Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 318
Praca oryginalna Original paper
Szczepienia przeciw wcieklinie lisów wolno ¿y-j¹cych (Vulpes vulpes) rozpoczêto w Polsce w 1993 r. Dwa lata póniej objêto nimi obszar nale¿¹cy do obec-nego województwa wielkopolskiego. Od tamtego cza-su (nieprzerwanie) doustne szczepionki podawane s¹ przez zrzut z samolotów, dwa razy w ci¹gu roku wiosn¹ i jesieni¹. W latach 1995-2001 stosowano 16 dawek na km2, przy czym na zachodzie
wojewódz-twa, w pasie o szerokoci 50 km, dziêki czêciowej refundacji kosztów ze strony Niemiec, zrzucano 20 da-wek na km2. Pasy lotów by³y od siebie oddalone o 1 milê
angielsk¹. W województwie wielkopolskim szczepie-nia wiosenne mia³y miejsce w kwietniu lub na pocz¹t-ku maja, natomiast jesienne miêdzy wrzeniem a po-cz¹tkiem listopada.
W pierwszym okresie immunizacji lisów, prowadzo-nej na czêci terytorium Polski, stwierdzono ograni-czenie liczby przypadków wcieklizny u tego gatunku (10). W Wielkopolsce w latach 1999-2000 liczba za-chorowañ lisów zaewidencjonowana przez Wojewódz-k¹ Inspekcjê Weterynaryjn¹ by³a ma³a, przy czym wiêk-szoæ przypadków tej choroby stwierdzono na
pó³noc-no-wschodnich obrze¿ach regionu. W 2001 r., mimo kontynuacji szczepieñ, liczba ognisk wcieklizny w kraju gwa³townie wzros³a, a wród zwierz¹t cho-rych dominowa³y lisy (2, 10). Epizootia objê³a wów-czas prawie ca³¹ Wielkopolskê, a zachorowania rejes-trowane by³y czêciej w powiatach, w których domi-nowa³y tereny rolnicze (7). W celu poprawy sytuacji epizootycznej od 2002 r. immunizacj¹ objêto ca³y kraj, stosuj¹c po 20 dawek szczepionki na km2 (2). Do
szcze-pieñ w latach 1995-2005 wykorzystywano szczepion-kê o nazwie Fuchsoral produkowan¹ przez firmy: BIO-WET z Pu³aw oraz IDT z Niemiec.
Odstrza³ lisów w Wielkopolsce wzrasta³ od lat dzie-wiêædziesi¹tych XX wieku, a mimo to postêpowa³ wzrost szacowanych stanów liczebnych tego gatunku (9). Lisy, wystêpuj¹ce wczeniej przede wszystkim w lasach i w ich s¹siedztwie, w centrum Wielkopolski penetrowa³y równie¿ pola w ró¿nej odleg³oci od lasu. Wzrós³ udzia³ miejsc rozrodu zlokalizowanych poza lasami, chocia¿ lasy by³y nadal preferowanym habita-tem rozrodczym (8).
Zmiany sytuacji w populacji lisa i obserwowany równolegle wzrost liczby ognisk wcieklizny w Wiel-kopolsce zainspirowa³y do podjêcia badañ, których
Wyniki szczepieñ lisów przeciw wcieklinie na tle
danych o populacji tego gatunku w Wielkopolsce*
)
ROBERT KAMIENIARZ, ANDRZEJ KRYÑSKI*, TOMASZ WIELICH**
Polski Zwi¹zek £owiecki, Stacja Badawcza OHZ PZ£, ul. Sokolnicza 12, 64-020 Czempiñ *Katedra Biologii rodowiska Zwierz¹t SGGW, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa
**Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, ul. Grunwaldzka 250, 60-166 Poznañ
Kamieniarz R., Kryñski A., Wielich T.
Results of red fox vaccination against rabies in relation to this species population in Wielkopolska Summary
Vaccinations of wild red foxes against rabies in the Wielkopolska region started in 1995 and initially led to a reduction in the number of morbidity cases in this species. In 2001 a rapid increase in the number of rabies focal areas were observed epizootia covered almost the whole region and its vector was mainly red fox. The results of the foxes being vaccinated were analysed in relation to their population parameters. The studies were conducted in the centre of the region, where rabies was often recorded, and in the east, where it occurred occasionally. 77% of the hunted foxes were vaccinated in the study areas. In the centre of Wielkopolska region a lower immunization ratio was found in young foxes, especially in the individuals culled in the vicinity of villages and farms. The frequent occurrence of foxes close to human settlements in this area was due to the fact that their distribution was independent of distance to forests. The spreading of rabies in Wielkopolska region at the beginning of the XXI century may have been a result of distributing too small doses of the vaccine in farmland areas in the vicinity of towns and villages during the autumn period. Such places were omitted when the vaccine was scattered for reasons of human safety and, moreover, the vaccine could have been eaten by the local dogs and cats. However, young foxes often were found in these areas, and the autumn vaccination was the first possibility of immunizing them against rabies.
Keywords: red fox, rabies
*) Badania finansowane ze rodków Ministerstwa Nauki i Informatyzacji w latach 2004-2005 w ramach projektu badawczego nr 2 P06L 048 26.
Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 319 celem by³a analiza informacji o pobieraniu
szczepion-ki przez te zwierzêta. Zosta³a ona przeprowadzona na tle danych o wybranych parametrach populacji lisa (zagêszczenie, rozmieszczenie przestrzenne, struktu-ra p³ci i struktustruktu-ra wieku) z terenów ró¿ni¹cych siê in-tensywnoci¹ wystêpowania tej choroby.
Materia³ i metody
Projekt by³ realizowany w latach 2004-2005, na dwóch terenach badawczych, na których dominowa³y agroce-nozy, a lesistoæ by³a niewielka (9-10%). Pierwszy z nich stanowi³y obwody ³owieckie Orodka Hodowli Zwierzyny Polskiego Zwi¹zku £owieckiego w Czempiniu, le¿¹ce w centrum Wielkopolski w powiecie Kocian. W powie-cie tym przed rozpoczêpowie-ciem badañ, tj. w latach 2002-2003, zanotowano kolejno 42 i 20 przypadków wcieklizny, g³ów-nie u lisów. Drugim terenem badawczym by³ fragment OHZ PZ£ w Kroniewicach, po³o¿ony przy wschodniej granicy regionu, w okolicach K³odawy w powiecie Ko³o. W tym powiecie w 2002 r. zarejestrowano tylko jeden przypadek wcieklizny u lisa, a w 2003 r. ognisk tej choroby nie wykryto.
W ramach kontroli skutecznoci szczepieñ przeciw wcieklinie do Zak³adu Higieny Weterynaryjnej w Pozna-niu przes³ano 204 lisy odstrzelone w obu terenach. Lisy do badañ laboratoryjnych pozyskiwano nie wczeniej ni¿ po up³ywie miesi¹ca od jesiennych akcji szczepieñ, tj. miêdzy 10 listopada a 31 marca.
Zgodnie z zasadami monitoringu skutecznoci szczepieñ (2), lisy by³y najpierw badane w kierunku wcieklizny przy pomocy odczynu immunofluorescencji (IF), w celu wy³¹-czenia z dalszych analiz lisów chorych na wciekliznê. Na tym etapie eliminowano tak¿e lisy, u których nie mo¿na by³o pobraæ próbek mózgu z powodu rozk³adu gnilnego, autolizy tkanki mózgowej lub mechanicznych uszkodzeñ. W efekcie do dalszych badañ zakwalifikowano 134 lisy, u których w koci ¿uchwy okrelono poziom markera (te-tracykliny), zawartego w przynêcie otaczaj¹cej szczepion-kê. Jest on wbudowywany w koci zwierzêcia, w których utrzymuje siê wiele lat. Obecnoæ markera wskazywa³a na przyjêcie szczepionki przez danego osobnika (2).
Dla oceny zagêszczenia i rozmieszczenia przestrzenne-go lisów przeprowadzono tzw. liczenia reflektorowe. Od-bywa³y siê one w pierwszej po³owie nocy, na sta³ych tra-sach wytyczonych wród pól, o d³ugoci 53-54 km w ka¿-dym terenie badawczym. W celu wykrycia lisów, prawe pobocze trasy owietlano przy pomocy rêcznego reflekto-ra, z wolno jad¹cego samochodu. Szerokoæ owietlanego pasa wynosi³a oko³o 200 m. Liczenia wykonano wiosn¹ i jesieni¹ 2004 r. oraz wiosn¹ 2005 r., ka¿dorazowo powta-rzaj¹c trzykrotnie dan¹ trasê. Poniewa¿ przy ocenach za-gêszczeñ lisów zaleca siê stosowanie wiêcej ni¿ jednej metody (3), przeprowadzono równie¿ lokalizacjê nor roz-rodczych, w ka¿dym terenie na powierzchni kontrolnej o wielkoci 40-41 km2. W tym celu zim¹ i na przedwioniu
ewidencjonowano tam wszystkie nory i inne schronienia wykorzystywane przez ten gatunek. By³y one nastêpnie kon-trolowane w pocz¹tku czerwca, aby okreliæ, które zosta³y wybrane na miejsca wychowu m³odych. Zagêszczenie li-sów w oparciu o zagêszczenie schronieñ rodzinnych
wyli-czano stosuj¹c mno¿nik 2,5, który uwzglêdnia fakt, i¿ s¹ one zasiedlane przez parê rodzicielsk¹, oraz wnosi popraw-kê na obecnoæ lisów nie uczestnicz¹cych w danym roku w rozrodzie (1).
Dla oceny struktury p³ci i wieku zebrano dane o p³ci 216 lisów pozyskanych w obu terenach kontrolnych. Z tego dla 188 osobników oceniono równie¿ wiek, w oparciu o szlify pod³u¿ne korzeni k³ów górnych (4). U czêci lisów by³o to niemo¿liwe ze wzglêdu na uszkodzenie k³ów w wyniku strza³u.
Analizuj¹c dane o spo¿yciu szczepionki przez lisy, w zale¿noci od miejsca pozyskania, uwzglêdniano odleg-³oæ od lasu i od zabudowañ. Odleg³oci graniczne wyzna-czono, wykorzystuj¹c oceny penetracji terenów rolniczych przez lisy (5, 8).
Wyniki i omówienie
W okresie badañ liczba przypadków wcieklizny wykrytych w województwie wielkopolskim mia³a ten-dencjê spadkow¹, tak¿e u lisów (tab. 1). Gatunek ten pozostawa³ jednak jej g³ównym wektorem.
Badania w ramach monitoringu skutecznoci immu-nizacji przeciw wcieklinie wykaza³y obecnoæ mar-kera u 77% lisów odstrzelonych w terenach badaw-czych (tab. 2). Wynik ten by³ wy¿szy od redniej dla ca³ego regionu, która wynosi³a 71% w 2004 r. i 73% w 2005 r. (dane WIW). Mimo poprawy skutecznoci szczepieñ w Wielkopolsce, by³a ona nadal ni¿sza od
k o R Ogó³em Lis Jenot zwIinenrzeêta e i k iz d a t ê z r e i w Z e w o m o d 9 9 9 1 129 121 12 11 15 0 0 0 2 157 135 14 14 14 1 0 0 2 395 296 41 24 34 2 0 0 2 339 255 35 14 35 3 0 0 2 166 120 20 18 18 4 0 0 2 141 131 15 14 11 5 0 0 2 120 117 11 12 6 0 0 2 119 116 13 n e r e T y z c w a d a b o n a z a k e z r P ñ a d a b o d W H Z w a n o n a d a B æ o n c e b o a r e k r a m ê n il k y c a rt e t o n o z d r e i w t S y w h c u ¿ i c o k w N N N % ñ i p m e z C 144 106 183 78 e c i w e i n o r K 160 128 120 71 m e z a R 204 134 103 77
Tab. 2. Wyniki badañ lisów odstrzelonych w latach 2004-2005 w dwóch rejonach Wielkopolski, prowadzonych w celu stwier-dzenia obecnoci markera (tetracykliny) w koci ¿uchwy, która wskazywa³a na pobranie szczepionki przez danego osobnika
Tab. 1. Liczba przypadków wcieklizny stwierdzonych w la-tach 1999-2006 u ró¿nych zwierz¹t na terenie województwa wielkopolskiego
Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 320
stwierdzonej w niektórych innych województwach. Dla porównania, w województwie lubuskim w 2003 r. obecnoæ tetracykliny stwierdzono w ¿uchwach blis-ko 88% lisów (2).
Nie stwierdzono istotnych ró¿nic w immunizacji li-sów miêdzy dwoma terenami badawczymi, chocia¿ ró¿ni³y siê one zagêszczeniem tych zwierz¹t. W oko-licach Czempinia, w centrum Wielkopolski, rednie zagêszczenie wiosenne lisów wyliczone z zagêsz-czenia nor rodzinnych w latach 2004-2005, wynosi³o 0,8 osobników/km2 i by³o dwukrotnie wy¿sze ni¿
w rejonie K³odawy i Kroniewic, czyli na wschodnim skraju regionu (tab. 3). Tak¿e zagêszczenia lisów stwierdzane podczas liczeñ reflektorowych by³y ko³o Czempinia ka¿dorazowo wy¿sze od rejestrowanych miêdzy K³odaw¹ a Kroniewicami, choæ ró¿nice wy-kazane t¹ metod¹ inwentaryzacji by³y niewielkie. Wszystkie oceny zagêszczeñ lisów w badanych tere-nach przekracza³y poziom 0,2-0,3 osob./km2, który
sprzyja rozprzestrzenianiu siê wcieklizny (10). Szcze-gólnie wysokie by³y one jesieni¹, kiedy siêga³y 2,0 osob./km2.
Podobny wskanik immunizacji stwierdzono u sam-ców (78%) i samic (76%). Ró¿nice miêdzy terenami badawczymi (Czempiñ samce 77%, samice 80%, a w Kroniewicach, odpowiednio, 80% i 62%), oka-za³y siê statystycznie nieistotne. Natomiast analizuj¹c efekty immunizacji na tle danych o wieku lisów stwier-dzono, ¿e w okolicach Czempinia szczepionka by³a rzadziej pobierana przez osobniki w pierwszym roku ¿ycia 67% ni¿ przez lisy doros³e 86% (p = 0,03). Ró¿nic takich nie wykazano w rejonie K³odawy i Kro-niewic, gdzie wród m³odych 73% przyjê³o szczepion-kê, a wród doros³ych 71%. Niski wskanik immuni-zacji m³odych lisów, wykazany ko³o Czempinia, nie by³ skutkiem szczególnie wysokiego tam ich udzia³u. Ocena struktury wieku badanych lisów wykaza³a bowiem przewagê osobników doros³ych zarówno w Czempiniu (56%), jak i w Kroniewicach (60%). Doros³e, które by³y nieco liczniej reprezentowane w populacji, mia³y jednak szansê uodpornienia pod-czas akcji wiosennej, a tak¿e w poprzednich sezonach. Niski wskanik immunizacji m³odych lisów praw-dopodobnie wynika³ z ró¿nic w wykorzystaniu rodo-wiska przez lisy w ró¿nym wieku. Analizuj¹c dane o osobnikach pozyskanych w Wielkopolsce wykaza-no, ¿e m³ode lisy czêciej zasiedla³y otwarte pola ani-¿eli lasy i ich bezporednie s¹siedztwo (6). Osiedlanie siê m³odych lisów w terenach bezlenych by³o praw-dopodobnie zwi¹zane ze wzrastaj¹cymi zagêszczenia-mi tego gatunku, które skutkowa³y zwiêkszaj¹c¹ siê konkurencj¹ lisów o terytoria. Lasy, bêd¹ce biotopami preferowanymi przez lisy w okresie rozrodu (8), by³y zapewne czêciej zasiedlane przez doros³e, terytorial-ne osobniki, a m³ode migrowa³y na pola. Omawiany proces osiedlania siê m³odych lisów wród pól mo¿e dotyczyæ zw³aszcza terenów z wysokimi zagêszcze-niami tego gatunku, jakie stwierdzono w okolicach
Czempinia. St¹d zapewne lisy penetrowa³y tam pola niezale¿nie od odleg³oci od lasu, co wykazano ju¿ w koñcu lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku (8). Tak¿e w latach 2004-2005 nie stwierdzono w centrum Wiel-kopolski istotnych ró¿nic w penetracji terenów przy-lenych (do 1500 m od ciany lasu) i otwartych pól (tab. 4). Natomiast w okolicy K³odawy i Kroniewic, gdzie zagêszczenia wiosenne lisów by³y ni¿sze, dra-pie¿niki te by³y czêciej spotykane na polach s¹siadu-j¹cych z lasami ani¿eli z dala od nich. Jesieni¹ zró¿ni-cowanie to by³o statystycznie istotne (p = 0,01).
Skutkiem intensywnej penetracji terenów rolniczych przez lisy, zw³aszcza m³ode, by³o ich wystêpowanie tak¿e w s¹siedztwie terenów zurbanizowanych. W oko-licach Czempinia okaza³o siê, i¿ osobniki m³ode po-zyskane w s¹siedztwie miejscowoci (do 500 m od zabudowañ) rzadziej pobiera³y szczepionkê (56%) ani¿eli strzelone w oddaleniu od nich (81%) ró¿nica bliska istotnoci (p = 0,07). Nie stwierdzono natomiast ró¿nic w czêstoci wystêpowania markera w koci ¿uchwy miêdzy m³odymi pozyskanymi w otwartych terenach polnych a odstrzelonymi w lasach i ich otuli-nie. Mo¿na st¹d wnioskowaæ, i¿ ni¿szy wskanik im-munizacji, stwierdzony u m³odych lisów bytuj¹cych w s¹siedztwie terenów zurbanizowanych w rejonie Czempinia, nie wynika³ wy³¹cznie z ró¿nic w lokal-nych zagêszczeniach tego gatunku. Problem tkwi³ naj-prawdopodobniej w ograniczonej w s¹siedztwie za-budowañ dostêpnoci szczepionek. Wynika³a ona z faktu, i¿ podczas ich zrzucania z samolotów, ze wzglêdów na bezpieczeñstwo ludzi, pomijane by³y zwarte tereny zabudowane. W ich s¹siedztwie czêæ szczepionek mog³a byæ ponadto zjadana przez psy i koty. Te ostatnie by³y czêsto obserwowane na polach
n e r e T y z c w a d a b m k / w ó k i n b o s o ( e i n e z c z s ê g a Z 2) e n n e s o i w ) h c y n n iz d o r r o n z ( (z ilcwzeioñsennoncneych) (z ilcjzeesñiennoncenych) ñ i p m e z C 0,8 0,6 2,1 e c i w e i n o r K 0,4 0,5 2,0 u k o r a r o P Terenbadawczy w ó s il e j c a w r e s b O ) y s a rt m k / w ó k i n b o s o ( m 0 0 5 1 o d u s a l d o powyo¿dejla1s5u00m 4 0 0 2 a n s o i W 5 0 0 2 i ñ i p m e z C 1,3 1,9 e c i w e i n o r K 1,6 1,1 4 0 0 2 ñ e i s e J Czempiñ 4,6 4,4 e c i w e i n o r K 5,1 2,7
Tab. 4. Wystêpowanie lisów w ró¿nej odleg³oci od lasu pod-czas liczeñ nocnych w wietle reflektora, prowadzonych na terenach rolniczych w Wielkopolsce
Tab. 3. rednie zagêszczenia lisów w dwóch rejonach Wiel-kopolski w latach 2004-2005, okrelone w oparciu o zagêsz-czenie nor rodzinnych lub w trakcie liczeñ nocnych w wietle reflektora
Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 321 wokó³ zabudowañ, podczas prowadzonych liczeñ
noc-nych. W efekcie szansa kontaktu lisów ze szczepion-k¹ by³a mniejsza w zurbanizowanym krajobrazie rol-niczym ni¿ na terenach lenych. St¹d zapewne ujem-na korelacja pomiêdzy wystêpowaniem wcieklizny a lesistoci¹ terenu, któr¹ stwierdzono, analizuj¹c roz-przestrzenianie siê tej choroby w Wielkopolsce w la-tach 2002-2003 (7).
Powy¿szy problem pojawia³ siê prawdopodobnie przede wszystkim podczas jesiennej immunizacji. Liczba dawek szczepionki na jednostkê powierzchni by³a wówczas taka, jak w okresie wiosennym. Nato-miast zagêszczenia lisów, co wykazano, by³y wtedy na polach bardzo wysokie, miêdzy innymi ze wzglêdu na obecnoæ m³odych zwierz¹t, dla których jesienna immunizacja by³a pierwsz¹ szans¹ uzyskania odpor-noci przeciw wcieklinie.
Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹, i¿ roz-przestrzenienie siê wcieklizny w Wielkopolsce na pocz¹tku XXI wieku mog³o byæ przede wszystkim wynikiem zmian w rozmieszczeniu populacji lisa. Wzrost zagêszczenia tego gatunku, obserwowany od po³owy lat dziewiêædziesi¹tych minionego stulecia, spowodowa³ czêste zasiedlanie przez lisy terenów rol-niczych. Wystêpowa³y tam zw³aszcza osobniki m³o-de, które mog³y uodporniæ siê w toku jesiennej akcji szczepieñ. Dawki szczepionki zrzucanej w tym okre-sie by³y jednak takie jak wiosn¹, a tymczasem jeokre-sien- jesien-ne zagêszczenie lisów w terenach rolniczych by³o kil-kakrotnie wy¿sze. Powodowa³o to zmniejszenie szan-sy jej pobrania przez poszczególne osobniki. Problem dotyczy³ zw³aszcza lisów ¿yj¹cych w s¹siedztwie miast lub du¿ych wsi o zwartej zabudowie, które s¹ omijane podczas zrzutów szczepionki. Efektem tego by³ ni¿-szy wskanik immunizacji, stwierdzony u m³odych
li-sów pozyskanych w s¹siedztwie zabudowañ, którego skutkiem by³ wzrost ryzyka zachorowania na wciek-liznê. Przyk³adem by³y okolice Czempinia w centrum Wielkopolski, gdzie w okresie badañ u trzech lisów wykryto tê chorobê.
W wietle przeprowadzonych badañ mo¿na mieæ nadziejê, i¿ zwiêkszenie zagêszczenia dawek szcze-pionki do 30-35/km2, które od 2005 r. zastosowano
w Wielkopolsce, doprowadzi do wyganiêcia epizo-otii w tym regionie.
Pimiennictwo
1.Bartel M., Becker J., Hoffmann D., Zahn C., Strauss E., Nõsel H., Greiser G.: Wildtier-Informationssystem der Länder Deutschlands. D. Jagdschutz-Ver-band, Bonn 2003.
2.Bednarski M., Rudy A.: Wcieklizna w Polsce w latach 2001-2003. Medycy-na Wet. 2005, 61, 767-771.
3.Beltran J. F., Delibes M., Rau J. R.: Methods of censusing red fox (Vulpes vulpes) populations. Hystrix 1991, 3, 199-214.
4.Goszczyñski J.: Lis. Monografia przyrodniczo-³owiecka. Oficyna Wydawni-cza OIKOS, Warszawa 1995.
5.Goszczyñski J.: Wp³yw strukturalnego zró¿nicowania krajobrazu ekologicz-nego na przebieg interakcji drapie¿nikofiara. Praca hab. Katedra Zoologii Lenej i £owiectwa SGGW-AR, Warszawa 1985.
6.Kamieniarz R.: The sex ratio, age structure and body weight of red foxes Vulpes vulpes in farmland of western Poland. Extended abstracts of the XXVIIth Congress of the International Union of Game Biologists, Hannover. DSV-Verlag Hamburg 2005, s. 364-365.
7.Kamieniarz R., Kryñski A., Panek M.: Rabies occurrence among red foxes Vulpes vulpes in western Poland in relation to the density of the species and landscape composition. Proc. XIIth Internat. Congress Animal Hygiene, Warsaw, Poland. BEL Studio, Warszawa 2005, 2, 466-469.
8.Panek M., Bresiñski W.: Red fox Vulpes vulpes density and habitat use in a rural area of western Poland in the end of 1990s, compared with the turn of 1970s. Acta Theriol. 2002, 47, 433-442.
9.Panek M.: Sytuacja zwierzyny drobnej w Polsce w latach 2001-2005. Le-nictwo 2005. GUS, Warszawa 2005, 124-126.
10.Smreczak M.: Wcieklizna zwierz¹t w Polsce w latach 1983-2000. Medycy-na Wet. 2003, 59, 474-477.
Adres autora: dr in¿. Robert Kamieniarz, ul. Sokolnicza 12, 64-020 Czem-piñ; e-mail: r.kamieniarz@pzlow.pl
