Przeg[qd Geologiczny, vol. 44, nr 1, 1996
Powierzchniowe procesy egzogeniczne a tektoniczna aktywnosc uskoku
srodkowej Lubrzanki w Gorach
Swi~tokrzyskich
-
proba datowania
Boleslaw J.
Kowalski*
Exogenetic surface processes and tectonic activity in themiddle Lubrzanka pivotal fault area: an attempt of dating Summary. The main objective of the paper is to prove that morphological changes and exogenetic processes in the Holy Cross Mts. Paleozoic core have been strongly influenced by the young tectonic activity. To examine this thesis the case study in the middle Lubrzanka pivotal fault area has been performed. It has been shown by the use ofC-14 dating that these morphogenetic events were the result of a tectonic impulse which appeared about 440 B.P. Tectonic-morphological consequences of this impulse appear to be in force till now. It is concluded that, contrary to the hitherto prevailing views, the tectonic mobility has been the main force responsible for the surface morphodynamic proces-ses, that is to say, activation of eolian procesproces-ses, erosion, and accumulation. If so, morphogenetic interpretations concerning the Holy Cross Mts. should not be performed without taking into account the tectonic factor.
Ksztahowanie si~ rzeiby terenu na drodze egzogenicmej, oprocz wplywu czynnika klimatycznego, jest cz~sto styrnulowa-ne rnobilnosciq tektonicznq podloza. Na ten ternat wypowiadalo si~ wielu badaczy, probujqcych okreSlic i pokazac zarowno rne-chanizrn i ogolne prawidlowosci przebiegu tych ~awisk (Kowalski, 1975,1976, 1977; Kowalski&Liszkowski, 1972;Liszkowski, 1982), jak r6wniez ich paleornorfologicme konsekwencje w romych
litolo-gicznie i s1rukturalnie obszarach (Baraniecka, 1975; Baumgart -Kotar-ba, 1983; Dyjor, 1987; Krzyszkowski, 1994; Krzyszkowski&Pijet, 1993; KtiSmierek, 1990; Laskowska-WysoczaIiska, 1983; Mastella, 1976; Mierzejewski, 1985; Rudzki, 1912; Wyrzykowski, 1985; Zuchiewicz, 1988, 1991). Doskonale przyldady takiego podejscia spotykamy takZe w literaturze zagranicmej (Derbyshire i in., 1992; Kirkby, 1993; Nikolajew, 1988; Riley i in., 1993).
W przypadku Gor Swi~tokrzyskich jest niewiele prac traktujqcych 0 mlodych i wspolczesnych problernach tektoeg-zogenicznych. W polnocnyrn obrzezeniu rnezozoicznyrn oma-wianego regionu, te zagadnienia w szerszyrn zakresie, podejrnuje jedynie Kosrnowska-Suffczyllska (1986, 1988, 1993), a w obr~bie ich paleozoicznego trzonu - Kowalski (1993a, b, 1995). W obydwu obszarach nie stosowano jednak rnetody chro-nologii bezwzgl~dnej do umiejscowienia tych zdarzen w cza-sie. Z tych bowiern powodow problerny te wyrnagajq w regionie swi~tokrzyskirn bada6., szczegolnie na obszarach 0 podwyzszonej wspolczesnie aktywnosci egzogenicznej.
Obiekt badan
Szczegolowymi badaniarni obj~to antecedentny odcinek doliny rzeki Lubrzanki rni~dzy Cedzynq i Sukowern wraz z zarnykajqcyrni jq od wschodu wzniesieniarni
rnorfologicz-nymi rnasywu gorskiego Otrocza, a od zachodu - wynie-sionyrn grzbietern rnojczanskim (ryc. 1). W strukturze gl~bokiego podloza znajduje si~ tu regionalny rozlarn sko-rupowy (Guterch i in., 1976) oraz inne, rnniejsze rozlamy wgl~bne (Kowalczewski, 1974).
Badany obszar w sensie tektonicznyrn obejrnuje
brzez-ny, polnocny segment antyklinoriurn ch~cinskiego i przypada *Instytut Geografii, Wyzsza Szkola Pedagogiczna,
ul. M. Konopnickiej 15, 25-406 Kie1ce
na sqsiadujqce z sobq dysjunktywnie regionalne bloki: Otro-cza i rnojOtro-czanski (ryc. 2). Bloki te - na linii biegnqcego osiq doliny uskoku srodkowej Lubrzanki - Sq wzgl~dern siebie przernienne i z przeciwnymi zwrotarni przernieszczone. Przy uwzgkdnieniu ujawnionej w obrazie kartograficznym tresci lito-stratygraficznej (Filonowicz, 1980), widaC jednomacznie,
re
rnamy do czynienia z typowym paleozoicznym uskokiern nozycowym.Metody
W procesie grornadzenia faktograficznej argumentacji zastosowano metod~ zdj~cia geologicznego i geomorfologi-cznego. W celu zweryfikowania postawionej tezy, dotyczq-cej wspolczesnej aktywnosci uskoku srodkowej Lubrzanki, przeprowadzono metodq niwelacji geornetrycznej profilo-wanie w poprzek doliny na osmiu transektach, uzywajqc libelowego niwelatora samopoziomujqcego (A-H naryc. 3).
o
2km... ~ uskoki
faults
' - - - ' - - - ' - - - ' - - - '
~®
male zlewnie (A - D) szczegolowo badane~ small catchment areas studied in detail (A - DJ
Ryc. 1. Szkic hipsometryczny srodkowego odcinka doliny rzeki Lubrzanki z wazniejszyrni uskokarni
Fig. 1. Middle part of the Lubrzanka river valley: hypsometry and main fault lines
Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 1, 1996
: } bieg i upad warstw
q . . .
run and dip of layers
---L..- ~ wzglttdne ruchy wznoszllce '(Cl relative upward movements
2
.
""'-.... uskoki
faults
e
wzglttdne ruch obnizajllce relative downward movements3km
.
Rye. 2. Mapa tektoniczna obszaru badan (A) wg Filonowicza (1980) i jego polozenie na tle paleozoicznego trzonu G6r Swi~to krzyskich (B). Oznaczenie symboli literowych na mapie A: E -epicentrum trz~sienia zierni; szkic B: Ach-kl. - antyklinorium
ch~cinsko-klimontowskie, Sk-lag. - synklinorium kielecko-Iago-wskie, H. - faId lysog6rski, Sbodz. - synklina bodzentynska, Abr. - antyklina bronkowicka
Fig. 2. Tectonic map of the study area (A) after Filonowicz (1980), and its location against the background of the Holy Cross Mts. Paleozoic core (B). Explanation of letter symbols on the map A: E - the Feb. 6th, 1932 earthquake epicenter; and on the sketch B: Ach-kl. - Ch~ciny-Klimont6w anticlinorium; Sk-lag. - Kie1ce-Lag6w synclinorium; Ft - Lysog6ry fold; Sbodz. - Bodzentyn syncline; Abr. - Bronkowice anticline
Dla czterech malych zlewni, rozwini~tych po dwie w bloku Otrocza i bloku mojczariskim, wykonano hipsometryczne pro-file podluzne i poprzeczne oraz obliczono, morfometryczn'l, metod'l Bulla i McFaddena, wskainiki ich wydluZenia: Re (Bull & McFadden, 1977).
Do wyznaczenia czasu impulsu tektonicznego zastoso
-wano metod~ radiow~gla. Analizy radiometryczne, pi~ciu probek substancji torfowej, zostaly wykonane w Laborato-rium C-14 Instytutu Fizyki Politechniki Sl'l,skiej w Gliwi-cach pod kierunkiem prof. dr hab. A. Pazdurowej.
50
Obszary egzogenicznie aktywne
Szczegolowa penetracja terenu ujawnila dwa obszary, ktorych aktywnosc egzogeniczna jest znacznie wi~ksza, anizeli w obszarach stymulowanych tylko czynnikiem kli-matycznym. Obszary te (ryc. 3) lokuj'l, si~ po obu stronach osi doliny na przek'l,tnej NE-SW, l'l,cz'l,cej polnocn'l, cz~sc bloku Otrocza z poludniow'l, cz~sci'l, bloku mojczanskiego (ryc. 2). W tych miejscach wyst~puje wysoka do 8-12 m kraw~di srodkowopolskiego, akumulacyjnego tarasu nad-zalewowego, ktory jest tu wyrainiejszy niz w innych odcin-kach doliny (Kowalski, 1978). Aktywny obszar polnocnej cz~sci bloku Otrocza, jak i poludniowej cz~sci bloku moj-czanskiego, charakteryzuje zespol powierzchniowych, are-alnie i linijnie funkcjonuj'l,cych procesow degradacyjnych oraz zwi'l,zane z nimi formy rzeiby. W dnie doliny Lubrzan-ki natomiast - stanowi'l,cym baz~ denudacyjn'l, dla proce-sow degradacyjnych na kraw~dzi tarasowej - wyst~puj'l, osady i formy rzeiby zwi'lzane z akumulacj'l,.
Powierzchniowa degradacja to przede wszystkim procesy eoliczne i ablacja. Ze wzgl~du na powszechne wyst~powanie glacjofluwialnych i fluwialnych piaskow, najwyrainiej ekspo-nuj'l, si~ tu procesy i formy eoliczne. W niektorych wkopach i odsloni~ciach osady eoliczne tworz'l, warstw~ 0 grubosci 1,5-2,0 m. !ch doln'l, granic~ wyznacza zwykle bruk deflacyjny z eoliczn'l, rzeib'l, glazikow; jest spotykana takZe kopalna, sfo-sylizowana gleba. Wyst~puj'l, tez liczne obniZenia deflacyjne 0
gl~bokosci nie przekraczaj'l,cej 2 m.
W zespole tutejszych form eolicznych najbardziej charakterystyczne S'l, roznego ksztaltu i rozmiarow wydmy z wyrainie zaznaczon'l, asymetri'l stokow. W miejscach kulminacji wzniesien i na kraw~dziach, gdzie roslinnosc nie tworzy zwartej okrywy, napotkac mozna przyklady wspol-czesnego przewiewania piasku .
Slady splukiwania powierzchniowego stwierdzono w obr~bie obydwu opisywanych obszarow. N ajlepiej S'l, one czytelne w bezposredniej strefie kraw~dzi tarasu nadzale-wowego. Moznaje obserwowac takZe w gomych odcinkach zboczy doliny w obr~bie denudacyjnych platow poludnio-wopolskiej gliny zwalowej i pokryw wietrzeniowych.
Na wspolczesn'l, aktywnosc procesow splukiwania powierzchniowego wskazuj'l, obnazone gome systemy ko-rzeniowe drzew, glownie od dolu stoku, "golizny", w posta-ci enklaw pozbawionych materii organicznej i poziomu humusowego, ale takze wyraine niecki zmywowe, z okre-sowo pojawiaj'l,cymi si~ w ich dnie bruzdkami erozyjnymi. Morfologiczn'l, cech'l, tutejszych stokow jest natomiast ich
wypuklo-wkl~sly profil, co moze tez - mi~dzy innymi
-dowodzic udzialu splukiwania w ich ksztaltowaniu. Najbar-dziej chrakterystycznym zespolem form, dokumentuj'l,cym znaczn'l, dynamik~ powierzchniowych procesow, S'l, rozdoly i debrze, rzadziej W'l,Wozy (ryc. 3). Zostaly one udokumen
-towane w blokach: Otrocza i mojczariskim. W odcinkach dolnym i srodkowym maj'l, one charakter wci~c erozyjnych o profilu poprzecznym V -ksztaltnym.
Szczegolowej analizie poddano dwie takie jednostki dolinne - jedn'l, w aktywnym obszarze Otrocza (obszar A na ryc. 1, ryc. 4), drug'l, w podobnym obszarze bloku mojczariskie-go (obszar C na ryc. 1). W obydwu przypadkach debrze S'l,
rozwini~te w pokrywach glacjofluwialnych i fluwialnych
pia-skow mulkowatych. Profil podluzny analizowanych debrzy charakteryzuje duzy, nie wyrownany spadek rz~du 28-60%0, z licznymi progami regresyjnymi i bruzdami erozyjnymi w dnie. S'l, tez przypadki zawieszonych odcinkow ujsciowych debrzy ponad dnem doliny Lubrzanki ok. 2 m.
~ ostaniee erozyjny
~ erosional remnant
~ jezioro poeksploataeyjne
~ lake in an old quarry
I.· ... ····1
taras akumulaeyjny (ware.) :. '.' ••• ".. Saalian alluvial terrace51'\...·:;;-,....;;.1 dna dolinek: erozyjne (a), akumulaeyjne (b), denudaeyjne (c)
c""b a tributary valley bottoms shaped due to erosion (a), accumulation (b) and denudation (c)
f:77':::::1 obszary egzogenieznie aktywne
~ exogenetically-active areas m npm. 300 290 npm. S N :::1!L~
/b
~ transekty geodezyjne\..SI ... geodetic transects
npm. SW 295m~ _ 29~~C I I Spr = 27,9 %0 Re = 0,49 npm. SW NE 26~
V
280 ::~ ___ "--_-~ _ _ _ I 270 255_ I I I 260 - . dno agradacyjne . •. .. .• . bottom shaped due to aggradatlOn~ stozek proluwialny
.' proluvial cone
250+-,,.-,-...::;:::.:..;...~~~~~~~~..,...-,
°
~ dno denudacyjne0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8km - bottom shaped due to denudation
. . . v ~ dno erodowanS! linijne
~ bottom shaped due to linear erosion
Rye. 4. Profil podluzny (2) i profile poprzeczne (a-c) dolinki (zlewnia A na ryc. 1) oraz
jej dzialu wodnego (1)
Fig. 4. Longitudinal profile (2) and cross profiles (a-c) of the A tributary drainage area
and its watershed (1)
Przeglqd Gealagiczny, va!. 44, nr 1, 1996
f
-Rye. 3. Szkic geornorfologiczny srodkowego odcinka doliny rzeki Lubrzanki (lokalizacja na rye. 2)
Fig. 3. Geornorphological sketch of the mid-dle part of Lubrzanka ri ver valley (location on fig. 2)
Zboeza omawianyeh debrzy Sq swie-ze i strome, 0 naehyleniu 40-70° ze
slada-mi zywyeh proeesow stokowyeh. Na wysokosei okolo 3-5 m ponad dnem do-liny w bloku Otroeza i 2-3 m w bloku mojezallskim, strome zboeza tworzq za-lom wypukly i gwaltownie lagodniejq (patrz profile poprzeezne na rye. 4). Prze-ehodzq w ten sposob w slabo naehylone, lekko wkl~sle gome odeinki zboezy.
Obserwaeje te wskazujq, ze erozyjny eykl, odpowiedzialny za powstanie oma-wianyeh debrzy, byl zainiejowany w osiaeh starszyeh, juz nieekowatyeh doli-nek. Impuls linijnej erozji przegkbiajqeej te nieeki byl tu gwaltowny, eo pozwolilo na przetrwanie w gomyeh odeinkaeh zbo-ezy debrzy starej formie dolinnej.
U wylotu debrzy obserwowac mozna stozki proluwialne, a w strefaeh przysto-kowyeh - naplywy deluwiow. Zalegajq one zawsze na roznyeh litologieznie osa-daeh fluwialnyeh i organieznyeh holo-eenskiego dna doliny Lubrzanki.
Eksponujq si~ tu w morfologii przede wszystkim stozki proluwialne (rye. 3). Sq one wyrainiejsze i wi~ksze na przedpolu bloku Otroeza (rye. 4), aniZeli bloku moj-ezallskiego. W jednym i drugim przypadku majq wyraine Slady eoroeznego odnawia-nia. Szezegolowej analizie poddano jeden ze stoZkow w bloku Otroeza (zlew. Ana rye. 1). Tworzq go w podstawowej masie warstwowane poziomo piaski z przewar-stwieniami zwirow 0 miqZszosei 0,5-3 m,
usytuowane bezposrednio na serii torfow dolinnyeh.
Pozostale obszary omawianyeh blo-k6w - polnoena ez~sc bloku mojezallskie-go i poludniowa ez~sc bloku Otroeza - nie
wykazujq morfodynamieznyeh przejawow,
zarowno arealnie, jak i linijnie dzialajqeyeh proeesow (zlew. BiD na rye. 1, rye. 3).
Przejawy mlodej aktywnosci tektonicznej
Rozmieszezenieobszar6w 0
podwyzszo-nej morfodynarniee i obszar6w
pozbawio-nyeh tyeh przejawow, wyrainie nawiqzuje do
wyroznionego tu przestrzennego obrazu uskoku nozyeowego. W obydwu ez~seiaeh
blokow wzgl~dnie przemieszezonyeh, 0
zwroeie do g6ry, Sq zawsze aktywizowane powierzehniowe proeesy egzogenieze (rye.
Przeg[qd Geo[ogiczny, vol. 44, nr 1, 1996 N m npm'A B 270 I I C I o I E I F I G I H I S 265 ... .... CD
;~~ ~-':
'
!
-
"
-"
'
-
"
-"
'-+':
="'="~' ~"
=
"
~
.. -. '-".-.. -.. -+ •. -... , • . ...•. (2) 2~1,2 250 218,5 217,2 246,8 245+-~--~--~--~~-~--~~--~--~~---·@ o 0,4 0,8 1,2 1,6 2,0 2,4 2,8 3,2 3,6 4,0 4,4km m 8 .A 6 -4 2Lewa (E) strona doliny
O+-~--~--~--~~-~---__ ~E ~~~--~--~~---2 0,4 0,8 1,2 1,6 2,0 ---___ ~,8 3,2 3,6 4,0 4,4km 4 G 6 8 m
Prawa (W) strona doliny F ----~
•
.
HRye. S. Wysokosc nad poziom morza i wzgl~dem dna kOIyta rzeki (3) lewej (2) i prawej (1) srodkowopolskiego tarasu nadzalewowego oraz (diagram dolny) jej r6znice wysokosci. Objasnienia symboli literowych: A-H - punkty wysokosciowe ustalone geodezyjnie Fig.
s.
Altitude above sea level and altitude in relation to the river bottom (3) of the left (2) and the right (1) part of the Saalian higher terrace. Below the diagram of variations in the terrace surface elevation. Explanation of letter symbols: A-H - benchmarks 3). W cz~sciach blokow, gdzie wzgl~dne przemieszczenie charakteryzuje zwrot do dolu - brak sladow egzogenicznej aktywnosci. Mamy tu zatem w krajobrazie do czynienia z wyjqtkowo czytelnq replikq aktywnego uskoku nozycowe-go, jawiqcq si~ w postaci zaktywizowanych zdarzen morfo-dynamicznych. Nalezy zatem przyjqe, ze paleozoiczny uskok nozycowy srodkowej Lubrzanki ulegl tektonicznemu odnowieniu, a proces jego odnawiania jest tu nadal konty-nuowany. Tez~ t~ potwierdzajq notowane w tym regionie trz~sienia ziemi. Jedno z tych trz~sien, zarejestrowane przez~ starorzecza ~abandonedchanne~ ~ slady migracji paleokoryt
~ indications of ancient beds migration
§y.,-:.]
stow I?roluwialne ". ';., proluvral cones~ taras srodkowopolski i jego kraw~dz ~ Saalian terrace and its riser
I§§('I
debrzerills
r--I dno zalewowe doliny ~ alluvial valley bottom
~ koryto erozyjne
~ erosional river bed
~ linia przekroju A2
A2 section line
NW
Janczewskiego (1932) w dniu 6 lutego 1932 r., swoje epi-centrum mialo w polnocnej cz~sci bloku Otrocza. Powstaly wowczas liczne p~kni~cia gruntu i otwarte szczeliny 0 dlu-gosci nawet do kilkuset metrow.
Obecnose mlodej aktywnosci tektonicznej na badanym obszarze mogq sugerowae - w pewnym sensie -wskainiki wydluzenia malych zlewni (Re), mimo ze ich wartosci graniczne ustalone zostaly dla klimatu polsuche-go. Wskainiki te dla zlewni A i C (ryc. 1 i 4), polozonych na terenach egzogenicznie aktywnych, wynoszq kolejno: 0,49 i 0,51, a wi~c - zgodnie z koncepcjq tworcow metody (Bull & McFadden, 1977) - dowodzq tektonicznego pod-noszenia blokow. W zlewniach BiD natomiast wskainiki Re zamykajq si~ w granicach 0,70-0,75 i tym samym mogq wskazywae na brak odksztalcen tektonicznych 0 skladowej pionowej skierowanej do gory.
W spolczesne tendencje tektonicznego odnawiania uskoku srodkowej Lubrzanki, przy zachowaniu jego nozy-cowego charakteru, znajdujq potwierdzenie przede wszy-stkim w zroznicowanej wysokosci bezwzgl~dnej i wzgl~dnej srodkowopolskiego tarasu nadzalewowego, rozwini~tego sy-metrycznie po obu stronach osi doliny (Kowalski & JaSko-wski 1993) (ryc. 3). W obr~bie lewego zbocza polnocnego odcinka badanej doliny, listwa tarasowa lezy ok. 6 m wyzej, niz jej morfologiczny i wiekowy odpowiednik w obr~bie zbocza prawego (ryc. 5). W poludniowym odcinku doliny obserwujemy z kolei sytuacj~ odwrotnq -listwa tarasowa po prawej stronie jego osi wyst~puje ok. 6 m ponad terasq po stronie lewej.
Ta prawidlowose jest takZe charakterystyczna dla aku-mulacyjnego tarasu vistuliailskiego, ktorego nielicznie zachowa-ne fragmenty zalegajq zawsze w skrzydlach zawieszonych uskoku wyzej, aniZeli w jego skrzydlach zrzuconych. Bye moze, we wsp61czesnie ,,zywej" tektonice znajduje si~ przyczyna wy-st~pujqcych tutaj, posrodakumulacyjnej rowniny dennodolinnej,
SE
co najmniej dwoch morfologicznych poziomow.
Wiek zdarzen tektoegzogenicznych
m npm.
256 8-2 _ _
--f-r.:-::-::;-=)---W celu okreslenia bezwzgl~ nego wieku impulsu poczqtkowego, trwajqcego obecnie cyklu tektoni -cznej i egzogeni-cznej aktywnosci, wykorzystano zalegajqcy w dnie doliny Lubrzanki plat torfu jezior-nego. W strefie aktywnej tektonicz-nie polnocnej cz~sci bloku Otrocza, omawiany torf tworzy w obr~bie dna doliny rownin~ 0 szerokosci do 350 m,
ktora jest bazq denudacyjnq dla ma-jqcych tu wylot debrzy. U wylotu debrzy, bezposrednio na torfach, za-lega proluwialna seria piaszczystych i piaszczysto-zwirowych stozkow. 255 254 253 252 251 8-1
o
20 40 60km r'::":~:'~':':'l piasek i zwir1 - ' ---I._.L..' ---'-_.L..' ---'---" :?::::~::.~ sand and gravel
~torf
~peat
1=
.
.
-:-:1
mulek i mulek piaszczystysilt and sandy silt
~ miejsc.a pobrania pr6b
~ samphng place
Rye. 6. Szkic morfologiczny proluwialnych stozk6w (AI) oraz przekr6j geologiczny przez wybrany stozek (A2) - zlewnia A na ryc. 1
Fig. 6. Morphological sketch of proluvial cones (AI ), and geological cross-section through the selected cones (A2 ) - drainage area A on fig. 1
52
Sq one, co wykazano wyzej, na-st~pstwem inspirowanej tektonicz-nie erozji linijnej. W tej sytuacji przyj~to, ze Spqg proluwialnych osadow stozkowych jest rownowie-kowy ze stropowq partiq torfow, lub nieco od nich mlodszy, ale za-wsze synchroniczny z impulsem tektonicznym, ktory wyznaczyl
pocz'!tek tektoegzogenicznego cyklu.
Specjalnej analizie stratygraficznej poddano zatem
seri~ torfow'!. Na linii profilowej,
p6Inocny-zach6d-po-ludniowy-wsch6d przez jeziorny kompleks biogeniczny, wykonano 3 sondy - dwie w brzeznych cz~sciach jeziora i jedn,! blizej jego srodka (ryc. 6A). Z uzyskanych oznaczen wieku radiow~glowego trzech pr6bek, ze stropu serii torfo-wej, uznano za cezuraln,! dat~ pr6bki z sondy nr 2 (srodek jeziora), kt6ra - zgodnie z zasad'! cyklu jeziomego - repre-zentuje najp6iniej utworzony w jeziorze torf (ryc. 6A). Uzy-skana z tej pr6bki data moze bye dlatego uznana za graniczn,! miedzy starszym okresem spokoju tektonicznego i rozwoju datowanej serii biogenicznej z podscie1aj,!cymi j'! mulkami, a mlodszym okresem juz tektonicznie i egzogenicznie aktyw-nym, odpowiedzialnym za powstanie stozkowej pokrywy proluwialnej. Pr6bki ze sp'!gu serii biogenicznej dokumen-tuj,! z kolei okres tektonicznie spokojny.
Uzyskane wyniki datowania dowodz'!, ze na badanym obszarze spok6j tektoniczny panowaljeszcze przed p6inym
subborealem, co znalazlo odbicie w powstaniu podtorfowej serii muIowcowej. Spok6j tektoniczny panowal tutaj takZe mniej wi~cej 3100 lat BP i trwal podczas akumulacji caIej serii torfowej po rok 1500 n.e. W6wczas dopiero, 440 lat BP, a moze nawet p6iniej, nast'!pilo tektoniczne ozywienie paleozoicznego uskoku nozycowego, trwaj,!ce po dzien dzi-siejszy. W nast~pstwie tego powierzchnia morfologiczna zostala obj~ta egzogenicznym modelowaniem. Niewyklu-czone, ze w aktywizacji egzogenicznej pewn'! rol~ odegral r6wniez czynnik antropogeniczny. Poza tym widae tu duze analogie do nozycowego uskoku BiaIego Dunajca na Pod-halu, kt6rego mlod,! aktywnose udokumentowal i zinterpre-towal Mastella (1976).
Erozyjne wci~cia dolin na obszarach aktywnych tekto-nicznie, mog'! w niekt6rych przypadkach odzwierciedlae wielkose pionowych ruch6w wznosz'!cych (Kowalski, 1975). Uwzgl~dniaj,!c w tej zasadzie obiekcje i zastrzezenia Baumgart-Kotarby (1982) przyj~to z pewn'! rezerw'!, ze ruchy te na badanym obszarze - w okresie ostatnich 440 lat BP - doprowadzily do erozyjnego przegl~bienia niecek ok. 3-5 i 2-3 rn, powoduj'!c w ten spos6b ich transformacj~
w debrze. Wyliczone na tej podstawie - zgodnie z zasad,! Kirkby'ego (1993) - tempo ruch6w wznosz'!cych osi'!ga wartose 0,6-1,0 cmJrok w bloku Otrocza i 0,4-0,6 cmJrok w bloku m6jczariskim.
U zyskane pr~dkosci pionowych ruch6w tektonicznych S,! wyj'!tkowo duze i bye moze w dalszych badaniach okaz'!
si~ nierealistyczne.
Niemniej, zblizone wartosci nat~zenia tego procesu, ale uzyskane na drodze pomiar6w gI6wnie geodezyjnych, no-towano w niekt6rych partiach Sudet6w i na Przedsudeciu (Cacon, 1994) oraz w Tatrach (Jaroszewski, 1986). W Karpa-tach zewn~trznych natomiast (Beskid Niski i S,!decki), uWaZa-nych za region tektonicznie mobilny, Zuchiewicz (1994) wydziela metodarni morfometrycznymi obszary wypi~trzane
w ostatnim cyklu glacjalno-interglacjalnym z pr~dkosci,! do 2 mmJrok. Przyklady takiej pr~dkosci pionowych ruch6w sko-rupy ziemskiej w Polsce, podaje w regionalnej syntezie tego zjawiska Liszkowski (1982) i w podobnej syntezie, ale kartograficznej - Wyrzykowski (1985). Mimo faktu, ze uzyskane dla badanego obszaru pr~dkosci nie S,! odosobnio-ne, to na obecnym etapie badan uwazae je nalezy jedynie za sygnal 0 istniej,!cym problemie, kt6ry wymaga dalszych,
szczeg6Iowych i wszechstronnych badari.
Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 1, 1996
Zestawienie wynik6w
1. Przeprowadzone badania i uzyskane wyniki wskazuj,! jednoznacznie na bezposredni zwi(!Zek przyczynowy aktyw-nego wsp6lczesnie cyklu egzogeniczaktyw-nego i rzeiby badaaktyw-nego obszaru, z aktywn,! tektonicznie stref'! nOZycowego uskoku srodkowej Lubrzanki. Zwi(!Zek ten w krajobrazie wyraia si~:
- zwi~kszon,! aktywnosci,! destrukcyjn,! i akumulacyjn,!
egzogenicznych proces6w w skrzydlach zawieszonych uskoku; - zgodnosci,! obszaru 0 podwyzszonej aktywnosci
egzogenicznej z obszarem mobilnym tektonicznie; - wyniesionymi ponad dno doliny Lubrzanki pozioma-mi srodkowopolskiego tarasu nadzalewowego 0 6 m wyzej
w skrzydIach zawieszonych uskoku, anizeli to ma miejsce w jego skrzydIach zrzuconych;
- morfometrycznyrn wskainikiem wydluzenia malych zlewni (Re) W granicach 0,5 w skrzydIach zawieszonych uskoku (teren aktywny tektonicznie) i ponad 0,7 w jego skrzydIach zrzucanych (brak aktywnosci tektonicznej).
2. Okreslony metod,! radiow~gla wiek bezwzgl~dny se-rii biogenicznej, na kt6rej zalega pokrywowo seria osad6w proluwialnych stoZk6w - jako nast~pstwo mobilnosci tekto-nicznej obszaru - upowainia do wst~pnego stwierdzenia:
- wzgl~dny spok6j tektoniczny m6gI tutaj panowae co
najmniej od p6inego subborealu (3150 lat BP) po rok 1500 n.e.,
nast~pnie ok. 440 lat BP doszlo do aktywizacji tektonicznej nozycowego uskoku srodkowej Lubrzanki i wzniecenia w ten spos6b egzogenicznego cyklu destrukcyjno-akumulacyjnego, trwaj,!cego po dzien dzisiejszy;
- przeci~tne tempo pionowych ruch6w wznosz,!cych,
obliczone z gl~bokosci wci~e erozyjnych dolinek typu de-brzy oraz ustalonego czasu impulsu tektonicznego, ksztal-tuje si~ tu w granicach 0,4-1,0 cmJrok i na obecnym etapie badan wielkosci te S,! wyl,!cznie sygnaIem 0 istniej,!cym
problemie.
3. Geodynamicznym przejawom w strefie nOZycowego uskoku srodkowej Lubrzanki sprzyja przede wszystkim uksztaltowany w paleozoicznych cyklach diastroficznych plan strukturalny G6r Swi~tokrzyskich.
4. MIode ruchy tektoniczne badanego obszaru z jednej strony inicjuj,! wsp6lczesn'! aktywnose morfologiczn,! pro-ces6w, z drugiej zas - odksztalcaj'! istniejac,! rzeib~.
Wszelkie interpretacje morfogenetyczne G6r Swi~tokrzy ski ch wymagaj,! zatem uwzgl~dniania neotektonicznej wsp6lczesnej mobilnosci podloza.
Milym obowi,!zkiem autora jest podzi~kowac dr. B.
Jasko-wskiemu za pomoc w zebraniu materialow i ich opracowaniu oraz
prof. zw. dr. hab. H. Jurkiewiczowi za dyskusj~ wynikow i
kryty-czne uwagi.
Literatura
BARANIECKA M.D. 1975 - Biul. Inst. Geol., 288: 5-97.
BAUMGART-KOTARBAM. 1983 -Pr. Geograf. IGiPZ PAN, 145: 1-133.
BULL W.B. & McFADDEN L.D. 1977 - [W:] D.O. Dochring
(ed.), Geomorphology in Arid Regions. Binghampton Symp. Geomorph., 9: 115-138.
CACON S. 1994 - [W:] Badania geodynamiczne na obszarach
gorskich. Mat. seminarium, Wroclaw: 26.
DERBYSHIRE E., MENG ZING MIN & DIJKSTRA T.A. 199:
- [W:] N.A. Momer et al. (ed.), Neotectonics recent advances.
Abstract Vol., Cambridge: 18.
DYJOR S. 1987 - [W:] A. Jahn, S. Dyjor (ed), Problemy mIoe
szego neogenu i eoplejstocenu w Polsce, Wroclaw: 85-101.
Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 1, 1996
1 : 200 000. Mapa podstawowa 1 : 50 000 bez utwor6w
czwarto-rz~dowych. PIG, Warszawa.
GUTERCH A., KOWALSKI T., MATERZOK R., PAJCHEL J.
& PERCHUC E. 1976 - [W:] Przewodnik 48 Zjazdu Pol. Tow.
Geol.: 52-58.
JANCZEWSKI E. 1932 - Pos. Nauk. PIG, 33: 70-72. JAROSZEWSKI W. 1986 - [W:] Historia ruch6w tektonicz-nych na ziemiach polskich. Cykl alpejski (Mat. konf.), Wroclaw: 22-23.
KIRKBY M.J. 1993 - Working Paper, School of Geography University of Leeds, 93/10: !-25.
KOSMOWSKA-SUFFCZYNSKA D. 1986 - [W:] I Sesja Spr.
Inst. Nauk Fizycznogeograf.
yw,
Warszawa: 75-86.KOSMOWSKA-SUFFCZYNSKA D. 1988 - Pr. i Stud.
Geo-graf., 9: 15-52. ,
KOSMOWSKA-SUFFCZYNSKA D. 1993 - [W:] Zuchiewicz
W. (ed), Neotektonika Polski: metodyka, datowania, przyklady regionalne. Konf. Kom. Neotekt. Kom. Bad. Czwartorz~du
PAN, Wyd. UJ, Krak6w: 17-18.
KOWALCZEWSKIZ. 1974-Biul. Inst. Geol., 275: 11-62. KOWALSKI B. 1978 - Kwart. Geol., 22: 379-394.
KOW ALSKI B. 1993a - [W:] Przew. Terenowy 42 Zjazdu Pol. Tow. Geogr. w Kielcach, Kielce: 45-53.
KOWALSKIB. 1993b-Ibidem: 63-75. KOWALSKI B. 1995 -Prz. Geol., 43: 307-316.
KOWALSKI B. & JASKOWSKI B. 1993 - [W:] Zuchiewicz W. (ed.), Neotektonika Polski: metodyka, datowania, przyklady regionalne. Konf. Kom. Neotekt. Kom. Bad. Czwartorz~du
PAN, Wyd. UJ, Krak6w: 20-21.
KOW ALSKI
w.e.
1975 - [W:] Wsp6lczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce, 1: 57-56.KOWALSKIW.e. 1976- [W:] Ibidem, 2: 163-177. KOW ALSKI W.e. 1977 - Prz. Geol., 25: 415-418. KOWALSKI W.e. & LISZKOWSKI 1. 1972 - Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 14: 5-19
KRZYSZKOWSKID. 1994-Quater. Stud. Pol., 12: 21-57. KRZYSZKOWSKI D. & PlJET E. 1993 - Zeitschrift fur Geo-morphologie N.F., Suppl.-Bd., 94: 243-259.
KUSMIEREK J. 1990 - Pr. Geol. PAN, 135: 1-85.
LASKOWSKA-WYSOCZANSKA W. 1983 - [W:]
Wsp6lczes-ne i Wsp6lczes-neotektoniczWsp6lczes-ne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce, 4: 207-221.
LISZKOWSKI J. 1982 - Geneza pola wsp6lczesnych pi ono-wych ruch6w skorupy ziemskiej na obszarze Polski. Rozpr. UW, Warszawa.
MASTELLA L. 1976 - [W:] Wsp6lczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziernskiej w Polsce, 2: 179-187.
MIERZEJEWSKI M.P. 1985 - Geol. Sudet., 20: 197-220. NIKOLAJEW N.!. 1988 - Nowiejszaja tiektonika i gieodinarni-ka litosfery. Niedra, Leningrad.
RILEY CH. & McMOORE J.M. 1993 - Zeitschrift flir Geo-morphologie N.F., Suppl.-Bd., 94: 25-39.
WYRZYKOWSKI T. 1985 - Mapa pr~dkosci wsp6lczesnych
pionowych ruch6w powierzchni skorupy ziemskiej na obszarze Polski, 1 : 2500000. Instytut Geodezji i Kartografii w Warsza-wie, Warszawa.
ZUCHIEWICZ W. 1988 -Z. Nauk. AGH w Krakowie, 1156. Geol., 13 (1987): 5-168.
ZUCHIEWICZ W. 1991 - Episodes, 14: 116-124.
ZUCHIEWICZ W. 1994 - [W:] Badania geodynarniczne na ob-szarach g6rskich. Mat. seminarium, Wroclaw: 23-24.
