro g ra m kształcenia, re a liz o w a n y głów nie w oparciu o m odel szkolnictw a p rz y ję ty z k r a jó w rozw iniętych. W efekcie s tr u k tu ra z a w o d o -w a absol-w entó-w , jak i zdobyte przez nich k-w alifikacje, są bardziej p rzy d a tn e w g o sp o d a rk a c h k rajó w rozw iniętych aniżeli w k r aja c h roz-w ija ją c y c h się. Poroz-w yższe p r o c e s y są p o tęg o roz-w a n e przez fakt, że spora część młodzieży z k r a jó w T rzeciego Świata kończy studia w k r a ja c h rozw iniętych.
W wieku k raja ch rozw ijają c y c h się można z a obserw ow ać b rak p o -wiązania rozw oju szkolnictw a w yższego z zapotrzebow aniem gospodarki na w y so k o k w alifikow aną siłę roboczą. N aciski na szybki rozw ój
szkol-“ Report o l th e Group..., s. 10.
14 U. N. C o n feren ce on aience a nd D e v e lo p m e n t, N a tio n a l Paper S u b m itte d b y
P akistan, A /Conf. 81/N.P.12, V ie n n e 1981, s. 10.
nictwa przy słabym tem pie rozw oju g o sp o d a rc z e g o p o w o d u ją d y sp ro -p o rcję m iędzy liczbą a b so lw en tó w a liczbą o f e ro w a n y c h dla nich miejsc p r a c y 16.
N iew łaściw e p ro p o rc je w in w e s ty c ja c h powodują, że w n ie k tó ry c h zaw odach pojaw ia się niedobór kadr, w in n y ch natom iast nadw yżka. Bezrobocie w śród osób z dyplom em w yższej uczelni sięga w n ie k tó ry ch k r a j a c h r o z w ija ją c y c h się kilk a n a ście procent, a część a b s o lw e n -tów p o d ejm u je p r a c ę niezgodnie ze swoim w y k sz ta łc e n ie m 17. Je śli do p o w yższych czyn n ik ó w p o p y c h a ją c y c h do em igracji dod a m y niskie z a robki, n iek o rz y stn e w a runki p racy, b r a k stabilizacji politycznej, d y s k rym inację, b iu ro k ra cję i k o ru p cję to p rzy c z y n y m igracji k a d r w y s o -ko k w a lifik o w a n y ch z k r a jó w r o z w ija ją c y c h się s ta ją się bardziej przejrzyste. Z drugiej s tro n y działają czynniki p r z y c ią g a ją c e w rozw iniętych k r a j a c h k ap italistycznych, tj. g w a r a n tu ją c e p ra c ę zgodną z k w a lifikacjami, wyższy s ta n d a rd życia, możliwość p row adzenia a tr a k c y j -n y c h badań -n a u k o w y c h p o tęg u ją p ro ce sy m igracyj-ne. T a k w ięc moż-na stwierdzić, że zjaw isko d re n a ż u mózgów j e s t z a ró w n o efektem o k r e ś lo -nej polityki p ro w a d z o n ej przez k r a j e rozw inięte, j a k i brakie m w ła ś ci-wej polityki w w iększości k rajó w Trzeciego Świata.
Szeregu p rzyczyn należy bow iem szukać w błędnej polityce o ś w ia towej, złej strategii rozw oju gosp o d a rc z e g o i n iew ła śc iw ej polityce sp o -łecznej k r a jó w ro z w ija ją c y c h się. P o w o d u je to w rez u lta c ie n ie tyle a b so lu tn ą n a d p ro d u k c ję kadr, ile b ra k e fe k ty w n e g o p o p y tu na nie.
Rozw inięte k r a j e k a p ita listy c z n e d o sk o n a le zd ają sobie s p ra w ę z s y tuacji p a n u ją c e j w k r a j a c h Trzeciego Św iata i w y k o r z y s tu ją sw ą p r z e -w agę -w tej dziedzinie, k ieru ją c się osiąganym i korzyściam i. Dlatego też rozw iązanie problem ów d re n a ż u m ózgów w y m a g a o k re ś lo n y c h zmian z a ró w n o w polityce społecznoekonom icznej k r a j ó w r o z w ija ją -cych się, j a k i podjęcia o k reś lo n y c h k r o k ó w h a m u ją c y c h m igrację ze stro n y k rajó w rozw iniętych.
O G R A N IC Z A JĄ C E KLAUZULE EKSPORTOW E I IM PO RTOW E
Św iatow y r y n e k n o w y c h technologii o p a n o w a n y jest w p r z e w a ż a ją -cej m ierze przez w y s o k o rozw inięte p a ń stw a kapitalistyczne, a
głów-16 P rzy k ład o w o nn F ilip in ach w la ta c h 1961— 1965 w y ższe u c z e ln ie o p u ściło 288 ty s. ab so lw en tó w , p o d czas g d y p rz y g o to w a n o d la n ich ty lk o 156 ty s. m iejsc p ra c y , por. P resid en tia l C o m m issio n S u r v e y , E ducation, H u m a n R esources a nd M a n
-p o w e r D e v e lo -p m e n t, M a n ilia 1970.
17 W In d ia c h w la ta c h 1967— 1970 około 20% sp e c ja listó w p o zb aw io n y ch by ło p ra c y , a p o w ażn y ich p ro cen t z a tru d n io n o na n ie p e łn y c h e ta ta c h lu b n ie zg o d n ie z p o
nym i dostaw cam i now ych technologii z ty c h p a ń stw są wielkie m ię-d z y n a ro ię-d o w e k o rp o ra c je . J e s t lo w ię-dużej mierze r y n e k m onopolitysty- czny, gdzie m echanizm y ry n k o w e o d g ry w a ją m inim alną rolę, a w ąska g ru p a sprz e d a w c ó w n ow ych technologii nie o b aw iając się w zasadzie k o n k u r e n c ji powoduje, że ry n ek ten jest jeszcze b a rd z iej n ie d o s k o n a -ły aniżeli rynki in n y ch towarów.
K ra je ro z w ijają c e się z w ykle nie m ają roze z n a n ia na tym rynku, co nie pozw ala ira z a ró w n o na wybór odpow iednich dla nich te c h n o lo gii, jak i tez na w ynegocjow anie najk o rz y stn iejsz y ch w a runków z a k u -pu. Sprzedaw cy n ow ych technologii zd ają sobie na to m ia st s p ra w ę z si-ły własnej pozycji na r y n k u ja k i ze słabości k o n tra h e n tó w z krajów Trzeciego Świata i nie tylko z a w y ż ają c e n y sprzedaży, ale o bw arow ują tra n s a k c je szeregiem klauzul ograniczających, k tó re dość istotnie zm niejszają korzyści k rajó w r o z w ija ją c y c h się z im p o rto w a n y ch tec h -nik.
W ś ró d szeregu barier, jak ie są n a rz u c a n e im porterom n o w y c h tec h nologii z k rajów Trzeciego Świata, istotne m iejsce zajm u ją o g ra n ic z a jące klauzule e k sp o rto w e i im portow e. O g ra n ic z e n ia w e k sp o rc ie p r z y -bierają z w ykle trzy p o d s ta w o w e fo rm y 18:
1. C a łkow ity zakaz e k s p o rtu lub żądanie wcześniejszej zgody n a eksport.
2. O g ra n ic z e n ie ek sp o rtu tylko do r y n k u n ie k tó ry c h krajów .
3. Inne ograniczenia, jak np. w yszczególnienie grup tow arów , k t ó re m ogą być e k sp o rto w a n e , o granic ze nie w sto so w an iu z na ków t o w a r o w y c h do potrzeb produkcji licencyjnej, ustalanie ceny i ilości to w a ró w na eksport, u s ta la n ie listy przedsiębiorstw , k tó re m ogą e k s p o rto -w ać to-w ary.
Badania p ro w a d z o n e w ty m z a k re s ie przez UNCTAD na początku lat s iedem dziesiątych w sześciu k r a j a c h A m eryki Łacińskiej w skazują, że 75% do 99% k o n tra k tó w na zakup n o w y c h technologii z a w iera ło pow yższe ograniczające klauzule e k s p o rto w e 19. Klauzule te dotyczą p r a -wie w sz y stk ic h dziedzin produkcji, k tó re są ro zw ija n e w oparciu o imp o r to w a n y impostęimp techniczny. Ilustra cją tych ograniczeń w o d n ies ie -niu do poszczególnych grup tow arow ych, k tó ry c h p ro d u k cja rozw ijana była w oparciu o im p o rto w a n e now e technologie, są d a n e z a w a rte w tab. 1, d otyczące w y b r a n y c h k r a jó w ro zw ija ją c y c h się.
J a k w y n ik a z d a n y c h z a w a rty c h w tab. 1 stopień o g raniczeń jest dość z różnicow any i to z a ró w n o w stosunku do d a n e j gru p y
towaro-I reinster ol 1 e c h n o lo g y to D e velo p in g C ountries: M ajor Issu es arid L ines ol
A c tio n , U n ited N a tio n s, CM I 2/IN S/TP/5, Now Y ork 1973, s. 5—8.
i T a b e l a !
Umowy zaw ierajrjce o g ra n ic z a ją c o k la u z u le e k sp o rto w o dla p o szczeg ó ln y ch g ru p to w a ro w y c h (w % do o g ó ln e j liczby um ów z a w a rty c h d la d a n e j
g ru p y tow arow ej)*
G rupy to w aro w e Indie Filipiny A rg e n -ty n a Boliwia Kolu in bid Peru
Ż yw ność . 16 • . e .
W y ro b y ty to n io w e 100 29 • 73
N ap o je . 11 • 73 ,
T e k sty lia 25 60 • 35 92 ,
M a te ria ły b u d o w lan e 50 . . •
W y ro b y m etalo w e 39 30 29 • 61 .
C h em ik alia 25 35 • • ,
W yro b y fa rm aceu ty czn e 29 52 . 80 81 100
M aszyny i n arzęd zia M aszy n y i u rz ą d z e n ia
54 43 • • • •
e le k try c z n e 55 45 40 • • .
S p rzęt tra n sp o rto w y 53 14 40 • . .
In n e 43 31 39 92 • 93
• L)en» d o ty c z ą p o c z ą tk u la l E z łb ć d z ie iią ly c h 1 p o c z ą tk u la t B ie d o m d z ie s ią ty c li.
Z c ú d ł o : M a jo r Issu es A risin g Irorn the Trunnler o t T ech n o lo g y to D evelo p in g C o u n tr ie s ,
U N C T A D TD /B /A C /H /10 N e w Y o rk 1972, s . 33, ta b . IV —S.
wej, ja k i kraju, k tó ry z a w iera ł um owy. W p rz y p a d k u Boliwii, K olum -bii i P eru r e s try k c je e k s p o rto w e objęły w w iększości p rz y p a d k ó w od 61% do 100% p o d p isa n y c h k o n tra k tó w (w y jąte k sta n o w ią tekstylia, gdzie tylko 35% z a w a rty c h um ów przez Boliwię z a w iera ograniczenia). W odniesieniu do p oz osta łych k o n tra k tó w o g ran ic za ją ce k lauz ule e k s -p o rto w e o b ejm ow ały od 11% do 100% z a w a rty c h umów, w zależności od gru p y tow arow ej.
O graniczenia n a rz u c o n e k r a jo m ro zw ijają c y m się przy tra n sfe rz e technologii stanow iły je d e n z w a ż n y c h problem ów p o ru sz a n y c h na Św iatow ej K onferencji N a u k i i Techniki odbytej w W ie d n iu w 1979 r. Z w ra c a n o u w a g ę na fakt, że re s try k c je te w sposób istotny o g ra n ic z a ją korzyści, ja k ie odnoszą k r a j e Trzeciego Św iata z im portu te c h n o lo -gii. Przedstaw iciele P akistanu stwierdzili, że na z a w a rte w koń c u lat siedem dziesiątych 54 w a ż n iejsze k o n t r a k t y na tra n sfe r technologii w 31,4% u m ow ach konieczna była zgoda na e k sp o rt do licencjodaw cy, a w 12,9% k o n tra k tó w e k s p o r t został o g raniczony do o k re ś lo -n y c h k r a j ó w 20.
Obok restry k c ji e k sp o rto w y c h n a rz u c a n y c h k r a jo m ro zw ijają c y m się w um o w a c h przy tra n s fe rz e p o stęp u tec hnicznego w y s tę p u ją też
o g r an ic zają ce k lauz ule im portow e, k tó re d o tyczą przede w szystkim ograniczeń źródeł z akupu surow ców , części zam iennych, p ó łfa b ry k a -tów i środków p ro d u k cji oraz k o n k u r e n c y jn y c h technologii. Klauzule te zw ykle dają p iersz eń stw o d o s ta w c y n o w y c h technologii w z a o p a t r y w a n iu licencjobiorcy w wyżej w ym ienione tow ary, bądź też o g ra n ic z a -ją k rąg dostaw ców . W ten sposób lic e n cjo d a w c a g w a r a n tu j e sobie d łu-g o trw a łe korzyści i zara z em k o n tro lę n a d sp rz e d a n ą technolołu-gią.
E ksporterzy postępu technicznego dążą także do kom p le k so w e g o e k sp o rtu technologii, np. w po sta c i g o to w y c h obiektów, g dyż w p rz e c i-w ie ń s ti-w ie do e k sp u rlu technologii i-w e le m e n ta c h p rz y b ie ra ją c y c h for-my: pa tentów , znaków firmow ych, k n o w - h o w , maszyn, urzą d z e ń itp. m ogą osiągać wyższe korzyści finansow e. C ena bow iem g o to w y c h obiektó w jest dużo w yższa od sum y c en poszczególnych e le m e n tó w w c h o -dzą cy c h w skład obiektów. N a rz u ca n ie kom p le k so w ej form y im portu technologii k rajo m ro zw ijają c y m się pow oduje, że nie m ogą one w y k o rzystać sw ych możliwości w stosow aniu k r a jo w y c h e lem entów przy r e a lizacji inw estycji z w ią za n y c h z k o n tra k tam i, a w zw iązku z tym p o n o -szą d o d a tk o w e koszty.
Umowy z w iązane z tra n sfe re m technologii z a w ie r a ją też często k l a u -zule, k tó re ogran ic zają możliwości rozw oju k r a jo w e j bazy n a u k o w ej i technicznej w k r a ja c h T rzeciego Świata. O gra nic z e nia te można z g ru -pow ać w cz te ry kate g o rie :
1. Zakaz prow adzenia w ła s n y ch badań nad im portow anym i te c h n o -logiami.
2. P r z ek a zy w a n ie przez odbiorcę tech nologii na rzecz d o sta w c y w s z e lk ic h w y n a la z k ó w i u le p sz eń z w ią z a n y c h z nabytą technologią, tzw. G r a n t - b a c k .
3. W a ru n k i zobow iązujące odbiorcę do a k c ep to w a n ia lub n a b y w a nia od d a w c y technologii w szystkich lub n ie k tó ry c h ulepszeń i w y n a -lazków z w iązanych z n a b y tą technologią.
4. O g ra n ic z e n ia w z a tru d n ie n iu i szkoleniu n a ro d o w e g o personelu. Pierw sze z o g raniczeń d o ty cz ą c e p o d ejm o w a n ia w ła s n y c h b a d a ń ma c h a ra k te r bądź g e neralny, bądź odnosi się do n iek tó ry ch ty p ó w badań, głów nie tych, k tó re b y ły b y k o n k u r e n c y jn e w stosunku do badań w k r a -ja c h sp rz e d a ją c y c h technologię. P on a d to o g raniczenia te m ogą być zw iązane z b a d a n ia m i dotyczącym i absorpcji n o w y c h technologii przez g o s p o d a rk ę odbiorcy, czy nie dopusz cz ają c e do w p r o w a d z a n ia zmian w n a b y ty c h technologiach.
Klauzule typu Grant-back stanow ią jed n ą z form og ran ic zają cy c h zdolności a b s o rp c y jn e odbiorcy technologii i możliwości osią g a n ia k o -rzyści z rezultatów w ła s n y c h b a d a ń naukow ych. Umowy, w k tó ry c h
p rze k a z y w a n ia w szelkich ulepszeń i w y n a la z k ó w d o k o n y w a n y c h na im-p o r to w a n e j technologii na bieżąco i w im-przyszłości, często bez zw rotu poniesionych kosztów. Trzeba je d n a k zaznaczyć, że klauzula Grant-hack może przy b ie ra ć obok w y m ien io n ej także inne form y o różnym zasięgu i efekcie. Klauzula może dotyczyć nie tylko jednej, ale obu stron, m o-że być obow iązkow a lub fakultatyw na, moo-że, ale nie musi zaw ierać
w a ru n k ó w płatności.
Zupełnym przeciw ieństw em Grant-hack są k o n t r a k t y z klauzulam i zmuszającym i n a b y w c ó w technologii do „ p rz y jm o w an ia " lub n a b y w a -nia w szystkich lub n iek tó ry ch w y n a la z k ó w i ulepszeń, k tó r e da w c a technologii będzie w p ro w a d z a ł w przyszłości. T a k ie żądania p o w odują kilka n iep o ż ą d a n y c h efektów. Z m uszają one o d biorc ów do im portu n i e potrzebnych w y n a la zk ó w i ulepszeń, mimo że mogliby je n ab y ć t a -niej z innych źródeł lub u z y sk ać dzięki w ła s n y m badaniom . W p rz e c iw ieństiw ie je d n a k do obligatoryjnego, f a k u lta ty iw n y dostęp do iw y n a la z -k ó w i ulepszeń mógłby być pożądany, gdyż w p r a -k ty c e pozw ala na u trz y m an ie zakupionej technologii na a k tu a ln y m poziom ie n o w o c z e s-ności, jak i na u trz y m a n ie k o n k u r e n c y jn e j pozycji n a rynku.
O graniczenia w z a trudnieniu i szkoleniu lo kalnego p e rs o n e lu m ają prze de wszystkim m iejsce w p rze d sięb io rstw a c h k o n tro lo w a n y c h przez obcy kapitał lub filiach dużych zagranicznych firm.
Z p u n k tu w idzenia k r a jó w Trzeciego Świata p rak ty k i tak ie p o w o -dują duże koszty społeczne, szczególnie g d y d a w c y technologii:
a) ż ą dają zatru d n ie n ia w ła sn eg o p ersonelu chociaż m ożna w k r ó t -kim czasie w yszkolić p e rso n e l k rajo w y ;
b) u trz y m u ją w łasne kiero w n ic tw o przez cały lub długi okres c z a -su, choć istnieje możliwość w yszkolenia k r a j o w y c h kadr;
c) n a rz u c a ją uciążliw e i d y s k ry m in u ją c e w a ru n k i z a tru d n ie n ia lo-kalnem u personelow i;
d) zobowiązują odbiorców technologii do k o r z y s ta n ia z k o n s u lta n -tów dawcy, mimo że istnieją możliwości w y k o rz y s ta n ia lokalnych fa-chowców.
Pow yższe ograniczenia, d otyczące b a z y nauko w o te c h n ic z n ej k r a -jów rozw ijających się, u tru d n ia ją absorpcję no w y c h technologii przez
te gospodarki zgodnie z w ym ogam i d a n ej gospodarki, o g ran ic zają rozwój w łasnej in fra stru k tu ry n a ukow obadaw czej, co z kolei osłabia r y nek k r a jo w y i możliwości e ksportow e, zmuszając zarazem do s to s o -w ania postępu technicznego na niezbyt k o r z y s tn y c h dla d a n e g o k r a ju w a ru n k a c h . N iekiedy ograniczenia te nie w y s tę p u ją b e zpośre dnio w z a w a rty c h um ow ach i są r e a liz o w a n e w sposób pośredni, m. in. przez z a -strzeżenie k o n tro lo w a n ia jakości p ro d u k tó w finalnych.
O w iele w iększe znaczenie w tych procesach m ają jednak ope ra cje korpora cji m iędzynarodow ych, k tó re mogą narzucać ograniczenia badań rozw ojow ych, bez jakichkolw iek zastrzeżeń w oficjalnym kontrakcie, przez bezpośrednią kontrolę uzależnionych od siebie przedsiębiorstw czy filii«.
R estrykcje, z jakimi s p o ty k a ją się k r a je rozw ijające się przy tra n s fe rze postępu technicznego z rozw iniętych k rajó w kapitalistycznych, n a -p o ty k ają już od szeregu lat na określone -przeciw działania zarów no ze s tro n y części k r a jó w Trzeciego Świata jak i O rganizacji N a ro d ó w Z je d -noczonych. ONZ już od początku lat sześćdziesiątych podejm ow ała inic ja ty w y m ająinice na inicelu u sta n o w ie n ie m iędzynarodow yinich zasad tra n s -feru technologii22.
W ieloletnie d y sk u sje na forum O N Z i w jej w yspecjalizow anych a g e n d ac h doprow adziły do oprac ow ania przez s e k re ta ria t UNCTAD w roku 1975 projektu M iędzyn a ro d o w e g o Kodeksu T ransferu T e c h n o logii3. Realizacja postanow ień tego Kodeksu polepszyłaby w a runki n a -byw ania n ow ych technologii przez k r a je rozw ijające się, ograniczając zarazem p rak ty k i sprz e d a w c ó w tych technologii, którzy nad u ż y w ają sw ych p r a w 24.
Realizacja postanow ień M iędzynarodow ego K odeksu T ransferu T e c h -nologii stoi jednak wciąż pod znakiem zapytania, gdyż z a w a rte w nim propozyc je muszą być z a a k c e p to w a n e nie tylko przez k r a je rozw ijające się, ale przede w szystkim przez rozw inięte k r a je kapitalistyczne, które są głównym i eksporte ra m i n o w y c h technologii.
Zm iany w m iędzynarodow ym transferze technologii, jakie proponuje p ro je k t Kodeksu g w a r a n tu ją określone korzyści krajom Trzeciego
Swia-- 1 A n In te rn a tio n a l C o d e o l C o n d u ct on T ra n s fe r of T e c h n o lo g y , UNCTAD TD/ B/Cb/A C 1/2/Supp. 1/Rev., N ew Y ork 1975, e. 34— 37.
« Do n a jw a ż n ie jsz y c h k ro k ó w p o d e jm o w a n y c h przez O N Z w t e j d zied z in ie n a -le ż y zaliczy ć R ezo lu cję Z g ro m ad zen ia O g ó ln eg o n r 1713 (XVI) z 19 XII 1961 r., k tó ra z a p o c z ą tk o w a ła b a d a n ia n a d e fe k ty w n o ś c ią w y k o rz y sta n ia p a te n tó w w g o sp o d a rk a c h k ra jó w ro z w ija ją c y c h się; R ezo lu cję R a d y S p o łeczn e j i E konom icznej n r 1013 (XXXVII) z d n ia 27 II 1964 r., k tó ra w z y w a ła do u re g u lo w a n ia p rzep isó w p ra w n y c h d o ty c z ą -cych tra n sfe ru te c h n o lo g ii do k ra jó w ro z w ija ją c y c h s ię ; R ezo lu cję Z g ro m ad zen ia O g ó ln eg o n r 7091 (XX) z d n ia 20 XII 1965 r„ k tó ra w sk a z y w a ła na ko n ieczn o ść z b a d a n ia n aro d o w y c h i m ię d z y n a ro d o w y c h p ro c e d u r zw iązan y ch z tra n sfe re m o p a te n -to w a n y c h i n ie o p a te n -to w a n y c h tec h n o lo g ii do k ra jó w ro z w ija ją c y c h s ię : R ezolucję n r 39 (111) z a tw ie rd z o n ą na III S esji UNCTAD z d n ia 16 V 1972 r. p o le c a ją c ą w §§ 9 i 10 zbadanie' m ożliw ości stw o rz e n ia p o d staw no w eg o m ię d zy n aro d o w eg o u s ta w o d a w stw a re g u lu ją c e g o tra n s fe r te c h n o lo g ii. P ro g ram d z ia ła n ia p rz y ję ty przez Z g ro m ad z en ie O g ó ln e w dniu 1 IV 1974 r. na X V S p e c ja ln e j S esji w y zn aczy ł k o n ie-czność z re d a g o w a n ia M ię d zy n aro d o w eg o K o d ek su T ran sferu T echnologii.
,J A n In te rn a tio n a l C od e...
ta zmniejszając jednak zyski e k sp o rte ró w technologii, co stanowi jed-ną z g łów nyc h przyczyn n iew prow adzenią K odeksu do p ra k ty k i gospo-darczej.
J e d n ak rzą d y szeregu p a ń stw ro zw ijają c y c h się, nie czekając na w e j -ście w życie M iędzynarodow ego K odeksu T ra n sfe ru Technologii, roz-poczęły p ra w n ą reg u la cję importu technologii poprzez w p row adzanie odpow iednich u s ta w lub d e k re tó w adm inistracyjnych. Pierw sze próby regulacji importu postępu technicznego podjęła India już w 1956 r., a w A m e ryc e Łacińskiej — Kolumbia w 1967 r.
Dopiero lata siedem dziesiąte stały się okresem szerszego w p ro w a dzania tego typu regulacji przez k r a je rozwi jające się. W 197! r. p r z e -pisy takie w prow adziła A rge ntyna , dokonując ich m odyfikacji w 1974 r. W 1972 r. odpow iednie kroki p ra w n e w tej dziedzinie podjął M eksyk, Brazylia w prow adziła określone u s ta w o d aw stw o w 1977 r., Filipiny w 1978 r., a Nigeria w 1979 r. W ostatnich la ta c h p rocesy te objęły także inne k r a je rozw ijające się25.
W p ro w a d z o n e przez część k r a jó w rozw ija ia c y c h się u sta w o d aw stw o jako g łów ny cel zakłada elim inację n iek o rz y s tn y c h lub szkodliwych dla gospodarki k rajo w e j w a r u n k ó w k o n tra k to w y c h w um ow ach o import
technologii. W n iek tó ry ch k raja ch — M eksyk, N igeria, A rgentyna w p row adzone przepisy p raw n e przew idują rew izję w a ru n k ó w k o n t r a k -tów już zaw artych. U s ta w o d a w stw o to zakłada także k o o rd y n ację im portu technologii z w ła sn y m i pracam i B + R oraz prow adzenie s y s te m aty c z nych badań nad im portow anym i technologiam i z określeniem ich w p ły -wu na gospodarkę.
W celu realizacji pow yższych założeń w ym ienione k r a je rozw ijające się u tw o rzy ły spe cja lne a g e n d y rządowe, k tó re reje stru ją , oceniają i a k c ep tu ją um ow y na wszelki import technologii. N a p rzykła d a r g e n -tyńskie przepisy p ra w n e z 1974 r. dotyczące transferu technologii p rze-widują, że żadna um ow a nie będzie zatw ierdzona, jeśli nie będą w niej w yszczeoólnione oddzielnie c e n y poszczególnych e le m entów tra n sfe ro -w a n ej technologii.
Efekty osiągnięte przez k r a je ro zw ijają c e się, k tó re w prow adziły reg u la cję transferu technologii, potw ierdzają p o z y ty w n e n a stęp stw a ty c h poczynań. P rz eja w iaja się one m. in. w znacznej eliminacji klauzul r e -s trykc yjnyc h, obniżeniu ogólneno ko-sztu im portow anej technologii, eli-m inacji zbędnego, w ią z ane go ieli-mportu koeli-m ponentów , części zaeli-miennych, półfab ry k ató w i surowców.
P rzedstaw ione w yżej b a rie ry w p rocesach transferu i absorpcji p o s tę -pu technicznego przez gospodarki k r a jó w rozw ijają c y c h się stanow ią
Por. H. A. J a n i s z e w s k i , T ra n s le r te c h n o lo g ii stan i p e rs p e k ty w y , „Przegląd
zap ew n e istotną przeszkodę w procesach rozw ojow ych tych krajów. Siła oddziaływ ania ty c h barier jest zróżnicow ana dla poszczególnych k r a jó w i uzależniona w dużej m ierze od polityki społeczno-ekonom icz-nej prow adzoicz-nej przez poszczególne k r a je rozw ijające się. P odane bowiem przykłady dowiodły, że szereg n e g a ty w n y c h zjawisk w y s tę p u ją -cy c h w g o sp o d a rk a c h k r a jó w T rzeciego Świata je s t w ynikiem ich błęd-n ych decyzji społeczbłęd-nych i e kobłęd-nom iczbłęd-nych bądź też w ybłęd-nika z braku odpow iedniego u s ta w o d aw s tw a regulującego procesy transferu i a b -sorpcji n ow ych technologii.
O ile n iektóre duże i w m iarę silne ekonom icznie k r a je rozw ijające się usiłują p rzynajm niej w części rozw iązać samodzielnie te problemy, o tyle k r a je najuboższe, najbardziej zacofane gospodarczo m ają ro zw ią -zanie tych problem ów przed sobą. W pełni p o z y ty w n e e fe k ty dla k rajó w rozw ijają c y c h się są w p ra k ty c e możliwe do osiągnięcia tylko wtedy, k ie d y ulegnie określonym zmianom polityka prow adzona przez rozw i-nięte pa ństw a kapitalistyczne w dziedzinie tra n sfe ru postępu technicz-nego. W najbliższej przyszłości jest to jed n a k mało praw dopodobne, gdyż głów nym i e k sp o rte ra m i n o w y c h technologii z ty c h k r a jó w są przedsiębiorstw a pryw atne, głów nie wielkie m ię dz ynarodow e k o rp o -racje, k tó re w y k o rz y stu ją c sw ą m onopolistyczną pozycję na światow ym r y n k u postępu technicznego nie zam ierzają ograniczać o siąoniętych tam z tego tytułu zysków.
Dlatego też może się w y daw ać, że istotna rola w rozw iązyw aniu tych problem ów winna p rzypaść O rganizacji N a ro d ó w Zjednoczonych, która stanow i forum do dyskusji i podejm ow ania określonych decyzji w ią ż ą -cych obie z a in tere so w a n e strony. N ie ste ty jed n a k i w tym w ypa dku nie n ależy być optymistą, gdyż mimo w ielokrotnie p o d ejm ow anych kroków w tej dziedzinie przez ONZ i jej w y sp e cja liz o w a n e a g e n d y ekonom iczne efekty w p ra k ty c e są niewielkie.
N a le ży oczywiście docenić fakt przedstaw ienia tych problem ów i p i o je k tó w ich rozw iązań na św iatow ym forum, ale ma to dla k rajó w Trzeciego Świata znaczenie bardziej m oralne i polityczne aniżeli e k o nomiczne. J e d y n y m więc p rak ty c zn ie realnym narzędziem w ro zw ią z y -w a n iu tych problem ó-w stać się musi polityka społeczno-ekonom iczna prow adzona w tej dziedzinie przez k r a je ro zw ijają c e się.
Każdy z tych k r a jó w w inien także indyw idualnie b udow ać taki p r o gram rozw oju społecznogospodarczego, k tó ry by elim inow ał lub m a k sym alnie ograniczał w e w n ę trz n e p rzy c z y n y pow odujące n e g a ty w n e z ja -wiska w p rocesach transferu i absorpcji postępu technicznego.
Przed rządami k rajó w rozw iniętych należy pozostawić natom iast z a -danie, ab y s ta r a ły się ograniczać działanie czynników przy c iąg ają cy c h w ykw a lifikow a ne k a d ry z k rajó w rozw ijają c y c h się poprzez w prow
adzęnie odpow iedadzęniego u sta w o d aw stw a u tru d n iają c eg o te przepływ y. W i n -na także ulec zw iększeniu pomoc ekonomicz-na ze strony tych państw na rzecz krajó w Trzeciego Świata.
J p n y S zp a k o w sk i
BARRIERS IN PROCESSES O F TECHNICA L PROGRESS TRANSFER A N I) ABSORPTION IN DEVELOPING ECONOM IES
The a r t i d c d isc u sse s tw o g ro u p s of b a rrie rs e n c o u n te re d by econom ies of the d ev e lo p in g c o u n trie s in p ro c e s se s of te c h n ic a l p ro g ress tr a n s fe r and ab so rp tio n i.e. b rain d ra m a n d e x p o rt a s w ell as im port rostrictionis. M ig ratio n of h ig h ly q u a lifie d m an p o w er Irom th e d ev e lo p in g c o u n trie s to th e d e v elo p e d c a p ita list c o u n trie s re -p re se n ts a vital la c lo r h am -p erin g an d im -peding socio-econom ic d ev elo -p m en t in those co u n tries. M ain su p p lie rs ol highly q u alified c a d re s to th e d e v e lo p e d c o u n trie s are th e d ev elo p in g c o u n trie s ot A sia w ith th e U nited S ta te s being o n e of d e stin a tio n s for I heir e m ig ran ts. T he c a u se s ol m ig ratio n m ust be so u g h t bo th in th e policy p u rsu ed in th is sp h e re by th e d e v e lo p e d c a p ita list c o u n trie s a n d in not fu lly effec-tiv e p erfo rm an ce of th e T h ird W o rld c o u n tries.
Export an d im port re s tric tio n s are im posed on th e d ev elo p in g c o u n trie s w h ile co n clu d in g tra n s a c tio n s on p u rc h a s e s ol new te c h n o lo g ie s an d k n ow -how by them . T he w o rld m a rk e t of new te c h n o lo g ie s is c o n tro lle d , to a v a st e x te n t, by hig h ly d e v e lo p e d c a p ita list c o u n trie s w h ile th e m ain su p p lie rs of n ew te c h n o lo g ie s from th e s e c o u n trie s a re big m u ltin a tio n a l co rp o ratio n s. As a ru le , the d ev elo p in g c o u n -trie s do not h a v e a d e q u a te k n o w le d g e a b o u t this m a rk e t, w hich does n o t allo w them to ch o o se te c h n o lo g ie s th a t m ight be su ita b le for th em or n e g o tia te th e m o st fa v o u ra -ble term s of p u rc h a s in g th e se tech n o lo g ies. T he re s tric tio n s e n c o u n te re d by the d e v e lo p in g c o u n trie s in th e p ro cess of te c h n o lo g y tra n s fe r for s e v e ra l y e a rs now »tre c o u n te re d by specific m e a su re s u n d e rta k e n by th e se c o u n trie s an d by th e U n ited N atio n s O rg an izatio n . T he UNCTAD S e c re ta ria t e la b o ra te d a d ra lt oi th e In te rn a -tional T ech n o lo g y T ra n sfe r C ode in 1975, w hich e n v is a g e s a n im pro v em en t in th e term s on w hich new tech n o lo g ies a re to be p u rc h a s e d by th e d ev elo p in g c o u n trie s T his d ra tt has not been a p p ro v ed , h o w ev er, by th e m ain e x p o rte rs of tech n o lo g ie s i.e. by th e d e v e lo p e d c o u n trie s, w h ich m a k e s it im p o ssib le to in tro d u c e th e C ode into p ra c tic e . C o n se q u e n tly , in th e se v e n tie s som e c o u n trie s of th e T h ird W o rld b e -gan to in tro d u c e a leg al re g u la tio n of tec h n o lo g y im port on an in d iv id u a l b asis elim in a tin g in Ihis w ay , at le a s t in p a rt, th e u n fa v o u ra b le o r d e trim e n ta l fo r th e ir eco n o m ies cla u se s in a g re e m e n ts on im port of te c h n o lo g ies. T h ese p ro c e s s rs p ro d u cin g a d v a n ta g e o u s re s u lts w e re in itia te d o n ly in a sm all gro u p of th e e c o n o m ically s tro n -g e r c o u n trie s of th e T h ird W orld, an d as a re s u lt th e issu e of re s tric tio n s in im port of new te c h n o lo g ie s c o n tin u e s to be faced by m a jo rity of th e d e v e lo p in g c o u n trie s.
