Nowe pomniki przyrody nieożywionej na Pojezierzu Suwalskim i ich ochrona

Przeglqd Geologiczny, vol. 44, nr 3, 1996

Nowe pomniki przyrody nieozywionej na Pojezierzu Suwalskim

i ich ochrona

Andrzej Ber*

Region and their conservation

Summary. As a result of Polish Geological Institute activities in 1995 and an inestimable assistance of the voivodeship autho-rities, the following sites within the Suwalki Lake Region were protected:

Szwajcaria near Suwalki site: There are 2 trenches, protected by roofs, where the organogenic lake sediments of the Eemian Interglacial (peat, gyttia and silt) are uncovered (fig. 2, cover photo). The interglacial Lake sediments are overlained by till of the last, Vistulian Glaciation (see cover photo).

Zubryn site: Represents the push moraine sediments glacitec-tonicly disturbed (fig. 3). According to results of the strike and dip measurements the ice -sheet pressed the above mentioned sediments from west to eastward.

Posejanka site: Represents the dead-ice moraine (see cover photo). There are uncovered sands, gravels, boulders and melt-out tills of the calm, glacial accumulation.

Pojezierze Suwalskie jest jednym z niewielu 0 mlodo-glacjalnej rzeibie region6w Polski, gdzie wladze wojew6-dzkie (wojewoda suwalski, Urz(!d Wojew6dzki - Wydzial Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Srodowiska, a takze Urz(!d Miasta Suwalki) przykladaj(! wielk(! wag~ do zacho-wania srodowiska w stanie naturalnym i do jego ochrony.

W obr~bie tego regionu znajduj(! si~: Wigierski Park Narodowy i Suwalski Park Krajobrazowy, liczne rezerwaty przyrody, a takZe rozlegle obszary chronionego krajobrazu, kt6re obejmuj(! swoim zasi~giem i ochron(! nie tylko zespoly przyrody ozywionej, ale i obiekty przyrody

nieozywionej, jak np. formy i osady gla-cjalne. Iako pomniki przyrody nieozy-wionej od lat juz wzi~to pod ochron~ skandynawskie glazy narzutowe 0 sredni-cy przekraczaj(!cej 8 metr6w, a kt6re zo-staly skatalogowane i opisane przez

Czernick(!-Chodkowsk(! (1977).

b

W czasie terenowych prac geologicz-nych nad sporz(!dzeniem Szczegolowej ma-py geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 prowadzonych przez Patistwowy Instytut Geologiczny na Pojezierzu Suwalskim od 1963 r. (Ber, 1973, 1982, 1995; Ber & Gronkowska, 1969; Gronkowska & Kenig, 1974; Krzywicki & Lisicki 1993), zostalo zarejestrowanych i opisanychkilkaset odslo-ni~ (zwirownie, piaskownie, glinianki) w r6znego typu formach i osadach glacjalnych, fluwioglacjalnych i zastoiskowych. Niekt6re z nich przedstawialy i przedstawiaj(! pod-r~cznikowe, ldasyczne wr~cz przyldady wy-ksztalceniai ulozenia utwor6w lodowcowych osadzonych przez sam l(!dol6d ostatniego na ziemiach polskich zlodowacenia wisly lub przez jego wytopnieniowe wody.

W jednym przypadku (Szwajcaria k.Suwalk) jest to *Panstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

262

odsloni~cie w scianie starej, przedwojennej cegielni, unikal-nych na obszarze Polski NE organiczunikal-nych osad6w intergla-cjalnych (torfy, gytieimulkijeziorne), tzn. akumulowanych w cieplym okresie mi~dzy lodowcowym. Formy glacjalne i fluwioglacjalne, jak moreny czolowe, moreny spi~trzenia, ozy, kemy itd., w kt6rych wyst~puj(! wspomniane odsloni~­ cia, S(! unikalne nie tylko w NE Polsce ale i w p61nocnej Europie a to ze wzgl~du na nienaruszone zachowanie ich ksztahu i pierwotnego ulozenia osad6w, jak r6wniez ze wzgl~­ du na deformacje jakim miejscami ulegly, dzi~ki zaburzaj(!cej, glacitektonicznej, dzialalnosci l(!dolodu ostatniego zlodowace-nia. Te unikalne w treSci geologicznej, nadal dost~pne, 0 dobrze zachowanych, swiezych scianach osloni~ia, staly si~ obecnie zagrozone przez rozw6j lokalnego budownictwa i zwi(!zan(! z nim nieskoordynowan(!, chaotyczn(! eksploatacj~, oraz przez nieprawne - "dzikie" wykorzystywanie do16w poeksploata-cyjnych jako wysypiska smieci.

Dlatego tez w sierpniu 1995 r. Patistwowy Instytut Geo-logiczny zwr6cil si~ do Zarz(!du Miasta Suwalki z prosb(! 0

podj~cie uchwaly uznaj(!cej stanowisko interglacjalu eem-skiego w Szwajcarii k.Suwalk (ryc. 1), ze wzgl~d6w nauko-wych (Ber, 1973, 1982, 1995; Ber & Gronkowska, 1969; Bor6wko-Dluzakowa & Halicki 1957; Gronkowska & Ke-nig, 1974) i dydaktycznych, za podlegaj(!ce ochronie i za-bezpieczeniu.

W ramach prac badawczych Patistwowego Instytutu Geologicznego prowadzonych w latach 1995-1997 nad

stra-+

N

1J

\

Ryc.l. Lokalizacja nowych, objytych ochronq stanowisk przyro-dy nieozywionej na Pojezierzu Suwalskim

Fig. 1. Localization of the newly preserved sites in the Suwalki Lakeland area

Rye. 2. Profil geologicmy stanowiska interglacjalnego w Szwajcarii k.Suwalk; 1 - glina zwalowa stadialu leszczynsko-pomorskiego zlo-dowacenia wisly, 2-mulek i gytia (interglacjal eemski), 3 - ton (interglacjal eemski)

Fig. 2. Geologic section of the Szwajcaria near Suwalki Intergla-cial site; 1 - till of the Leszno-Pomeranian Stadial of the Vistulian Glaciation, 2 - silt and gyttia of the Eernian Interglacial, 3 - peat of the Eernian Interglacial

totypowymi profilami interglacjalnymi p6lnocno-wschod-niej Polski i ich korelacji z podobnymi profilami na obsza-rach Litwy, Rosji i Bialorusi (temat: 6.20.9228.00.0) w Szwajcarii k.Suwalk zostaly odlonivte r6znowiekowe osady glacjalne (gliny zwalowe) i dzielqce je osady organiczne interglacjalu eemskiego (torfy, gytie, i mulki jeziome). Po

Przeg!qd Geo!ogiczny, vo!. 44, nr 3, 1996 wykonaniu tych prac stanowisko to bylo udostvpnione ucze-stnikom pokongresowej wycieczki kongresu INQUA, kt6ry odbyl siv w dniach od 3 do 10 sierpnia 1995 roku w Berlinie, a jedna z tras wycieczek kongresowych przebiegala przez p6lnocno-wschodniq Polskv.

Inicjatywa Panstwowego Instytutu Geologicznego objv-cia wyzej wymienionego stanowiska ochronq, spotkala siv z natychmiastowym, pozytywnym przyjvciem wladz miej-skich i uchwalq Zarzqdu Miasta Suwalki; stanowisko inter-glacjalu eemskiego w Szwajcarii k.Suwalk zostalo wzivte pod ochronv. Dodatkowo, przez Wydzial Gospodarki Prze-strzennej i Ochrony Srodowiska Urzvdu Wojew6dzkiego w Suwalkach zostala wyasygnowana suma 1 500 zl na ochro-nv wykonanych tarn rob6t ziemnych. Ochrona polegala na przykryciu dw6ch szurf6w, na calej ich dlugosci, drewnia-nymi daszkami pokrytymi papq (patrz okladka). W biez,!-cym roku planowane jest wykonanie i postawienie w w/w miejscu tablicy objasniajqcej, r6wniez oslonivtej daszkiem ochronnym.

Stanowisko intergiacjaine Szwajcaria k.Suwalk, jest polo zone na p6lnocny wsch6d od Suwalk w starej przedwo-jennej cegielni (uI. Czamoziem 1) ok. 1 km na E od szosy Suwalki-Szypliszki (ryc. 1). Obecnie teren ten stanowi wlasnosc Jana Aleksandrowicza z Suwalk. Osady intergla-cjalne opisane po raz pierwszy przez Bor6wko-Dluzakow,! i Halickiego (1957) (interglacjal eemski, ok. 100000 lat pne) odslaniaj'! siv na wysokosci 189 m npm, w p6lnocnej scianie cegielni, tuz nad samym zwierciadlem wody, wypelniaj,!cej stary d6l poeksploatacyjny (patrz okladka). Reprezentowa-ne s,! przez torf 0 mi,!zszosci do 3,5 m (ryc. 2, w-wa 3),

wystvpuj,!cy na wysokosci 188 m npm i przykryty 30-40 cm warstw'! gytii (ryc. 2, w-wa 2). W sp'!gu interglacjalnych osad6w jeziomych wystvpuje 58 cm grubosci warstewka jasnoszarego mulku jeziomego.

Na organicznych utworach interglacjalnych lez,! utwory piaszczyste, zwirowe i gliniaste zlodowacenia wisly, nale-z'!ce do stadialu leszczynsko-pomorskiego (ryc. 2 - w-wa 1).

Podscielaj'!je natomiast gliny zwalowe zlodowacenia warty. Analiza pylkowa torfu (Bor6wko-Dluzakowa & Hali-cki, 1957) dala pelny obraz nastvpstwa fIorystycznego, wy-razonego kolejno: fIor,! tundrow,!, las6w iglastych, las6w lisciastych i zn6w las6w iglastych. Zasivg zbiomika jeziora

Rye. 3. Stanowisko Zubryn: zaburzo-ne glacitektonicznie osady moreny spi~trzenia; fot. S. Lisicki

Fig. 3. The Zubryn site: glacitecto

-nic1y deformed deposits of the push-moraine; photo S. Lisicki

Przeglqd Geologiczny, voz. 44, nr 3, 1996

interglacjalnego nie przekraczal 1 km.

W latach 1968-1969 w Szwajcarii k.Suwalk wykonano osiem szurf6w 0 sredniej gl~bokosci do 10 m kazdy; z glin

zwalowych przykrywajqcych osady interglacjalne pobrano pr6bki do badan litopetrograficznych (Ber & Gronkowska, 1969; Gronkowska & Kenig, 1974). Pomierzone zostaly tez dluzsze osie glazik6w w glinie zwalowej stadialu leszczyn-sko-pomorskiego zlodowacenia wisly (ryc. 2 - w-wa 1).

W 1995 r. zostaly dodatkowo pobrane do badail pr6bki torf6w i gytii ze stropowej cz~sci osad6w interglacjalnych (A. Ber, K. Krupinski). Analiz~ paleobotanicznq wyzej wy-mienionych pr6bek, w rarnach tematu 6.20.9228.00.0, prze-prowadzi dr Krzysztof M.Krupinski (Zaklad Geologii

Czwartorz~du, PIG Warszawa).

Przykryte daszkami szurfy z opisanyrni wyzej osadami glacjalnymi i interglacjalnymi, juz obecnie rnogq bye

udo-st~pnione ruchowi turystycznemu i wycieczkom szkolnym. Autorowi nie jest znane w p61nocnej Polsce (poza Koninem) podobnie usytuowane, tj. prawie na powierzchni, stanowi-sko eemskich osad6w interglacjalnych. Odsloni~te, objasnio-ne, zabezpieczone i udost~pnione miejsce to stanowie b~dzie

dzialajqcy na wyobraini~, szczeg6lnie mlodziezy szkolnej, widomy i namacalny wr~cz dow6d na istnienie kopalnych okres6w cieplych (interglacjalnych), 0 takim prawie samym,

jak dzisiaj klimacie, 0 czyrn swiadczq wyst~pujqce tu osady

torfowo-gytiowe. Te cieple, interglacjalne okresy przedzielajq zimne, glacjalne okresy nasuni~e Iqdolod6w skandynawskich reprezentowane przez gliny zwalowe, kt6re w Szwajcarii k.Su-walk odslaniajq si~ nad osadami interglacjalnymi (ryc. 2 -w-wa 2).

R6wniez w 1995 r. Wydzialowi Gospodarki Przestrzen-nej i Ochrony Srodowiska Urz~du W ojew6dzkiego w Su-walkach zostala przedstawiona propozycja (Ber,1995)

obj~cia ochronq i udost~pnienia dla turystyki rnasowej po-mnik6w przyrody nieozywionej w Osinkach, Zubryniu i Posejance (ryc. 1).

Inicjatywa ta spotkala si~ z prawie natychmiastowym odzewem wydzialu. Wyzej wymienione zwirownie i pia-skownie zabezpieczono przed dzikirn skladowaniem smieci i ustawiono tabliczki informujqce 0 obj~ciu tych miejsc

ochronq. Nie udalo si~ jednak uchronie przed dalszq eksplo-atacjq zwirowni w Osinkach. Eksploatowane byly tarn zwiry i piaski ustawione prawie pionowo, dzi~ki deformujqcej, glacitektonicznej dzialalnosci lqdolodu (tzn. glacitektonika

kraw~dziowa). Wlasciciel gruntu po otrzymaniu zawiado-mienia, ze obiekt b~dzie chroniony, wyeksploatowal zabu-rzone glacitektonicznie warstwy prawie calkowicie.

Stanowisko Zubry6 jest nieczynnq zwirowniq w

miej-scowosci Zubryn, usytuowanq po prawej stronie szosy Su-walki-Szypliszki (ryc. 1). Wysokose wzgl~dna scian zwirowni wynosi od 6 do 10 metr6w. W scianie p61nocnej odslaniajq si~ zaburzone glacitektoniczne osady piaszczy-sto-zwirowo-gliniaste 0 duzyrn zr6znicowaniu

litologicz-nym (ryc. 3). Osady te tworzq struktur~ glacitektonicznq obalonego faldu (bieg warstw 150-170°, upad 60-80° ku W). Od wschodu, do zaburzonych osad6w, przylegajqpiaski i zwiry poziomo warstwowane, nie zaburzone 0 miqZszosci

warstw 10-50 cm (ryc. 3). Wyniki pomiar6w biegu i upadu

264

warstw (Krzywicki & Lisicki, 1993) wskazujq na zachodni kierunek dzialania zaburzajqcej sily (z W na E). Omawiana forma 0 czytelnych, wysokich scianach stanowi klasyczny

przyklad tzw. rnoreny czolowej spi~trzenia i jest obiektem

dost~pnym do zwiedzania bez szczeg6lnych prac. Odsloni~cie

przedstawia doskonale widoczny i wyeksponowany przyklad zaburzajqcej dzialalnosci lodowca skandynawskiego. W przy-szlosci powinna bye opracowana i ustawiona tablica objas-niajqca.

Stanowisko Posejanka stanowi nieczynnq zwirowni~,

usytuowanq w owalnym wzg6rzu polozonym na poludnie od Sejn w miejscowosci Posejnele, przy szosie Sejny-Au-gust6w (ryc. 1). Odsloni~cie wyst~puje w pag6rku czolowo-rnorenowym (patrz okladka). W scianach 4-5 metrowej wysokosci odslaniajq si~ glazy, glaziki, zwiry i gliny sply-wowe. Utwory te cz~sciowo osadzaly si~ w bezposredniej bliskosci czola martwego lodu (strefa tzw. ice-contact) i dlatego powstala forma jest interpretowana takZe jako tzw.

morena martwego lodu (Ber, 1982; Krzywicki & Lisicki 1993; Zielinski, 1992). Sedyrnentacja czolowomorenowa w postaci piask6w, zwirow i glaz6w byla przerywana cz~sto

przez splywy grawitacyjne gliniastego materialu glacjalne-go (Zielinski, 1992).

Powyzej opisana forma stanowi rzadki, a jednoczesnie doskonale wyeksponowany i widoczny przyklad formy gla-cjalnej (morena martwego lodu) utworzonej przez polqczo-nq akumulacj~ w6d topniejqcego lqdolodu i gliniastych splyw6w grawitacyjnych. Akumulacja odbywala si~ w bez-posredniej bliskosci wytapiajqcych si~ bryl martwego lodu. W przeciwienstwie wi~c do zwirowni w Zubryniu, gdzie Iqdol6d zaburzyl swoje osady, tutaj mamy typowy, podr~cz­

nikowy wr~cz przyklad spokojnej, wodnej i grawitacyjnej akumulacji lodowcowej.

Stanowisko przygotowane jest do zwiedzania bez dodat-kowych prac, ale konieczne jest opracowanie i postawienie tablicy objasniajqcej.

Literatura

BER A. 1973 - Prz. Geol., 21: 363-366.

BER A. 1982 - Pojezierze Suwalsko-Augustowskie. Przew.

Geol. Wyd. Geol.

BER A. 1995 - CAG PIG, 542/96, Warszawa.

BER A. & GRONKOWSKA B. 1969 - [W:] 43 Sesja Nauk. IG,

Litostratygraficzne badania czwartorz~du w Polsce srodkowej i wschodniej (stresz. referatow i komunikatow). IG Warszawa.

BOROWKO-DLUZAKOWA Z. & HALICKI B. 1957 - Acta

Geol. Pol., 7: 361-402.

CZERNICKA-CHODKOWSKA D. 1977 - Zabytkowe glazy

narzutowe na obszarze Polski. Katalog cz. I i H. Wyd. Geol.

GRONKOWSKA B., KENIG K. 1974 -Zesz. Nauk. UAM

w Poznaniu, Geografia, 10: 137-147.

KRZYWICKI T. & LISICKI S. 1993 - Czwartorz~ Pojezierza

Suwalskiego. Przew. 64 Zjazdu Pol. Tow. Geol. na Zierni

Suwalskiej: 59-81.

ZIELINSKI T. 1992 - Moreny czolowe Polski