Zna cze nie wystê po wa nia glin lodow co wych w repe ro wych
pro fi lach les so wych Pol ski i Ukra iny
Leszek Lind ner*, Andrej Boguc kij**, Roman Chle bow ski*, Petro Go¿ik***
The impor tance of gla cial till occur rence in loess type sec tions of Poland and Ukraine. Prz. Geol., 52: 331–335.
S u m m a r y. The pres ence of gla cial tills in eight loess type sec tions doc u ment ing, in most cases, a com plete rhythm of cli ma tic changes dur -ing the last 780 ka (Brunhes epoch) in Poland and Ukraine, allows to pre cisely estab lish the age of these tills. The old est till in Odonów, Kolonia Zadêbce, and Bojanice rep re sents the Sanian 2 (Elsterian 2, Okanian) Gla ci ation. The youn ger till (in W¹chock, Gradi¿sk, and Wjazowok) cor re sponds to the ice-sheet extent dur ing the Krznanian (Saalian 2, Dnie per 1) Gla ci ation, and the youn gest till (in W¹chock, Bugaiwka, and Stajki) to the ice-sheet extent dur ing the Odranian (Saalian 3, Dnie per 2) Gla ci ation. The occur rence of these gla cial tills in the dis cussed loess sec tions is cru cial for the cor re la tion of gla cial and extraglacial strati graphic schemes for the Pleis to cene of Europe. Key words: Pleis to cene, tills, loess sec tions, Poland, Ukraine
Celem pra cy jest przed sta wie nie sytu acji geo lo gicz nej wystê po wa nia glin lodow co wych w oœmiu repe ro wych pro fi lach les so wych Pol ski i Ukra iny oraz omó wie nie ich zna -cze nia dla stra ty gra fii i pale oge ogra fii czwar to rzê du w dorze czu Wis³y i Dnie pru. Pro fi le te sta no wi¹ ods³oniê cia w Odo no wie, W¹choc ku i Kolo nii Zadêb ce na obsza rze Pol ski oraz ods³oniê cia w Boja ni cach, Buga iw ce, Staj kach, Gra di¿ sku i Wja zo wo ku na obsza rze Ukra iny (ryc. 1). Wystê po
-wa nie glin lodow co wych w tych ods³oniê ciach,
obej muj¹cych w wiê k szo œci przy pad ków znacz ne odcin ki cza so we plej sto ce nu, stwa rza oka zjê dla usta le nia rela cji tych glin w sto sun ku do pozio mów les so wych i gleb kopal nych doku men tuj¹cych pe³ny rytm ówcze snych cyklów kli -ma tycz nych w œrod ko wo w schod niej Euro pie (Lind ner i in., 2002a, b). Ponad to daje ono oka zjê nawi¹zania do nowych pogl¹dów odno œnie zasiê gu l¹dolo dów skan dy naw skich w cza sie nie któ rych zlo do wa ceñ na obsza rze Pol ski (Lind ner & Marks, 1999; Lind ner, 2001; Lisic ki, 2003a, b). Stwa rza te¿ mo¿li woœæ pod jê cia pró by okre œle nia wie ku dwóch najm³odszych nasu niêæ tego l¹dolo du na obszar dorze cza œrod ko we go Dnie pru (por. Go¿ik i in., 1976; Gozhik, 2000).
Sytu acja geo lo gicz na
W pro fi lu Odo nów (Jer sak, 1977), po³o¿onym ok. 30 km na wschód od Kra ko wa, gli na lodow co wa le¿y na trze cio -rzê do wych i³ach kra ko wiec kich — Tr (ryc. 2). Osi¹ga ona do 2–3 m mi¹¿szo œci, a jej gór na czê œæ jest objê ta m³odszy mi, s³abo zacho wa ny mi œla da mi pro ce sów wie trze nio wych. Z ana li zy po³o¿e nia tego pro fi lu na tle prze kro ju geo lo gicz ne go przez osa dy czwar to rzê do we Wy¿y ny Mie chow skiej wyni ka, ¿e wymie nio na gli na lodow co wa repre zen tu je naj praw do po -dob niej zlo do wa ce nie sanu 2 — S2 (Lind ner, 1988), a m³odsze pro ce sy wie trze nio we okres inter gla cja³u mazo wiec kie go — M(?). Gli na ta jest przy kry ta les sem star szym dol
-nym, repre zen tuj¹cym dru gie zlo do wa ce nie
œrod ko wo pol skie, okre œla ne daw niej jako zlo do wa ce nie odry, a obec nie jako zlo do wa ce nie krz ny — Krz (Lind ner & Marks, 1999). Na lessie tym jest roz wi niê ta gle ba kopal na typu „Toma szów” (Jer sak, 1977) repre zen tuj¹ca okres inter -glacja³u lubaw skie go (lubel skie go) — L. Wy¿ej wystê pu je less
star szy gór ny, repre zen tuj¹cy w star szym ujê ciu zlo do wa ce nie war ty, a obec nie zlo do wa ce nie odry, obej muj¹ce sta dia³ mak sy -mal ny — kamien nej i sta dia³ pomak sy -mal ny — war ty. Less ten odzna cza siê wyra Ÿn¹ dwu dziel no œci¹, pod kre œlon¹ obec no œci¹ inter sta dial nej gle by kopal nej typu „Nie tu li sko 1”, a ponad to jest zawar ty w nim epi zod pale oma gne tycz ny Jama ica = Biwa I okre œla ny na 180–195 ka (Nawroc ki & Sien nic kaCh mie lew -ska, 1996). Na lessie tym jest utwo rzo na gle ba kopal na typu „Nie tu li sko 1” obej muj¹ca inter gla cja³ eem ski — E i wcze sn¹ czê œæ zlo do wa ce nia wis³y — V. Wy¿ej wystê puj¹ les sy m³odsze (zlo do wa ce nia wis³y) z zacho wan¹ w nich gleb¹ inter stadialn¹ typu „Komor ni ki” oraz pokry te gleb¹ holo ce ñsk¹ — H.
W pro fi lu W¹chock (Lind ner & Pró szy ñski, 1979), po³o¿onym ok. 30 km na pó³noc od Kielc, s¹ zacho wa ne dwa pozio my gli ny lodow co wej (ryc. 2). Star szy z nich, osi¹gaj¹cy do 4 m mi¹¿szo œci, daw niej by³ kore lo wa ny ze zlo do wa ce niem odry, a obec nie jest odno szo ny do zlo do wa ce nia krz ny — Krz. Le¿y on na cien kiej war stwie mu³ków war wo wych i ni¿ ej wystê puj¹cych ¿wi rach rzecz nych z inter gla cja³u zbój now skie go — Z lub bez -po œred nio na wapie niach tria so wych — T. Gór na czê œæ tej gli ny jest sil nie roz my ta i przy kry ta przez cienk¹ war stwê pia sków i ¿wi rów z okre su inter gla cja³u lubaw skie go (lubel skie go) — L. Ponad nimi wystê pu je m³odszy poziom gli ny lodow co wej o mi¹¿szo œci do 1,2 m (ryc. 2), sil nie piasz czy stej i zmie nio nej przez póŸ niej sze proce sy wie trze nio we. W cyto wa nej wy¿ej pra cy gli na ta by³a trak to wa na jako odpo wied nik zlo do wa ce nia war -ty, w nowym ujê ciu (Lind ner & Marks, 1999) nale ¿y j¹ uznaæ za pozo sta³oœæ l¹dolo du sta dia³u kamien nej w obrê bie zlo do -wa ce nia odry — O. Na gli nie tej jest roz wi niê ta gle ba kopal na z inter gla cja³u eem skie go — E, a nad ni¹ wystê pu je dwu dziel ny less zlo do wa ce nia wis³y — V z zacho wan¹ w nim inter sta -dialn¹ gleb¹ kopaln¹ typu „Komor ni ki”. Najm³odszy less zlo do wa ce nia wis³y pokry wa gle ba holo ce ñska — H.
W pro fi lu Kolo nia Zadêb ce (Dolec ki, 1995, 2002), po³o¿onym ok. 8 km na pó³noc ny zachód od Hru bie szo wa, gli na lodow co wa jest kore lo wa na ze zlo do wa ce niem sanu 2 — S2 (ryc. 2). Le¿y ona na lessie rów nie¿ kore lo wa nym z tym zlo do wa ce niem. Poni¿ ej jest zacho wa na tu gle ba kopal na uzna wa na za odpo wied nik inter gla cja³u fer dy nan -dow skie go — F. Zosta³a ona utwo rzo na na lessie z okre su zlo do wa ce nia sanu 1 — S1. G³êbiej wystê pu je cien ka war -stwa pia sków i ¿wi rów wie ku pre plej sto ce ñskie go — Pp, a pod nimi le¿¹ mar gle kre do we — Cr. Wymie nio na gli na lodowcowa cha rak te ry zu je siê nie znaczn¹ mi¹¿szo œci¹ (do 1 m), a jej gór na czê œæ jest objê ta m³odszy mi pro ce sa mi gle -bo twór czy mi przy pa daj¹cymi na inter gla cja³ mazo wiec ki — M. Wy¿ej wystê pu je dwu dziel ny less star szy naj ni¿ szy, kore lo wa ny ze zlo do wa ce niem liw ca — Li, a nad nim gle ba kopal na z inter gla cja³u zbój now skie go — Z. Jesz cze wy¿sz¹ czê œæ pro fi lu sta no wi¹ dwa les sy star sze: dol ny — wi¹zany
*Wydzia³ Geo lo gii, Uni wer sy tet War szaw ski, ul. ¯wir ki i Wigu ry 93, 02-089 War sza wa
**Wydzia³ Geo gra fii Uni wer sy te tu im. I. Fran ko we Lwo wie, ul. Doro szen ki 41, 79 000 Lwów, Ukra ina
***Insty tut Nauk Geo lo gicz nych Naro do wej Aka de mii Nauk Ukra iny, ul. Gon cza ra 55B, 01 601 Kijów, Ukra ina
ze zlo do wa ce niem krz ny i gór ny — wi¹zany ze zlo do wa ce -niem odry, a oddzie laj¹ca je gle ba kopal na jest wi¹zana z
inter gla cja³em lubaw skim (lubel skim) — L. Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry wspó³cze sna gle ba — H.
W pro fi lu Boja ni ce (Boguc kij i in., 1980, Boguc ki i in., 1994), po³o¿onym ok. 10 km na zachód od Soka la, gli na lodow co wa osi¹ga do 1,5 m mi¹¿szo œci (ryc. 2) i kore lo wa na jest ze zlo do wa ce niem sanu 2 — S2 (Lind ner i in., 1998). Le¿y ona na lessie pozio mu Tili gul — tl, star szych od nie go pia skach i ¿wi rach pozio mu Lub ny — lb, kore lo wa ne go z inter gla cja³em fer -dy nan dow skim oraz na lessie pozio mu Sula — sl i g³êbiej wystê puj¹cych mar glach kre do wych — Cr. Wymie nio na gli na lodow co wa jest objê ta m³odszy mi pro ce sa mi wie trze nio wo-gle bo wy mi pozio mu Sokal — so, odpo wia daj¹cego inter gla cja³owi mazo wiec kie mu — M w Pol sce (Lind -ner & Mar ci niak, 1998). Ponad tym pozio mem wystê pu je less pozio mu Orel — or, a wy¿ej gle -ba kopal na pozio mu Luck — l i less pozio mu Dnie per 1 — dn1. Wy¿sz¹ czê œæ oma wia ne go pro fi lu sta no wi inter gla cjal na gle ba kopal na pozio mu Kors hov — ko, less pozio mu Tyasmyn — ts (Dnie per 2), roz wi niê ta na nim gle ba kopal -na pozio mu Horok hov — ho (eemski–wcze s-na czê œæ zlo do wa ce nia wis³y) i pokry waj¹ce j¹ les -sy pozio mu Val day — vl z zacho wa ny mi w nim inter sta dial ny mi gle ba mi kopal ny mi (Dub no — du, Row no — ro). Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry gle ba holo ce ñska — hl.
W pro fi lu Buga iw ka (Szel ko ply as & Chri sto -fo ro wa 1996; Putie wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000), po³o¿onym ok. 25 km na po³udnie od
W¥CHOCK ODONÓW KOLONIA ZADÊBCE BOJANICE BUGAIWKA STAJKI GRADI¯SK WJAZOWOK 200 km WARSZAWA PRAGA WIEDEÑ BRATYS£AWA
BUDAPESZT KISZYNIÓW ODESSA
KIJÓW WILNO MIÑSK LWÓW RUS RUS LT BY PL CZ SK A H RO MOL UA ? ? less loess
profile lessowe zawieraj¹ce poziomy glin lodowcowych
loess sections with till horizons
Zasiêgi l¹dolodów w czasie zlodowaceñ:
Ranges of the ice-sheet during particular glaciations:
san 1 (Elsterian 1, Donian)
Sanian 1 (Elsterian, Donian)
san 2 (Elsterian 2, Okanian)
Sanian 2 (Elsterian 2, Okanian)
krzna (Saalian 2, Dnieper 1)
Krznanian (Saalian 2, Dnieper 1)
odra (Saalian 3, Dnieper 2)
Odranian (Saalian 3, Dnieper 2)
Ryc. 1. Po³o¿e nie ana li zo wa nych pro fi lów les so wych na tle pro po zy cji zasiê gów l¹dolo dów skan dy naw skich w cza sie nie któ rych zlo do wa ceñ œrod ko wo plej sto ce ñskich na obsza rze Pol ski i Ukra iny
Fig. 1. Loca tion of stu died loess sec tions in rela tion to the pro po sed ran ges of the Scan di navian iceshe et during selec ted Mid dle Ple -isto ce ne gla cia tions in Poland and Ukra ine
0 5 10 15 20 25 (m) (BI) J E O V H L Krz S2 Tr H O Krz Z Li M S2 F S1 Pp Cr V E O Krz Z T Cr du ho ts ko or so ro
interglacjalna gleba kopalna interglacial palaeosol pod³o¿e czwartorzêdu
Quaternary basement piaski i ¿wiry sands and gravels piaski sands mu³ki lessowe loess silts glina lodowcowa glacial till less loess
odwrotna polaryzacja magnetyczna reversed magnetic polarization normalna polaryzacja magnetyczna normal magnetic polarization interstadialna gleba kopalna interstadial palaeosol
W¥CHOCK KOLONIAZADÊBCE BOJANICE ODONÓW
Ryc. 2. Ana li zo wa ne pro fi le les so we: Odo nów (Jer sak, 1977; Nawroc ki & Sien -nic ka-Ch mie lew ska, 1996), W¹chock (Lind ner & Pró szy ñski, 1979), Kolo nia Zadêb ce (Dolec ki, 1995), Boja ni ce (Boguc kij i in., 1980) w inter pre ta cji wie ko -wej auto rów. Ozna cze nia sym bo li lite ro wych w tekœ cie i na tab. 1
Fig. 2. Stu died loess sec tions: Odo nów (Jer sak 1977); Nawroc ki & Sien nic -ka-Ch mie lew ska, 1996), W¹chock (Lind ner & Pró szy ñski, 1979), Kolo nia Zadêb ce (Dolec ki, 1995), Boja ni ce (Boguc kij i in.,1980) with age inter pre ta -tion. Let ter sym bols expla in ed in text and on Tab. 1
Kijo wa (ryc. 1), gli na lodow co wa ods³ania siê w dol nej jego czê œci (ryc. 3). Osi¹ga ona ponad 2 m mi¹¿szo œci i repre zen -tu je m³odsze nasu niê cie l¹dolo du skan dy naw skie go w cza sie zlo do wa ce nia dnie prow skie go, okre œlo ne jako Dnie per 2 (Lind ner i in., 2003). Gli nê tê przy kry wa war stwa mu³ków les so wych zwi¹zanych z tym zlo do wa ce niem i osi¹gaj¹cych ok. 1 m mi¹¿szo œci. Na tych mu³kach jest roz wi niê ta gle ba kopal na pozio mu Pri lu ki — pl, obej muj¹cego inter gla cja³ eem ski i wcze sn¹ czê œæ zlo do wa ce nia val day (wis³y). Wy¿sz¹ czê œæ pro fi lu sta no wi¹ les sy pozio mu Val day — vl (Uday — ud i Bug — bg), oddzie lo ne od sie bie inter sta dialn¹ gleb¹ kopaln¹ pozio mu Vita chev — vt. Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry gle ba holo ce ñska — hl.
Pro fil Staj ki (Putie wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000) jest po³o¿ony ok. 50 km na po³udnio wy wschód od Kijo wa (ryc. 1). Zacho wa na w nim gli na lodow co wa o mi¹¿szo œci 1,5–2 m, wraz z ni¿ ej i wy¿ej le¿¹cymi mu³kami, repre zen tu je zlo do wa ce nie Dnie per 2 — dn2 (ryc. 3). Pod mu³kami dol ny mi jest zacho wa ny tu inter gla cjal ny kom pleks gleb kopal nych pozio mu Zava div ka, obej muj¹cych zapew ne ich czê œæ doln¹ (Zava div ka 1 — zv1) i górn¹ (Zava div ka 2 — zv2). Czê œci te s¹ kore lo wa ne odpo wied nio z inter gla cja³em mazo wiec kim — M i inter gla cja³em zbój now skim — Z (ryc. 4). Star sza z nich jest roz wi niê ta na lessie pozio mu Tili gul — tl, któ ry przy kry wa dwu dzieln¹ gle bê kopaln¹ poziomu Lub -ny — lb, kore lo wa ne go z inter gla cja³em fer dy nan dow skim w Pol sce. Wymie nio na gle ba jest roz wi niê ta na lessie poziomu Sula — sl, poni¿ ej któ re go jest zacho wa na gle ba kopal na pozio mu Mar to nos ha — mr, kore lo wa na z inter gla
-cja³em ma³opol skim. Ponad oma wian¹ glin¹ lodow cow¹ i m³odszy mi mu³kami z okre su zlo do wa ce nia Dnie per 2 — dn2 w pro fi lu Staj ki jest utwo rzo na gle ba kopal na pozio mu Pri lu ki — pl, a wy¿ej le¿y dwu dziel ny less pozio mu Val day. Doln¹ jego czê œæ sta no wi less pozio mu Uday — ud, a czê œæ wy¿sz¹ less pozio mu Bug — bg. Les sy te oddzie la inter sta -dial na gle ba kopal na pozio mu Vita chev — vt. Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry gle ba holo ce ñska — hl.
Pro fil Gra di¿sk (Go¿ik i in., 1976; Putie wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000; Gozhik i in., 2001) jest po³o¿ony na wschod nim brze gu Zale wu Kre mie ñczuc kie -go, utwo rzo ne go na Dnie prze ok. 200 km na po³udnio wy wschód od Kijo wa (ryc. 1). W pro fi lu tym, obej muj¹cym przy po wierzch niow¹ czê œæ osa dów plej sto ce ñskich Góry Piwi cha — zbu do wa nej z zabu rzo nych gla ci tek to nicz nie utwo rów neo ge nu i czwar to rzê du, ods³ania siê gli na lodow co wa o mi¹¿szo œci od 1 do kil ku metrów. Gli na ta, wraz z podœ cie laj¹cymi j¹ miej sca mi pia ska mi gla ci flu -wial ny mi, zosta³a zali czo na do star sze go nasu niê cia l¹dolo du skan dy naw skie go, okre œlo ne go w tej pra cy jako Dnie per 1 — dn1 (ryc. 3). Ponad ni¹ ods³aniaj¹ siê tu dwa, wza jem nie na sie bie na³o¿one pozio my inter gla cjal nych gleb kopalnych (Kay da ki — kd i Pri lu ki — pl). M³odszy z tych pozio mów przy kry ty jest dwu dziel nym les sem pozio mu Val day, z zacho wan¹ w jego obrê bie inter sta dialn¹ gleb¹ kopaln¹ pozio mu Vita chev — vt. Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry gle ba holo ce ñska — hl. W stre fie zabu rzeñ gla ci tek to nicz nych Góry Piwi cha, poza pro fi lem Gra di¿sk, jest zacho -wa ny tak¿e jesz cze jeden poziom gli ny lodow co wej z okre su zlo do wa ceñ dnie prow skich (Go¿ik i in., 1976) — sta no wi on zapew ne odpo wied nik m³odsze go nasu niê cia l¹dolo du w cza sie zlo do wa ce nia Dnie per 2 — dn2. L¹dolód ten by³ zapew ne odpo wie -dzial ny za osta tecz ne ufor mo wa nie tutej szych struk tur gla ci tek to nicz nych (Gozhik, 1995; Matosh ko & Chu gun ny, 1995).
Pro fil Wja zo wok (Veklich i in., 1984; Putie -wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000; Matviis hi na i in., 2001) jest po³o¿ony ok. 180 km na wschód od Kijo wa (ryc. 1). Zawie ra on jedn¹ z naj pe³nie j szych sekwen cji osa dów czwar to rzê do wych Ukra iny — osa dów reje struj¹cych gra -ni cê Brun hes/Matuy ama (780 ka) oraz wie le epi zo dów pale oma gne tycz nych w obrê bie epo ki Brun hes (ryc. 3). Zacho wa na w tym pro fi lu gli na lodow co wa osi¹ga do 7 m mi¹¿szo œci i wraz z podœ cie laj¹cymi j¹ mu³kami jest kore lo wa na z mak sy mal nym zasiê giem l¹dolo du skan dy naw -skie go w cza sie zlo do wa ceñ dnie prow skich (Dnie per 1 — dn1). W obrê bie tych osa dów jest zacho wa ny epi zod pale oma gne tycz ny Che gan (Dni pro = Biwa II) dato wa ny na 250–260 ka. Poni¿ ej wystê pu je less, zwi¹zany z wymie nio -nym zlo do wa ce niem, a jesz cze ni¿ ej dwie gle by kopal ne pozio mu Zava div ka (zv1 i zv2) oddzie -lo ne les sem pozio mu Orel — or. Zarów no w dol nej, jak i gór nej gle bie pozio mu Zava div ka 0 5 10 15 20 25 (m) 30 35 40 45 50 55 60 piaski sands mu³ki lessowe loess silts glina lodowcowa glacial till
interglacjalna gleba kopalna interglacial palaeosol less
loess
odwrotna polaryzacja magnetyczna reversed magnetic polarization chwiejna polaryzacja magnetyczna instable magnetic polarization normalna polaryzacja magnetyczna normal magnetic polarization interstadialna gleba kopalna interstadial palaeosol BIII Ch(BII) Em B B La M bg dn 2 or bg dn 1 dn 1 vt kd mr pr sh kr dn 2 vt pt zv
BUGAIWKA STAJKI GRADI¯SK WJAZOWOK
Ryc. 3. Ana li zo wa ne pro fi le les so we: Buga iw ka, Staj ki, Gra di¿sk i Wja zo wok (Putie wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000) w inter pre ta cji wie -ko wej auto rów. Ozna cze nia sym bo li lite ro wych w tekœ cie i na tab. 1
Fig. 3. Stu died loess sec tions: Buga iw ka, Staj ki, Gra di¿sk, and Wja zo wok (Putie wo di tiel ..., 1999; Chle bow ski i in., 2000) with age inter pre ta tion. Let ter sym bols expla in ed in text and on Tab. 1
s¹ zacho wa ne odrêb ne epi zo dy pale oma gne tycz ne. Star szy z nich (Eme preur — Em) dato wa ny jest na 443–419 ka, a m³odszy (Biwa III) na ok. 380 ka. Poni¿ ej tych gleb, w obrê bie cha rak te ry zo wa ne go pro fi lu wystê pu je less pozio mu Tili gul — tl, a pod nim trój dziel na gle ba kopal na pozio mu Lub ny — lb, roz wi niê ta na lessie pozio mu Sula – sl. Less ten pokry wa z kolei mi¹¿sz¹ gle bê kopaln¹ pozio -mu Mar to nos ha — mr, z zachowan¹ w niej gra nic¹ epok pale oma gne tycz nych Brun hes/Matuy ama. Jesz cze ni¿ ej wystê pu je less pozio mu Pria zovye — pr, gle ba kopalna pozio -mu Shi ro ki no — sh, -mu³ki pozio -mu Ily ichivsk — il oraz pia ski pozio mu Kryzha niv — kr.
Ponad glin¹ lodow cow¹ zlo do wa ce nia Dnie per 1 (= krz ny, w opi sy wa nym pro fi lu s¹ zacho wa ne dwie, na³o¿one na sie -bie inter gla cjal ne gle by kopal ne, opi sy wa ne jako poziom Kay da ki — kd i Pri lu ki — pl. W stro pie m³odszej z tych gleb jest zacho wa ny epi zod Bla ke (110 ka). Powy ¿ej tej gle by wystê pu je tu dwu dziel ny less pozio mu Val day, z zacho wan¹ w jego obrê bie inter sta dialn¹ gleb¹ kopaln¹ pozio mu Vita -chev — vt. W m³odszym pozio mie wymie nio ne go les su
(Bug — bg) jest zacho wa ny epi zod pale oma gne tycz ny Las -champ, dato wa ny na 23–30 ka. Ca³oœæ pro fi lu zamy ka od góry gle ba holo ce ñska — hl.
Uwa gi koñco we
Z przed sta wio nych wy¿ej mate ria³ów wyni ka, ¿e wymie nio ne pro fi le les so we — uzna wa ne za repre zen ta -tyw ne dla plej sto ce nu po³udnio wo-w schod niej Pol ski oraz œrod ko wo za chod niej Ukra iny — zawie raj¹ gli ny lodow co -we ró¿ nych zlo do wa ceñ. Nastêp stwo lessów i oddzie -laj¹cych je gleb kopal nych dowo dzi, ¿e w przy pad ku Odo no wa, Kolo nii Zadêb ce i Boja nic by³y to gli ny zlo do -wa ce nia sanu 2 (wil gi). O takim ich wie ku œwiad czy g³ównie fakt objê cia ich pro ce sa mi wie trze nio wogle bo -wy mi z inter gla cja³u mazo wiec kie go (poziom Sokal), jak te¿ wystê po wa niu w tych pro fi lach, w super po zy cji (jeden nad dru gim), wszyst kich m³odszych pozio mów gleb inter gla cjal nych i oddzie laj¹cych je lessów. W przy pad ku pozo -sta³ych pro fi lów les so wych, zacho wa ne w nich gli ny lodow co we repre zen tuj¹ jed no lub dwa nasu niê cia l¹dolo du w cza sie zlo do wa ceñ œrod ko -wo pol skich (krz ny, odry) i dnie prow skich (Dnie per 1 i Dnie per 2). W W¹choc ku, dol na z zacho wa nych glin jest okre œlo na jako odpo -wied nik zlo do wa ce nia krz ny, a gór na jako pozo sta³oœæ l¹dolo du sta dia³u mak sy mal ne go (kamien nej) w obrê bie zlo do wa ce nia odry. O wie ku gór nej gli ny decy du je roz wi niê ta na niej gle ba kopal na z inter gla cja³u eem skie go oraz przy kry waj¹cy tê glebê less zlo do wa ce nia wis³y. Tak przed sta wio na inter pre ta cja wie ko wa wymie nio nych glin znaj du je uza sad nie nie tak¿e w wyni -kach dato wa nia TL osa dów lodow co wych i wod no lo dow co wych w stre fie pó³noc ne go przed po la Gór Œwiê to krzy skich (Lind ner & Fedo ro -wicz, 1996; Jaœ kow ski & Kowal ski, 1997), a ponad to wyka zu je pewn¹ zbie ¿noœæ z wnio ska mi wyni kaj¹cymi z badañ petro gra ficz nych tych glin (por. Lisic ki, 2003a,b).
Z podobn¹ sytu acj¹ mamy do czy nie nia na Ukra inie, w stre fie dorze cza œrod ko we go Dnie pru. W pro fi lach Buga iw ka i Staj ki gle ba kopal na pozio mu Pri lu ki (eemian) i m³odszy less pozio mu Val day (zlo do wa ce nia wis³y) roz wi niê te s¹ na mu³kach, podes³anych bez po œred nio najm³odsz¹ na tym obsza rze glin¹ lodow cow¹. Brak w tych pro fi lach gle by kopal nej pozio mu Kay da ki (lubel skie go) potwier dzaj¹ ostat nie wyni ki badañ pali no -lo gicz nych nad gli no we go pozio mu gle bo we go w nie da le ko po³o¿onym pro fi lu Stare Bez ra di cze (Gera si men ko, 2000, 2001). Fakt ten zda je siê dowo dziæ, ¿e gli na lodow co wa zacho wa na w tych pro fi lach win na byæ wi¹zana z epi zo dem gla cjal nym bez po œred nio poprze dzaj¹cym inter -gla cja³ eem ski, a wiêc z m³odszym nasu niê ciem l¹dolo du zlo do wa ceñ dnie prow skich, okre œlo -nym w tej pra cy jako Dnie per 2. L¹dolód ten zapew ne osi¹ga³ w tym rejo nie zasiêg mniej szy ni¿ w cza sie zlo do wa ce nia Dnie per 1.
Œladem tego star sze go zlo do wa ce nia (Dnie per 1) jest tu zapew ne gli na lodow co wa zacho -wa na w pro fi lach Gra di¿sk i Wja zo wok. W obu tych pro fi lach, powy ¿ej stwier dzo nej gli ny s¹ zacho wa ne dwie gle by kopal ne, repre zen tuj¹ce pozio my Kay da ki i Pri lu ki. W przy pad ku pro fi lu Gra di¿sk, obej muj¹cego gór ny frag ment osa dów powy ¿ej zabu rzeñ gla ci tek to nicz nych, mamy do 230 B III Em B M 2600 1000 1400 660 780 830 900 La 130 210 WIEK AGE ka BP STADIA IZOTOPOWE TLENU OXYGEN ISOTOPE STAGES ZLODOWACENIA I OKRESY ZIMNE GLACIATIONS AND COLD PERIODS 6 INTERGLACJA£Y I OKRESY CIEP£E INTERGLACIALS AND WARM PERIODS 5 e 2 – 5 d 1 12 13 – 15 9 10 11 20 17 – 19 16 21 – 33 34 – 36 64 – 95 37 – 58 59 – 63 2200 0 10 100 330 360 400 430 530 620 8 Ch 7 Re Bl J Ja Ol 96 – 104 1750 PA LE O -M A G N ET Y ZM PA LA EO -M A G N ET IS M VALDAY – vl PRILUKI – pl HOROKHOV – ho ODRY; ODRANIAN – O LUBAWSKI/LUBELSKI; LUBAVIAN/LUBLINIAN – L KAYDAKI – ka ZBÓJNOWSKI; ZBÓJNIAN – Z ZAVADIVKA 2 – zv 2 LIWCA; LIVIECIAN – Li OREL – or ZAVADIVKA 1 – zv 1 SOKAL – so SANU 2; SANIAN 2 – S 2 TILIGUL – tl FERDYNANDOWSKI; FERDYNANDOVIAN – F LUBNY – lb SOLOTVIN – sol SANU 1; SANIAN 1 – S 1 SULA – sl MA£OPOLSKI; MA£OPOLANIAN – Ma MARTONOSHA – mr NIDY; NIDANIAN – N PRIAZOVYE – pr
PODLASKI; PODLASIAN – Pod (AUGUSTOVIAN ?) SHIROKINO – sh NARWI; NAREVIAN – Na CELSTYNOWSKI; CELESTYNOVIAN – Ce KRYZHANIV – kr OTWOCKA; OTWOCKIAN – Ot BEREZAN – br SIVER – sv DNIEPER 2 – dn 2 KORSHOV – ko WIS£Y; VISTULIAN – V EEMSKI; EEMIAN – E HOLOCEN; HOLOCENE – H (hl) RÓ¯CE; RÓ¯CIAN – Ró PONURZYCKI; PONURZYCIAN – Po BEREGOVO – bv KRZNY; KRZNANIAN – Krz DNIEPER 1 – dn 1 LUCK – l MAZOWIECKI; MAZOVIAN – M ILYICHIVSK – il C Z W A R T O R Z Ê D Q U A T E R N A R Y P L E J S T O C E N P L E I S T O C E N E P R EP LE JS TO C EN P R EP LE IS T O C EN E H
zlodowacenia wyra¿one obecnoœci¹ glin morenowych w analizowanych profilach lessowych glaciations present in the studied loess sections in form of glacial tills
Sym bo le ozna czeñ pale oma gne tycz nych (Sym bols of pala e oma gne tic epo chs): B — Brun hes, M — Matuy ama, Re — Reu nion, Ol — Oldu vai, Ja — Jara mil lo, Em — Empe reur, BIII — Biwa III, Ch — Che gan, J — Jama ica, Bl — Bla ke, La — Las -champ
Tab. 1. Sta dia izo to po we tle nu, g³ówne zlo do wa ce nia i okre sy zim ne, inter -gla cja³y i okre sy ciep³e w czwar to rzê dzie Pol ski i Ukra iny oraz ich wiek wed³ug ró¿ nych auto rów
Table 1. Oxy gen iso to pe sta ges, main gla cia tions and cool inte rvals, inter gla -cials, and warm inte rvals in the Quater na ry of Poland and Ukra ine, with the ir ages accor ding to diffe rent authors
czy nie nia z glin¹ star sze go nasu niê cia l¹dolo du siê gaj¹cego dalej ku po³udnio we mu wscho do wi (ryc. 1). M³odsza gli na lodow co wa, repre zen tuj¹ca póŸ niej sze nasu niê cie l¹dolo du (Dnie per 2), jest w³¹czo na w m³odsze fa³dy i ³uski gla ci tek -to nicz ne Góry Piwi cha. Nie ma jej w obrê bie ana li zo wa ne go pro fi lu Gra di¿sk, jest nato miast wymienia na jako pozo sta³oœæ l¹dolo du odpo wie dzial ne go za m³odsz¹ fazê defor -ma cji gla ci tek to nicz nych w tym rejo nie.
Wnio ski
1. Przed sta wio ne fak ty wystê po wa nia glin lodow co wych w repe ro wych pro fi lach les so wych Pol ski i Ukra iny dowodz¹, ¿e w cza sie trzech zlo do wa ceñ: sanu 2 = Tili gul (12 sta dium izo to po we tle nu), krz ny = Dnie per 1 (8 sta dium izo -to po we tle nu) i odry = Dnie per 2 (6 sta dium izo -to po we tle nu) l¹dolo dy skan dy naw skie siê ga³y na obsza ry objê te aku mu la -cj¹ les sow¹ w œrod ko wo w schod niej Euro pie (tab. 1).
2. Pozy cja wie ko wa tych glin wyni ka z ich wystê po wa -nia w pro fi lach, gdzie s¹ one podes³ane i/lub przy kry te pozio ma mi lessów oddzie lo nych dobrze ziden ty fi ko wa ny mi gle ba mi kopal ny mi. Wa¿nym dowo dem w tym wzglê -dzie s¹ tak¿e wyni ki badañ pale oma gne tycz nych reje struj¹cych w tych pro fi lach nie tyl ko gra ni cê Brun hes/Matuy ama, ale tak¿e sze reg epi zo dów odwrot nej pola -ry za cji w obrê bie epo ki Brun hes.
3. Fak ty te, uœciœ laj¹c pozy cjê wie kow¹ ana li zo wa nych glin lodow co wych, sk³aniaj¹ tak¿e do pre zen ta cji nowe go spoj rze nia na mak sy mal ne zasiê gi l¹dolo dów skan dy naw skich w cza sie zlo do wa ceñ œrod ko wo pol skich w dorze czu œrod ko -wej Wis³y i w cza sie zlo do wa ceñ dnie prow skich w dorze czu œrod ko we go Dnie pru. Nale ¿y s¹dziæ, ¿e w dorze czu Wis³y mak sy mal ny zasiêg tych l¹dolo dów przy pa da³ zapew ne na m³odsze zlo do wa ce nie œrod ko wo pol skie, okre œla ne ostat nio jako odry, z mak sy mal nym sta dia³em kamien nej i pomak sy -mal nym war ty. W przy pad ku dorze cza Dnie pru sytu acja ta zda je siê wygl¹daæ odwrot nie. Mak sy mal ny zasiêg ówcze sne -go l¹dolo du móg³ przy pa daæ na starsz¹ czê œæ tych zlo do wa ceñ (tam dnie prow skich), okre œlan¹ jako Dnie per 1.
Pra cê wyko na no w ramach tema tu BW-1607/1.
Lite ra tu tra
BOGUC KI A., BOGUCKI A. & WO³OSZYN P. 1994 — Repe ro wy pro fil Boja ni ce i nie któ re pro ble my badaw cze les so wo-gle bo wych serii pery gla cjal nych plej sto ce nu. [In:] Wil gat T. (ed.) Przew. Wyciecz . Ogól no pol skie go Zj. Pol. Tow. Geo graf., 246–249: Lublin. BOGUC KIJ A.B., WIE LICZ KO A.A., GEREN CZUK K.J., GRU -ZMAN G.G., DEME DIUK N.S., ZALESSKIJ I.I., KRAW CZUK J.S., MORO ZO WA T.D., NIE CZA JEW W.P., PALIEN KO W.P., CAC KIN A.I. & CZU GUN NYJ J.G. 1980 — Opor ny je razre zy i kra je wy je obra -zo wa ni ja mate ri ko wych ole de ne nii zapad noj cza sti Ukra iny. Inst. Nauk Geo l. Aka d.Nauk SSR. Pre print 80–7, Kijew: 1–50.
CHLE BOW SKI R., GO¿YK P.F. & LIND NER L. 2000 — Wstêp na cha rak te ry sty ka porów naw cza lessów m³odszych gór nych Wy¿y ny Ma³opol skiej (Pol ska) i dorze cza œrod ko we go Dnie pru (Ukra ina) na pod -sta wie badañ mine ra lo gicz nych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 393: 95–113. DOLECKI L. 1995 — Lito lo gia i stra ty gra fia mezo plej sto ce ñskich utwo rów les so wych po³udnio wow schod niej czê œci Wy¿y ny Lubel -skiej. Roz pra wy habi li ta cyj ne UMCS, 51: 1–169.
DOLECKI L. 2002 – Pod sta wo we pro fi le lessów neo plej sto ce ñskich Grzê dy Horo del skiej i ich inter pre ta cja lito lo gicz no-stra ty gra ficz na. Wyd. UMCS, 1–263.
GERA SI MEN KO N.G. 2000 — Late Ple isto ce ne vege ta tio nal and soil evo lu tion at the Kiev loess pla in as recor ded in the Sta ri Bez ra dy chy sec tion, Ukra ine. Stud. Quater., 17: 19–28.
GERA SI MEN KO N. 2001 — Sta ri Bez ra dy chy sec tion. [In:] INQUA-SEQS Con fer. Ukra ine Quater na ry Explo red: the Mid dle and
Upper Ple isto ce ne of the Mid dle Dnie per area and its impor tan ce for the East-West Euro pe an cor re la tion. Excur sion Guide: 12–19, Kyiv. GOZHIK P.F. 1995 — Gla cial histo ry of the Ukra ine. [In:] Ehlers J. i in. (eds), Gla cial depo sits in Nor thE ast Euro pe. A.A. Bal ke ma, Rot ter -dam/Bro ok field: 213–215.
GOZHIK P.F. (red.) 2000 — Kar ta cze twier ticz nych wid kla diw Ukra iny, masz tab 1 : 1 000 000. Der¿ aw na Geo³ogicz na S³u¿ba Ukra iny, Kijew. GOZHIK P., CHLE BOW SKI R. & LIND NER L. 2001 — Pivi kha Hill. In: INQUA-SEQS Conf. Ukra ine Quater na ry Explo red: the Mid dle and Upper Ple isto ce ne of the Mid dle Dnie per area and its impor tan ce for the East-West Euro pe an cor re la tion. Excur sion Guide. Kyiv: 36–39. GO¿IK P.F., ³AWRU SZYN J.A. & CZU GUN NYJ J.G. 1976 — Gla cio dis lo ka cji Gory Piwi chi. Nauk. Dum ka, Kijew: 1–38. JAœ KOW SKI B. & KOWAL SKI B.J. 1997 —Pro blem zasiê gu l¹dolo du zlo do wa ce nia War ty w pro fi lu Gró jec–Szyd³owiec. [In:] Krzysz -kow ski D. & Przy byl ski B. (red.) Pro ble my zlo do wa ceñ
œrod ko wo pol skich w Pol sce po³udnio wo-za chod niej. Mat. IV Konf. Stra ty gra fia Plej sto ce nu Pol ski. Wroc³aw: 211–212.
JER SAK J. 1977 — Cyc lic deve lopment of the loess cover in Poland. Biul. Inst. Geol., 305: 83–96.
LIND NER L. 1988 — Jed nost ki gla cjal ne i inter gla cjal ne w plej sto ce nie Wy¿y ny Mie chow skiej i niec ki nidzia ñskiej. Prz. Geol., 36: 140–148. LIND NER L. 2001 — Pro blem wie ku i zasiê gu l¹dolo dów skan dy naw -skich u brze gu pol -skich Kar pat. Przegl. Geol., 49: 819–821.
LIND NER L., BOGUC KI A., GO¿YK P., MAR CI NIAK B., MARKS L., ³ANCZONT M. & WOJ TA NO WICZ J. 2002a — G³ówne cykle kli -ma tycz ne w stra ty gra fii plej sto ce nu Pol ski i Ukra iny. Prz. Geol., 50: 787–792.
LIND NER L., BOGU T SKY A., GOZHIK P., MAR CI NIAK B., MARKS L., ³ANCZONT M. & WOJ TA NO WICZ J. 2002b — Cor re la -tion of main gla cia l-in ter gla cial and loess-pa la e osol cyc les in the Ple isto ce ne of Poland and Ukra ine. Acta Geol. Pol., 52: 459–469. LIND NER L., GO¿IK P., JE³OWI CZE WA J., MAR CI NIAK B. & MARKS L. 2003 — G³ówne pro ble my kli ma to stra ty gra fii czwar to rzê -du Pol ski, Bia³oru si i Ukra iny. [In:] Kostrzew ski A. (ed.), Streszcz. Ref. IV Sem. pt. Gene za, Lito lo gia i Stra ty gra fia Utwo rów Czwar to rzê -do wych, Poznañ: 34–35.
LIND NER L. & FEDO RO WICZ S. 1996 —Wiek TL osa dów plej sto ce ñskich w Jano wie nad Radomk¹ i pro blem zasiê gu l¹dolo dów w cza -sie zlo do wa ceñ œrod ko wo pol skich (odry, war ty) w stre fie NW obrze ¿e nia Gór Œwiê to krzy skich. Prz. Geol., 44: 935–937. LIND NER L. & MAR CI NIAK B. 1998 — The occur ren ce of four inter gla cials youn ger than the Sanian 2 (Elste rian 2) Gla cia tion in the Ple isto ce ne of Euro pe. Acta Geol. Pol., 48: 247–263.
LIND NER L. & MARKS, L. 1999 — New appro ach to stra ti gra phy of pala e ola ke and gla cial sedi ments of the youn ger Mid dle Ple isto ce ne in mid-e a stern Poland. Geol. Quarter., 43: 1–8.
LIND NER L. & PRÓ SZY ÑSKI M. 1979 — Geo chro no logy of the Ple isto ce ne depo sits at W¹chock, nor thern part of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: 121–131.
LIND NER L., WOJ TA NO WICZ J. & BOGU T SKY A.B. 1998 — Main stra ti gra phi cal units of the Ple isto ce ne in southe a stern Poland and the nor thwe stern Ukra ine, and the ir cor re la tion in western and mid-e a stmid-ern Euro pmid-e. Gmid-eol. Quartmid-er., 42: 73–86.
LISIC KI S. 2003a — Zasiê gi l¹dolo du skan dy naw skie go w dorze czu Wis³y wyzna czo ne na pod sta wie petro gra ficz nych badañ glin lodow co wych, w nawi¹zaniu do izo to po wych sta diów tle no wych. Prz. Geol., 51: 217–223. LISIC KI S. 2003b — Lito ty py i lito stra ty gra fia glin lodow co wych plej sto ce nu dorze cza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 1–105. MATOSH KO A.V. & CHU GUN NY Y.G. 1995 —Geo lo gi cal activi ty and dyna mic evo lu tion of the Dnie per Gla cia tion. [In:] Ehlers J. i in. (eds.), Gla cial depo sits in Nor thE ast Euro pe. A.A. Bal ke ma, Rot ter -dam/Bro ok fi led: 225–229.
MATVIIS HI NA Zh., MEL NI CHUK J., PERE DE RIY V., GERA SI MEN KO N., ROUS SE AU D. D. & KUKLA G. 2001 — Vya zivok sec tion. [In:] INQUASEQS Con f. Ukra ine Quater na ry Explo red: the Mid -dle and Upper Ple isto ce ne of the Mid -dle Dnie per area and its impor tan ce for the East-West Euro pe an cor re la tion. Excur sion Guide: 23–36. NAWROC KI J. & SIEN NIC KA-CH MIE LEW SKA A. 1996 — Loess magne ti sm in the Odo nów sec tion (S Poland). Geol. Quarter., 40: 231–243. Putie wo di tiel IX pol sko-ukra in sko go polo wo go semi na ra, 1999 — Stra ti gra fi ja i kore laci ja les sow i led ni ko wych otlo¿e nij Pol szy i Ukra -iny. Inst. Nauk. Geol. Nac. Akad. Nauk Ukra iny, Kijew: 1–33,. SZEL KO PLY AS W.N. & CHRI STO FO ROWA T.F. 1996 — Stra ti gra fi ja i chro no lo gi ja les so wych i led ni ko wych otlo¿e nij Kijew sko go Prid -ne prowja. Geol. Jour., 1–2: 132–137.
VEKLICH M.F. i in. 1984 — Excur sion 025 —Quater na ry geo logy of the Dnie per area. [In:] Gui de bo ok Intern. Geol. Con gr. Sess. Kiev, 27: 64–81.
