The Cracow Sub-Carpathian is limited to the zone .egment, 25 km long and about 7 km wide (fig. 1). The ;tructural distinctness of the segment results from the Mesozoic platform uplift where transcending across the main Cracovides anticline. The Variscan complex there represents a cover of a still older tectonic complex, built o[ Cambrian, Ordovician and Silurian strata deformed in some polyphases of the Caledonian orogeny and form-ing the main Cracow anticline nucleus.
The most characteristic secondary features of the Cracow Sub-Carpathian tectonics have been reflected by the structural disturbances of the Miocene salt-bearing evaporite key-member on the cross-sections (fig. 2). Im-portant detail - an overturned fold passing into a tectonic scale. However, the Mesozoic platform behaved in quite a rigid way under the influence of -tangential stresses, which resulted in its compresional dismembering and faulting.
PE31-0ME
KpaKOBCKOe no,D,KapnaTbe orpaHII14eHO ,li,O 0Tpe3Ka 30Hbl W111p111HO~ 7 KM 111 ,D,nii1HO~ 25 KM, pacnono>KeHHO~
B,D,Onb Kpa.R Ha,D,BII1ra KapnaTeKero cpn111wa Ha MII10L\eHosyK> coneHOCHYK> cpopMai.\111K> (cp111r. 1). B KonoHKe 3TO~ cpop-Mal.\111111 penepHbiM nii1TOCTpaT111rpacp1114eCKII1M 3neMeHTOM .RBn.ReTC.R rop11130HT 3BanOp111TOB.
B nepso~ 4aCTII1 CTaTbll1 asTopbl npe,D,cTaBn.RK>T o4epK
reonOrll14eCKOrO CTpOeHII1.R coneHOCHoro no,D,KapnaTb.R t>
nonbWe, C OKpeCTHOCTe~ nll1nb3Ha Ha BOCTOKe, 4epe3 5oxHK> ,D,O Benii1YK111 Ha 3ana,D,e. Ha o6w.eM cpoHe TeKTo-HII1K111 3TOrO pa~OHa Bbi,D,en.ReTC.R TaK Ha3biBaeMbiH ~ne MeHT canii1,D,OB, KaK BTopocTeneHHa.R cTpyKTypa nepe,D, cppoHTOM KapnaTeKero Ha,D,BII1ra, co,D,ep>t<aW.a.R MecTopo>t<-,D,eHII1.R con111, aHr111p111Ta 111 r111nca, KaK npo,D,yKTbl ecTeCTBeH-Horo o6oraw.eHII1.R. Ha6nK>,D,a.R 1113MeHeHII1.R 3TOH CTpyK-TYPbl no npoCT111paHII1111, MO>KHO ee pa3,D,enii1Tb Ha HeCKOnbKO oTpe3KOB co CTpyKTypHo pa3Hb1M nonepeYHbiM pa3pe30M. B 3TOM OTHoweHII1111 IIICKntOYIIITenbHol1 .RBn.ReTcR oco6eH-HOCTb KpaKOBCKOrO no,D,KapnaTb.R. 3TO BbiTeKaeT 1113 Bbl· COKOrO nO,D,H.RTIII.R Me3030!IiCKOM nnaTcpOpMbl, Ha nepe-XO,D,e yepe3 caMyK> BbiCOKYK> u.enb KpaKOBII1,D,, T.e. yepe3 aHTII1Knii1Ha.nb KpaKosa . ..R,D,po ~Tol1 aHTII1KniiiHanlll cnaraeT KOMnneKC HII1>KHenane030~CKIIIX cp0pMal.\111l1, nO,D,BeprHyTbiX ,D,ecpopMai.\111.RM BO BpeM.R Kane,D,OHCK111X oporeH111YeCKII1X ,D,BII1>KeHII1l1, a ee Kpblnb.R ccpopM111posan111cb r.13 KOMnneKca sepxHenaneo3ol1cK111X cpopMaU.III~, ,D,ecpopMwposaHHbiX s sa-p111CCKII1X oporeHII1YeCKII1X .D.Biii>KeHw.Rx. B to>KHbiX oKpecT-HOCT.RX KpaKosa 6onee .D.pesHee nane030HCKoe ocHo-saHwe, BMeCTe C BbiWene>Ka~eH Me3030l1CKO~ nnaTcpOpMOH, norpy>t<aeTC.R nocTeneHHO no,D, KapnaTCKHH Ha,D,swr. B CB.R3H c TeM, xapaKTep111CTiil4ecKoł1 CTPYKTYPHOH yepTo~ KpaKOBCKOrO no,D,KapnaTb.R .RBn.ReTC.R paCYneHeHII1e Me30-30HCKOH nnaTcpopMbl B,li,Onb ,li,IIIC.nOKai.\HOHHbiX 30H, B KOM· naKTHOM CTII1ne, YTO XOpOWO Blll,li,HO Ha np111nO>KeHHbiX pa3pe3ax (cpwr. 2).
JACEK RUTKOWSKI, LESZEK STARKEL Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska Akademia Nauk
WP
L
YW GOSPODARKI
CZŁOWIEKANA PROCESY GEOLOGICZNE W REGIONIE KRAKOWSKIM
Region krakowski obejmuje wapienno-lessową Wy-żynę Krakowską, marglisto-ilasto-lessową WyWy-żynę Mie-chowską i Działy Proszowskie, wypreparowane przez Wisłę wapienne zręby Bramy Krakowskiej, zachodnią część Kotliny Sandomierskiej, wąski pas przedgórza Kar-pat i strefę progu Pogórza Karpackiego (ryc. 1). Obszar ten był od starszego paleolitu (eemu, kultury mustierskiej) penetrowany przez grupy ludzkie, czego ślady znajdujemy zarówno w stanowiskach jaskiniowych (23), jak też pro-filach lessowych (19, 6). Człowiek nawet w czasie pessi-mum klimatycznego nie opuścił tych ziem, na co wska-zują stanowiska łowców mamutów na ul. Spadzistej w Krakowie (18).
Jednak istotne zmiany, głównie na żyznych glebach lessowych rozpoczęły się wraz z wczesnoneolityczną upra-wą roli kultury żeliezowskiej ok. 6000-6200 lat BP tj. ok. 4500 lat BC (40). Wyjście rolnictwa na obszary wodo-dzielne w okresie kultury pucharów lejkowatych (ok. 5000 BP) oznaczało wzrost denudacji gleb (20, 38). Wzrost osadnictwa i rolniczego użytkowania ziemi przebiegał falami - większe wylesienie następowało w okresie kul-tury łużyckiej, w młodszej części okresu rzymskiego, wreszcie od początku obecnego tysiąclecia (ryc. 2).
Od XV- XVII wieku wzrasta gwałtownie liczba lud-ności, maleje areał lasów (ryc. 3), obok erozji gleb na sto-kach rośnie gęstość dróg, rozpoczyna się budowa mły nów i stopni wodnych, regulacja koryt, tworzenie stawów
312
UKD 550.7(438.31): 551.797/.799 rybnych. W XIX w. dochodzi na szerszą skalę eksploata-cja powierzchniowa i podziemna wapieni i węgla oraz re-gulacja koryta Wisły (39), zmieniająca przebieg erozji i sedymentacji. Zaczyna się coraz wyraźniejsza bezpośred nia ingerencja człowieka w przebieg procesów, która w ostatnich dekadach nasila się - należy do nich z jednej strony zwiększanie spadku rzek, a z drugiej strony budowa nowych stopni wodnych, budowa nowych linii komuni-kacyjnych, zanieczyszczenie gleb przez emisje pyłów i ga-zów oraz chemizację rolnictwa i groźne zanieczyszczenie mad wiślanych, związane ze wzrostem zawartości metali
soli w wodzie.
DENUDACJA STOKÓW I SEDYMENTACJA W MAŁYCH DOLINACH
Wylesienie i uprawa roli zmieniła w sposób istotny typ i natężenie procesów na stokach. O ile w warunkach naturalnych w związku z przewagą infiltracji dominowały
ługowanie i lokalnie erozja linijna, a na pokrywach rY-łowych również sufozja, o tyle wraz z początkiem rolni et wa
większą rolę zaczęły odgrywać: spływ powierzchniowy j spłukiwanie, rozwój sieci wąwozowej przy koncentracji
spływu, a także płytkie ruchy masowe i wywiewanie gleby przez wiatr.
Spłukiwanie zachodzące w czasie ulew i roztopów przy przemarzniętym podłożu (34, 11, 33) miało
początko-15
wo - w związku z przemienną gospodarką rolną - ogra-niczony przestrzennie zasięg, ale w strefie tarasu lesso-wego Wisły i Działów Proszowskich jego odbicie znajdu-jemy w pokrywach deluwialnych. W profilu w Pieszewie
(ryc. 4), u stóp skarpy terasy lessowej Wisły, druga i trze-cia faza kulturowa, wyrażone wyraźnym spadkiem
za-wartości pyłku drzew i wzrostem pyłku zbóż, zaznaczyły się uruchomieniem spłukiwania (5900- 5800 lat BP). Jego zahamowanie ok. 5380 lat BP koreluje się z fazą ograni-czenia upraw i wzrostu wilgotności (40). Podobny płaszcz
deluwiów o grubości l - l ,5 m przykrywa taras lessowy
Wisły w Hebdowie, gdzie spłukiwanie z krawędzi Dzia-łów Proszowskich spowodowało odkrycie gleby typu czar-noziemu, datowanej na ok. 6000 lat BP (9). O skali
degra-Ryc. l. Szkic geomorfoiogiczny regionu krakowskiego - dna dolin (holocen), 2 - wyższe tarasy (plejstocen) i" wyso-czyzny, 3 - wyżyny i pogórza, 4 progi denudacyjne, 5 -progi tektoniczne, 6 - stanowiska wspomniane w tekście: l -Rabsztyn, 2 - Górna Racławka, 3 - Dolna Racławka, 4 -Zabierzów, 5 - Pleszów, 6 - Branice, 7 - Wieliczka, 8 - Sza -rów, 9 - Hebdów, 10 - las Grobla, 11 - Bronocice, 12 -
San-cygniówka
Fig. l. Geomorphoiogy oj the Cracow region l - Valley floors (Holocene), 2 - higher terraces and inter-fluves (Pleistocene), 3 - uplands and foothills, 4 - denuda-tional escarpments, 5 _: escarpments tectonic, 6 - localities
men-tioned in text (see Polish explanations)
NEOLIT
NEOUTHIC EPOKA BRONZE AGE BRĄZU E POKA ŻELAZA IRON AGE
Ryc. 2. Zmiany intensywności osadnictwa w wyżynach iessowych od początku neoiitu po okres rzymski (wg 20)
Fig. 2. Changes in the intensity oj human occupation oj the loess piateaus from Neoiithic untii the Roman period (aft er 20)
dacji świadczą częste ścięte jamy zasobowe czy groby na łagodnych stokach, np. na stanowisku w Bronocicach nad Nidzicą. Ponieważ groby pierwotnie znajdowały się na głębokości ok. 2m, a dziś są położone prawie przy powierzchni, zatem tempo spłukiwania wynosi tu ok. 0,3 mm rok. Prowadzi to do odsłaniania zwietrzelin skał mezozoicznych, iłów miocenu i residuów po osadach lodowcowych. Procesy te mogą ulec przyśpieszeniu w przypadku zwiększania zasięgu gospodarki wielkoareało wej. Poniżej osady w Bronocicach dolne części stoków i małe dolinki są przykryte deluwiami o mią.ższości do 4 m, których składanie rozpoczęło się w okresie kultury pucharów lejkowatych powyżej daty 5150
±
130 lat BP (38). W warunkach wylesienia nastąpiły też istotne zmiany w przekształcaniu młodych rozcięć na stokach (34). Stro-mościenne wąwozy na lessach rozwinięte poprzez pro-cesy sufozji lub krasu (na wapieniach), czy też V-kształtne wciosy strefy progu Pogórza Karpackiego po wylesieniu przekształciły się poprzez agradację w na ogół płaskodenne parowy, a te w odcinkach dolnych poprzez zaoranie zbo-czy - w nieckowate formy (ryc. 5). Nie są to jednak je-dyne kierunki zmian. W rejonie Wieliczki stwierdzono, że wysokie (2- 3 m) skarpy płaskodennych parowów, roz-cinających rozległe nieckowate formy, są po prostukra-Ja
100 A o A o A o A o ~·Q) o A o A o A o A .5 o A o A o A o :!.o A o A o A o A o 80 A o A o A o A o o A o A o A o A o A o A o !l !l o !l o !l o 60 /1. o A o ~ A o III Ql o .E-o--
=
l l l l l l ..c 40 <.D= •• l l..
- l l 20 o~~Uli~~~~~~Uli~~~~~~~~~~ 1000 1340 1580 1824 1980r: ~ 1 ~=·.
12
Q:::2J
3[[[ll]
4 ~s!:Z]
6[:2]
7Ryc. 3. Wskaźnik zmian krajobrazu w ostatnim tysiącieciu dla rejonu Krakowa - w promieniu 40 km (wg 26) l - lasy, 2 - bagna, łąki naturalne i wody, 3 - użytki rolne, 4 - tereny zabudowane i drogi, 5 - wskaźnik przeobrażenia kraju (
3
+
4v
b . d.ł
l , .- - , 6 - tereny przeo rażone w następstwie z1a a nosc1 gos-1+2
podarczej (ha/l mieszk.), 7 - gęstość zaludnienia (mieszk./km2)
Fig. 3. Indicators oj iandscape transformatżon in the iast millenium in t he Cracow region - to 40 km distance (aft er 26) l - forests, 2 - wamps, meadows and waters, 3 - agricultural land, 4 - buildings and roads, 5 - index of landscape transforma-tion (3
+
4\, 6 - areas transformated by economic activity (inl
+i)
n.p.m. N
s
190c---~----.---~--~----~----.---~--~----~----~--o
40 ~ 60m 20Ryc. 4. Przekrój geologiczny krawędzi tarasu lessowego i kopai-nego starorzecza w Pieszowie (wg 40)
- zw1ry, 2 - piaski, 3 - mułki piaszczyste, 4 - less, 5 -deluwia, 6 - -torf (z datami C14), 7 - mułki organiczne, 8
-skiby kopalnego osuwiska
~
Ryc. 5. Kierunki ewolucji małych dolin rozcinających stoki (wgL. Starkla)
a - wąwóz lessowy, b - wcios, c - parów powstały przez aku -mulację w dnie formy a lub c, d - niecka z zaorania, e - niecka peryglacjalna wypełniona soliflukcją, f - transformacja niecki
przez orkę
Fig. 5. Directions oj evolution oj smali valleys cutting slopes ( after L. Starkel)
a - loess gully, b - V-shaped valley, c - fiat bottom valley (formed from a or b), d trough formed by cultivation, e -periglacial dellen filled by solifluction, f - deilen changed by
cultivation
wędziami tarasów rolnych, które powstały poprzez aku-mulację deluwiów na granicy pól ornych i podmokłych łąk (34). Jednocześnie w ostatnich stuleciach wraz z roz-drobnieniem gruntów wzrosła gęstość dróg polnych, z któ-rych wiele uległo przekształceniu w głębokie wąwozy (41). Do takich należy wąwóz w Bronocicach, w którym od-słoniło się wypełnienie późnoneolityczne starej dolinki.
Również z wylesieniem stromych stoków należy wią zać ożywienie płytkich ruchów masowych, zarejestrowane szczególnie w strefie przedgórza Karpat i progu Pogórza Karpackiego (34). Modelują one często duże i głębokie
osuwiska, które uaktywniają się jedynie w czasie wyjątko wo wilgotnych lat. Zapis ożywienia procesów stokowych
związany z wylesieniem i uprawą roli znajdujemy zarówno
Fig. 4. Geoiogical cross-section oj edge 0 •
paieochannel in Pieszów
(~
r.Lo
ess
terrace and fossii aJ ter 40)l - gravels, 2 - sands, 3 - sandy silt
6 - peat (with dated horizons) 7 s, 4 - loess, 5 - deluvia
' - org · '
of the fossil slip anlc silts, 8 - patches
u podnóży stoków, jak i w zmianie t .
tacji w dolinach. Ypu I tempa sedymen-Procesy denudacyjne na stokach . . . bicie w akumulacji mad w w· k znaJdUją SWOJe
od-lę szych d 1· h
nach, np. w dolinie Sancygniówk· _ 0 mac na wyży
-nastąpiła
zmiana sedymentacji z 1' ok., 5000 lat temuwęglany na słabo węglanowe p muł~o': bogatych w
Rudawy. W Zabierzowie poc · tkOdobme Jest w dolinie · · zą 0 Wo osadzał · łk · bogate w substancJę organiczną lub Y Się mu 1 kowie głównie torfy (17, 2S). W r t~rfy (30,_ 5), a w Kra-mentacji nastąpiła po 4590
±
120i
azna zmta~a w sedy-dobniej ok. 1500 lat BP lub ó, ~~ BP, anaJprawdopo-dzają się
tużółtawo-szare ~u;::leJ.
Od tego czasu osa-wa), pokrywające większą c , • 1 lessowe (madalesso-zęsc dn d l' .
płaskie stożki napływowe u
1 a
0
my I tworzące
miąższość
J·est tuwyraźni
·
wy.
0~u
bocznych dolin. Ich e mn1eJ ·· . . Sancygniówki (13) i w dolinie Pr s~a niz np. w dolmie cowiąże s
i
ę
z mniejszym za~d~Ika koło
Krakowa (2), w dorzeczu Rudawy. Wyl . . Sięgiem pokrywy lessowej es1an1e powodu· , . ny w faunie ślimaków (l). je wyraznezmia-Odrębny charakter mają p
nym biegu doliny Racławki ( rocesy zachodzące w dol-locenu (co najmniej od
9200 :Yc. 6B). Od starszego ho-w dnie do liny
osadzały się
· - 200 do 5140±
200 lat BP)ctemne mady .
mi oraz odpowiadające im fa . . 'zwan~ orgamczny-(32). Około 5000 lat BP nast CJalme martwice wapienne ·1 · · . charakterze litologicznym ąpi ~ llłew~elka zmiana w i bogatsze w
materiał
le0mad, ktore
stają się jaśniejsze
ss wy co w· . . . rolniczej działalności czło .
k
Iąze s1ę z początkiem do ok 1500 lat BP1 bWie a. Ich sedymentacja trwała
_· u dłużej Na· ł d
związanym z intensywnym w : . jm 0 sz~ osadem wanym
rolniczą działalności
ylestan_Iem zlewni spowodo-miąższości 2-3 m Ro · _ą człowieka są mady lessowe. zcięCie mad o a d , , .
łających do głęb. 6- 7 m i u r _z osa_ ow podscie-prawdopodobnie w · tworzeme doimy nastąpiło
Ciągu ostatnich k"lk 1
nięcie obecnego koryt k. 1 uset at. Przesu-J.est prawdopodobn· Ie &powodo a rze 1 w stosunku do osi doliny d . ł
Podobnie głębokie . . wane z1a a1nością młyna. rozcięcia osadó h 1 , k.
znane z potoku Kob 1 , k. w 0 ocens Ich są też
Znacznie rzad · · Y abns Iego i okolic Morawicy. ZieJ o serwu. je Się 0 . d . cmki dolin, gdzie
Ryc. 6. Przekroje przez osady holocenu w dolinie Racławki (wg
J. Rutkowskiego) A - w górnym biegu rzeki, B - w dolnym
biegu rzeki
- osady plejstoceńskie, 2 - martwice wapienne, 3 - mady or-ganiczne - część dolna, 4 - mady organiczne - część górna,
5 - mady lessowe, 6 - żwiry, 7 - daty C14
przez znaczną część holocenu panowały warunki natural-ne, a wpływ działalności człowieka zaznaczył się dopiero u schyłku okresu subatlantyckiego. Przykładem tego jest górna część doliny Racławki powyżej Dubia (ryc. 6A), gdzie martwice wapienne o miąższości ok. 8m tworzyły się co najmniej w okresie 7280 + 350 1970 + 350 lat BP (4). Stanowią one osad czystych -wód, nie ;_wierających domieszki materiału klastycznego, a więc tworzących się, gdy zlewnia była zalesiona, a pokrywa lessowa nie była zmywana. Dopiero w nadkładzie martwic występuje cienka pok~ywa mady lessowej (l m) związana ze spłukiwaniem lessow ze zboczy, po ich antropogenicznym wylesieniu.
Rozcięcie osadów holoceńskich i utworzenie tarasu o wy-sokości 9-10 m nastąpiło prawdopodobnie 1000-1500 lat temu (3) lub później. Jest ono spowodowane przez dal-szy spadek retencji zlewni, związany z wylesieniem.
AKUMULACJA I EROZJA W DOLINIE WISŁY
Wisła w odcinku krakowskim o zlewni ok. 7500-8500 km2
i długości 170- 200 km jest rzeką typu nizinnego (spadek 0,2- 0,4%), płynącą w szerokiej na 4-6 km rów-ninie zalewowej (zwężonej w Bramie Krakowskiej do 0,35 km). Ale reżim rzeczny jest kształtowany przez wez-brania letnie i roztopowe karpackie (28). Zawiesina po-chodzi zarówno z małych dopływów drenujących wyso-czyzny lessowe, jak i z Karpat.
Wycięta przed późnym glacjałem szeroka rynna dna doliny Wisły, obramowana pleniglacjalnymi tarasami i
kra-wędziami erozyjnymi, jest wypełniona pokrywami późno
glacjalnymi i holoceńskimi, włożonymi obok siebie (31, 16, 10). Fazy rozcięć i początku wkładania nowych serii oraz przerzutów koryt są wiązane z okresami wzrostu
częstotliwości wezbrań: w późnym glacjale i w holocenie 8,5-8,0 ka BP, 6,6-6,0 ka BP, 5,0-4,5 ka BP i młod
szymi (ryc. 7). Analiza tych młodszych zmian wskazuje na wyraźne nakładanie się ingerencji człowieka poprzez wzrost częstotliwości wezbrań i dostawy rumowiska, a
tak-że wylesienie równiny zalewowej i bezpośrednią regulację
koryt.
Późnoneolityczna faza rozwiniętego osadnictwa na
wy-żynach lessowych (20) jest synchroniczna z ożywieniem
działalności rzek i zwilgoceniem klimatu. W tym czasie
nastąpiły przerzuty koryta Wisły, szczególnie czytelne
w lesie Grobla (10). Starorzecza Wisły powstające w
wa-B
10m
5
o
o
...____.__....____.._~ 200mFig. 6. The sections oj the hoiocene sedżments in the Racławka
valley (aft er J. Rutkowski) A - in t he up per part, B - in t he /ower part
- Pleistocene sediments, 2 - calcareous tufa, 3 - lower orga-nie mud, 4 - upper orgaorga-nie mud, 5 - loessic mud, 6 - gravels,
7 - Cl4 date
runkach naturalnych (ryc. 8) w środkowym holocenie odznaczają się małymi promieniami łuków w granicach l 00-200 m i szerokością koryt 50- 70 m. Stan taki utrzy-mał się na pewno do okresu rzymskiego (data 2080
±
70 lat BP z Koła Tynieckiego), a zapewne jeszcze do śred niowiecza.Młodsze aluwia z pniami drzew datowanymi na 2000-1500 lat BP sięgają znacznie głębiej, świadczą o pogłę bieniu koryta Wisły. Liczne starorzecza z tego okresu wskazują, że następowały wówczas znaczne zmiany i prze-rzuty koryt, czemu sprzyjało stwierdzone na stanowisku w Branieach ścinanie potężnych dębów utrwalających brze-gi koryta i równinę zalewową (16, 15). Okres wczesnego średniowiecza to postępująca agradacja, która spowodo-wała podniesienie poziomu koryta Wisły, co zapisane jest w młodszej serii pni w Branieach z X wieku. Te górne, czarne dęby dowiązują już do systemu większych koryt rzecznych o parametrach geometrycznych r = 400-500 m i w = 70- 120m, gdy starsze powstałe w warunkach na-turalnych mają mniejsze wymiary (r = 150m i w = = ok. 50 m). O fazach powodzi na początku okresu histo-rycznego świadczą też mady przykrywające w Krakowie poziom kulturowy z I połowy XI wieku (29).
Jest rzeczą charakterystyczną, że parametry koryta Wisły średniowiecznej niewiele różnią się od Wisły sprzed regulacji w drugiej połowie XIX wieku, inaczej niż obser-wujemy to w dolinie Wisłoki, gdzie agradacja średnio wieczna też zachodziła (36). Może to oznaczać, że wyle-sienie, rozwój rolnictwa i dostawa rumowiska do koryta w rejonie krakowskim były tak znaczne, że do wzrostu wielkości koryt doszło tu znacznie wcześniej. W skazy-wały na to również ostatnie badania składu mechanicz-nego mad (31 ), które stają się coraz bardziej gruboziar-niste. Liczne powodzie okresu małej epoki lodowej (XVI-połowa XIX w.) sprzyjały wyprostowywaniu, dziczeniu i pogłębianiu koryta, przy jednoczesnym nadbudowywa-niu równiny zalewowej (np. powódź z 1813 r.).
Co najmniej od początku XIX wieku w Krakowie obserwuje się pogłębianie koryta Wisły (28, 39) spowodo-wane regulacją i eksploatacją kruszywa z dna rzeki. W latach 1813-1950 wyniosło ono około 4 m (ryc. 9). Rów-nolegle zachodziło nadbudowywanie równi zalewowej ma-dami i tak np. w czasie wielkiej powodzi w 1813 r. była ona prawie w całości pokryta przez wodę. Akumulacja rn~d współcześnie zachodzi w obrębie międzywala (7).
LG AT SA BO LG MA XVII-XVIII XIX- XX XVIi-XVIII
m 10
~
o
6 8~~1~d:
:
:
:
hJ~=~I4J~IsJ~~I6J~~~~)7)~s~g
Ryc. 7. Przekrój syntetyczny dna doliny Wisły w odcinku Nowa Huta- Eranice (wg 14)
- iły mioceńskie, 2 - żwiry, 3 - piaski, 4 -mułki
piaszczys-te, 5 - mady pylaste, 6 - mady ilaste, 7 - mada przemysłowa,
8 - torf, 9 - pnie drzew, LG - późny glacjał, BO - okres
borealny, AT - okres atlantycki, SA - okres subatlantycki,
MA-średniowiecze
Ryc. 8. Fragmenty dna doliny Wisły z systemami różnowiekowych
paleomeandrów w okolicy Tyńca (wg 31)
- paleomeandry starsze, 2 - paleomeandry z okresu
histÓrycz-nego, 3 - koryto Wisły z 1851 r., 4 - koryto Wisły obecne,
5 - równina aluwialna, 6 - wyższe obszary, 7 - wały
przeciw-powodziowe (1980 r.)
Fig. 8. Fragments oj the Vistuła valley floor with systems oj paleo-meanders oj various age near Tyniec (ajter 31) - older paleomeander, 2 - paleomeanders from last millenium,
3 - position of the Vistuła channel in 1851, 4 - actual Vistuła
channel, 5 - alluvial plain, 6 - higher terraces, 7 - flood-control embankments
PROCESY EOLICZNE
N a o b szarac h piaszczystych działalność człowieka
pro-wadzi okresowo do uruchamiania wydm. Główna faza
wydmotwórcza przypada na schyłek ostatniego glacjału
(35). Z początkiem holocenu obszary piaszczyste zostały
pokryte przez zwarte lasy, co doprowadziło do
zatrzy-mania procesów eolicznych. Obecność poziomów
piasz-Fig. 7. Synthetic section across the Vistuta river valley jloor in the reach Nowa Huta- Eranice (aft er 14)
- Miocene clays, 2 - gravels, 3 - sands, 4 - sandy silts, 5 _
silty muds, 6 - clayey muds, . 7 - industrial muds, 8 - peat,
9 - tree trunks, LG - La te glacial, BO - Boreal, A T - Atlantic,
SA-Subatlantic, MA - Middle Age
m6
Ryc. 9. Przebieg niskich stanów wody Wisły w Krakowie wskaz · '
U]ą-cych na pogłębienie koryt (wg 28)
Fig. 9. Cours oj law water levels oj the Vistuła river in Cracow, showing t he tendency to downcutting ( ajter 28)
czystych prze~zielo~ych gleb,ami kopalnymi świadczy 0
okresowym ozywanm procesow eolicznych, następnie ich
zamieraniu. Przykładowo na wydmach w rejonie
Rab-sztyna k. Olkusza (ryc. l O) położonych w odległości od
siebie ~:-1,9 km gleby kopalne z okresu atlantyckiego
(data C-14 460 ± 70 lat BP) oraz subatlantyckiego (daty
1380 ± 60, 1170 ±55, 800 ± 65 i 430 ±55 lat BP) (27).
Subatlantycką wkładkę torfu występującą wśród piaskó
. d w
wydmowych stwter zono w Rącznej k. Krakowa, gdzie
uzys~ano d~tę 700:±:50 la~ BP (Gd 5273). Podobna
sy-tuacJa panuJe w Puszczy Ntepołomickiej (12), gdzie wśród
piasków wydmowych stwierdzono torfy pochodzące _
w świetle badań paleobotanicznych - z okresu
prebo-realnego, z przedłomu okresu subborealnego i
subatlan-tyckiego ~raz subatlantycki.ego. Fakty te wskazują, że
w holocente~ a zwłaszcz.a ~Jego młodszej części, następo
wało lokalme uruchamiafile wydm, co wiąże się z
wyci-naniem lasów przez człowieka.
Procesy eoliczne odżyły na przełomie XVIII i XIX
:Vie~u. na skutek wycinania la.sów dla celów hutniczych
1 gormczyc~. o~az d~a bu~o.wntctwa. Wydaje się, że
pro-ces ten nasthł s1ę naJbardzleJ na przełomie XIX i XX
wie-ku, kiedy to np. cały obszar położony pomiędzy linią
m1Q~
o~
~
~.
'---~__:::200m
430±55 BP
Ryc. IO. Wiek gleb kopalnych w wydmach z okolic Rabsztyna kolo Olkusza (wg 27)
Fig. 10. The ag e oj t he fossil soils from t he neighbourhood oj Rabsztyn near Olkusz (aft er 27)
lotnymi piaskami (24). Zalesianie obszarów wydmowych
rozpoczęto już z początkiem XX wieku. Po II wojnie
światowej, w związku z możliwościami migracyjnymi,
najgorsze grunty położone na piaskach eolicznych
prze-stały być brane pod uprawę i rozpoczęło się
unierucha-mianie wydm. Jest to dobrze widoczne w rejonie Tyńca,
gdzie na zdjęciach lotniczych poligonu Kraków z 1957 r.
widać kilka dużych pól piasków wydmowych, które
obec-nie są całkowicie unieruchomione. Proces wyłączania z
gos-podarki rolnej obszarów piaszczystych obserwuje się w
dalszym ciągu, dlatego też należy liczyć się z dalszym
zanikiem procesów eolicznych.
Należy dodać, że wywiewanie gleby (8) na gruntach
ornych wyżyn lessowych i Pogórza Karpat jest procesem
powszechnym, choć nie prowadzi ono do tworzenia
no-wych form akumulacji eolicznej. W rejonie Krakowa nie
było ono badane.
DEGRADACJA TORFOWISK
Obiektem szczególnie intensywnych zmian są także
torfowiska. Melioracje użytków rolnych, rozumiane przez
służby rolne wyłącznie jako osuszanie, prowadzą do
ob-niżenia się zwierciadła wody także w torfowiskach.
Po-woduje to wysychanie torfu i jego spękanie, co jest
pro-cesem nieodwracalnym, a także jego utlenianie (bezpło
mieniowe spalanie). Efektem tych zjawisk jest powolne
zmniejszanie się miąższości i zanik torfowisk. W Kotlinie
Sandomierskiej procesy te były badane w okolicach
Rud-nika, Leżajska i Przewarska (21). W latach 1891-1970
zmniejszenie się miąższości torfu wyniosło średnio l ,09 cm/
/rok. Ponieważ średni przyrost żywego torfowiska
wy-nosi ok. l mm/rok, dlatego też tempo jego znikania jest
l O-krotnie większe niż przyrostu. Równolegle z redukcją
miąższości torfu zachodzi zmniejszanie się powierżchni
torfowisk. W omawianych terenach wyniósł on 55-89%
pierwotnej powierzchni. Powierzchnia torfowiska Wielkie
Błoto w Szarowie koło Krakowa (ryc. 11) w latach
1890-1989 obniżała się średnio o 1,6 cm/rok (22).
Proces ten dotyczy również wszystkich torfowisk
po-łożonych w pobliżu Krakowa, które są odwodnione
i częściowo zmienione na użytki rolne, lub też uległy za-nikowi, jak np. torfowisko na ul. Piastowskiej w Krako-wie (25). Osuszanie torfowisk jest procesem negatywnym,
powodującym spadek retencji wodnej i przyczynia się do
przesuszania okolicznych terenów. Panująca obecnie
kon-cepcja melioracji wskazuje, że w przyszłości należy
ocze-kiwać dalszego zaniku torfowisk.
PODSUMOWANIE
W rejonie Krakowa istotna zmiana w charakterze
i natężeniu procesów geologicznych rozpoczęła się wraz
ze wczesnoneolityczną fazą wylesiania i uprawy roli ok.
6500-6000 lat temu. W czasie kolejnych faz osadnictwa
obejmowało ono coraz większe obszary prowadząc w
Ryc. 11. Zanikanie torfowiska Wielkie Błoto w Puszczy Niepoło
mickiej (wg 22)
- podłoże, 2 - torf, 3 - powierzchnia 1986 r., 4 -
powierzch-nia w 1890 r.
Fig. II. Disappearing oj the peat-bog Wielkie Błoto in the Niepoło
mice Forest (aft er 22)
l substratom, 2 peat, 3 peatbog surface in 1986, 4 -surface in 1890
okresie historycznym do znacznego zmniejszenia się
po-wierzchni lasów do 10-25%. Na obszarach wyżynnych
odbywa się intensywne spłukiwanie na stokach, erozja
wąwozowa i lokalnie osuwiska, sufozja i deflacja. U
pod-nóży stoków i w dolinach znajdujemy osady związane
z tymi procesami.
Tylko wyjątkowo występują doliny, gdzie naturalna
sedymentacja węglanowa i organiczna dopiero w czasach
rzymskich ustąpiła antropogenicznym madom. W dużej
dolinie Wisły wpływ człowieka polega na modyfikacji
systemu rozcięć i włożeń aluwiów uwarunkowanych
kli-matycznie, przez początkową tendencję do agradacji i
gru-bienia uziarnienia mad, a potem do pogłębiania i zmiany
geometrii koryt. Na obszarach piaszczystych wylesienie
doprowadzało okresowo do uruchamiania · wydm.
Osu-szanie torfowisk w ostatnich stuleciach prowadzi do ich
zaniku. Niezależnie od przedstawionych zjawisk prace
inżynierskie i eksploatacja wywołują także istotne zmiany.
LITERATURA
l. A lex a n dr o w i c z S.W. - Acta Geol. Pol., 1983
nr 1-4 s. 117-158.
2. A lex a n dr o w i c z S.W. - Bull. Pol. Ac. Earth
Sci., 1988 nr 2 s. 109-110.
3. A lex a n dr o w i c z S.W., P a z dur A., S z u l c
J. - [W:] Lateglacial and Holocene environmental
changes - Vistuła Basin. Excursion Guide Book
Sym-posium, 1988 s. 109-110.
4. A lex a n dr o w i c z S.W., S z u l c J. - [W:]
Ho-locen okolic Krakowa. Mat. Konf. Kraków, 1984
poz. 554 s. 84-93.
5. A lex a n dr o w i c z Z. - Spraw. z Pos. Komis.
P AN Oddz. w Krakowie za 1966, druk 1967 s. 617-: 620.
6. C h m i e l e w ski W., K o necka-B e t l e y K., M a d e y ska T. - Biul. Inst. Geol., 1977 nr 305 s. 13-30.
7. D e m b o w s k i R. - [W:] Holocen okolic
Krako-wa. Mat. Konf. Kraków, 1984 poz. 554 s. 26-29.
8. G er l a c h T. - Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 1976
nr 122 s. 107-111.
9. Gę b i c a P. - Osady wypełniające suchą dolinę w
Starym Brzegu nad Wisłą. [W:] Przew. 60 Zjazdu
Pol. Tow. Geol. w Krakowie, 1989.
10. Gębica P., Starkei L.- [W:] Evolution of
the Vistuła river valley during the last 15 000 years.
Part II. Geographical· Studies, 1987 spec. issue 4
11. G i l E. - Dok. Geogr., 1976 z. 2 s. 1-66. 12. I z m a ił o w B. - Fol. Geogr. Ser. Geogr.-Phys.,
1975 vol. 9 s. 43-61.
13. J e r s a k J., Ś n i e s z k o Z. - Pr. N a uk. U ni w.
Śląsk. 1987 nr 712 s. 7-24.
14. Kalicki T. - [W:] Lateglacial and Holocene en-vironmental changes Vistuła Basin. Excursion Guide Book Symposium, 1988 s. 46-47.
15. Kalicki T., Krąpiec M.- Ibidem, s. 57-61. 16. Kalicki T., Starkei L.- [W:] Evolution of the Vistuła river valley during the last 15 000 years. Part II. Geographical Studies, 1987 spec. issue 4 s. 51-70.
17. Km i e t o w i c z- Dr a t h o w a I. - Spraw. z Pos.
Komis. PAN Oddz. w Krakowie, 1964 s. 269-274.
18. Kozłowski J.K. - Fol. Quaternaria, 1974 nr 44
s. 1-110.
19. Kozłowski J.K., Ku b i ak H., W e l c A. -Ibidem, 1970 nr 36 s. l -20.
20. Krak J. - [W:] Lateglacial and Holocene environ-mental changes Vistuła Basin. Excursion Guide-Book Symposium, 1988 s. 44-46.
21. L i p k a K. - Rocz. Nauk. Roln. ser. F., 1978 t. 79 z. 4 s. 95-127.
22. L i p k a K. - Torfowisko "Wielkie Błota" w Pusz-czy Niepołomickiej. [W:] Przew. 60 Zjazdu Pol. Tow. Geol. w Krakowie, 1989.
23. M a d e y ska T. - Stud. Geol. Pol., 1981 vol. 69 s. l -125.
24. M a ł k o w ski S. - Kosmos, 1914 t. 39 s. 33-41. 25. M a m ak o w a K. - Acta Paleobot., 1070 nr l
s. 2-12.
26. M a r u s z czak H. - [W:] Przemiany środowiska geograficznego Polski. Ossolineum, 1988 s. 109-135. 27. N o w a czy k B., P a z dur M.F., Szczy p e k
T. - Pr. Nauk. UŚl., 1982 nr 515 s. 34-49. 28. P u n z e l J. - Folia Geogr. Ser. Geogr. Phys., 1981
vol. 14 s. 5-28.
29. Rad w a ń ski K. - Mater. Archeol., 1972 t. 13 s. 5-37.
30. Rutko w ski J. - [W:) Holocen okolic Krakowa. Mat. konf. Kraków, 1984 poz. 554 s. 13-20. 31. Rutko w ski J. - [W:] Evolution of the Vistuła
river valley during the last 15 000 years. Part II. Geo-graph. Studies, 1987 spec. issue 4 s. 31-49. 32. R u t k o w s ki J., A lex a n dr o w i c z S.W.,
P a z d u r A. - [W:] Late glacial and Holocene environmental changes - Vistuła Basin. Excursion Guide-Book Symposium, 1988 s. 110-115.
33. Słup i k J. - Dok. Geogr., 1973 z. 2 s. 1-118. 34. S t a r k e l L. - Pr. Geogr. Inst. Geogr. P AN, 1960
nr 22 s. 220-239.
35. S t a r k e l L. - Paleogeografia holocenu. PWN,
1977.
36. Star k e l L. (red.), A lex a n dr o w i c z S. W. et al. - Fol. Quaternaria, 1981 nr 53 s. 1-91. 37. Śni e s z k o Z. - Acta Geogr. Lodz., 1985 nr 51
s. 1-119.
38. Śni e s z k o Z., Kruk J. - [W:] Lateglacial and
Holocene environmental changes Vistuła Basin. Ex-cursion Guide-Book Symposium, 1988 s. 66-70. 39. Tra f a s K. - Zesz. Nauk. UJ, 1975 z. 40 s. 1-85.
40. W a s y l i k o w a K., S t a r k e l L. et al. - Prz.
Archeol., 1985 vol. 33 s. 19-55.
41. W o l n i k R. - Folia Geograph. Ser. Geogr. Phys., 1981 vol. 14 s. 121-145.
SUMMARY
In the Cracow region a substancial change in type
and intensity of geological processes started during the early Neolithic phase of forest clearance and agriculture about 6500-6000 years BP. During following phases of spreading of the settlement the arabie land and meadows occupied more extensive areas (Fig. 2) and during last centurie s the forest area decreased to l O- 25% o f the total surface (Fig. 3).
On the treeless upland areas the intensive slope wash and gully erosion were most active, as well ~s locally mass movements, sufosion and deflation. At the bases of slopes and in the valley floors were deposited the correlative deposits of those processes (Fig. 4, 5, 6B). In the valleys with higher relief energy and limestone substraturn the deposition of the calcareous tuffa and organie silts was replaced during the Roman period by the anthropogenic loams (Fig. 6 A).
In the wide Vistuła river valley the human impact is reflected in the modification of the climatically eontroll sequence of cuts and fills (Fig. 7) by the tendency to aggrada-tion and coarserning of the overbank deposits and later to downcutting (Fig. 9) and parallel increase of parameters of channel geometry (Fig. 8). In the sandy areas the de-forestation caused episodes of reactivation of dunes (Fig. 10). In last centuries the drainange of peatbogs is leading to their decrease in thickness and area (Fig. 11). Very substancial changes are connected with direct human impact by engineering works and exploitation of minerał resources.
Translated by L. Starkei
PE31-0ME
B KpaKOBCKOM pai:1oHe cy~ecTBeHHble 1'13MeHeHIMI xa-paKTKpa 1'1 I'IHTeHCI'IBHOCTI'I reonori'!YeCKI'IX npOI...IeCCOB Hal.ła!li'!Cb BMeCTe C paHHeHeOili'ITI'I'-łeCKOi:1 c:pa30i:1 I'IC-Ye3aHI'IR neca 111 o6pa6oTKI'I 3eMnl'l OKono 6500-6000 neT TOMY Ha3a.o.. Bo BpeMR oyepe.D,HbiX c:pa3 3aceneHI'Ie oxBa-TbiBano Bce 6onbWYtO TeppliiTOpliltO (c:p111r. 2), YTO npi'!Beno B I'ICTOpii!YeCKOM nep1110.0.e K cy~eCTBeHHOMY yMeHbWeHI'ItO noBepxHOCTI'I necoB
.o.o
10-25% (c:p111r. 3). Ha B03BbiWeH-HOCTRX npOI'ICXO.D,I'IIlO I'IHTeHCI'IBHOe CMbiBaHI'!e Ha CKilO-HaX, 3p031'1R B y~eilbRX 1'1 MeCTHO OnOil3HI'I, cyc:pc:po31'1R 1'1 .o.ec:ł>nRI...II'IR. Y no.o.HO>KbR CKilOHOB 111 B .D.Oili'IHax HaXO.D.RTCR oca.o.KI'I oTpa>KatO~I'Ie 3TI'I npol...leCcbl (c:p111r. 4, 5, 6B). TonbKOI'ICKiltO'-łi'ITeilbHO eCTb .D,Oili'IHbl, B KOTOpbiX nplilpO.D,HaR Kap6oHaTHaR 111 opraHI'!4ecKaR ce.D,I'!MeHTai...II'IR e.o.Ba B p111M-CKI'IX BpeMeHaX ycTyni'IIla MeCTO aHTpOnOreHHbiM nOi:1MeH-HbiM noYBaM (c:p111r. 6A). B 6onbwoi1 .o.on111He B111cnb1 Bili'IRHI'Ie YenoBeKa 3aKiltOYaeTCR B MO.D.Iilc:ł>I'IKal...ll'll'l CI'ICTeMbl pa3-pe30B 111 cKonneHI'Ii1 anntOBI'IailbHbiX OTilO>KeHI'Ii1, o6ycnoB-neHHbiX Kili'IMaTI'I4eCKI'I (c:plilr. 7) Yepe3 Hal.łailbHYtO TeH-.D,eHI...II'ItO K arpe.o.al...ll'll'l 1'1 yKpynHeHI'ItO 3epHI'ICTOCTI'I noi1-MeHHbiX nOYB, a nOTOM K yrny6neHI'ItO pyce!l (c:plilr. 9) 111 1'13MeHeHI'ItO I'IX reoMeTplillil (c:p111r. 8). B necYaHI'ICTbiX o6nacTRX I'ICYe3aHI'!e neca nepi'IOtJ.I'IYecKI'I npi'IBO.D.I'IIlO B .D.BI'I>KeHI'!e .D.tOHbl (c:p111r. 10). OcyweHI'!e Topc:ł>RHI'IKOB B nocneTI'IRX npi'IBO.D,I'IT K I'IX I'IC'-łe3HOBeHI'It0 (c:plilr. 11 ). He3aBI'ICI'IMO OT npe.o.cTaBneHHbiX RBileHI'Ii1 I'IH>KeHepHble pa60Tbl 1'1 3KCnnyaTai...II'IR Bbl3biBatOT TaK>Ke cy~eCTBeHHble 1'13MeHeHI'IR.
