Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną
Wprowadzenie
W ostatnim okresie coraz częściej podejmuje się dyskusje dotyczące praw osób z niepełnosprawnością intelektualną do życia partnerskiego i seksual nego. Problematyka ta obejmuje poglądy zarówno specjalistów, takich jak lekarze (ginekolog, seksuolog, urolog, psychiatra itp.), pedagodzy specjal ni, terapeuci socjalni, jak i rodziców, bliskich oraz samych osób z niepeł nosprawnością intelektualną. Opinia publiczna ma na temat seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną podzielone zdania. Część ludzi jest zdecydowanie przeciwna, gdyż ogólnie panuje przekonanie, że osoby te nie są zdolne do życia seksualnego. Jednak coraz częściej pojawiają się opinie podnoszące i wspierające prawo osób z niepełnosprawnością intelektualną do życia seksualnego.
Jeżeli więc mówimy o równouprawnieniu osób z niepełnosprawnością in telektualną, musimy brać pod uwagę również i ten ważny aspekt ich życia.
Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną.
różne ujęcia teoretyczne
Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną charakteryzują pewne różnice1. Jeśli chodzi o różnice w zależności od stopnia niepełnosprawności,
to można charakteryzować seksualność jednostek z niepełnosprawnością in telektualną w sposób następujący:
1. W przypadku osób z lekką niepełnosprawnością rozwój psychoseksualny nie jest na tyle zaburzony, aby uniemożliwić im, pomimo niepełnospraw ności, utworzenie relacji partnerskiej, która może w społeczeństwie funk cjonować prawidłowo. W przypadku rodzicielstwa jest brana pod uwagę możliwość zaniedbywania i niedostatecznej troski o dziecko. Osoby z lekką niepełnosprawnością mogą prowadzić w dorosłym życiu względnie normal ne życie seksualne.
2. W przypadku osób ze średnim stopniem niepełnosprawności występują znaczne indywidualne różnice. Niektóre z tych osób są komunikatywne, zdolne do integracji i nawiązywania kontaktów międzyludzkich, inne są trudno przystosowalne do środowiska społecznego, zaś u niektórych inte grację ze społeczeństwem komplikują przejawy autyzmu. Można tu mówić w zasadzie o dwu grupach:
– pierwsza grupa – nie dochodzi tu do prób zbliżenia, dopóki utrzymuje się wczesna faza rozwoju seksualnego, napięcie związane z popędem rozwija się pregenitalnie (przejadanie się, masturbacja), należy je odpowiednio ukie runkowywać, by przejawy te nie ograniczały innych aktywności lub im nie zagrażały. Zachowanie seksualne tych osób ma charakter popędu, a jego celem nie jest zaspokajanie potrzeb psychicznych, lecz fizycznych;
– druga grupa – o jednakowym stopniu niepełnosprawności. Dążenie do nawiązania kontaktu jest widoczne, często połączone z przemocą i agre sywnymi przejawami ukierunkowanymi raczej na kontakt fizyczny niż na nawiązanie kontaktu psychicznego. Ważne jest zapobieganie przejawom przemocy w stosunku do partnera, wymuszania kontaktu seksualnego (minimalizacja stresu, poniżania, deprawacji), rozwijanie zainteresowań, umiejętności socjalnych w przejawianiu sympatii.
Z tymi indywidualnymi różnicami wiążą się różne warianty zainteresowań i realizacji życia seksualnego:
• oddzielenie elementu seksualnego i sympatii osobistych – popęd płciowy może zaniknąć lub być osłabiony, jednostki nie odczuwają potrzeby życia seksualnego;
• realizacja potrzeb seksualnych w formie autoerotyki – potrzeba seksu nie wiąże się z potrzebą partnerstwa;
• dążenie do zbliżenia, zainteresowanie czynnościami seksualnymi realizowa nymi w parze – to wariant, który umożliwia przeżycie wielu pozytywnych wartości życia ludzkiego.
Osoby z ciężką i głęboką mentalną retardacją nie odczuwają w zasadzie po trzeby kontaktów erotycznych, swoje potrzeby seksualne mogą zaspokajać tylko w drodze popędu.
W ramach ich samozaspokajania należy zapewnić im prywatność i obserwo wać, czy nie dochodzi do samouszkadzania, a w przypadku kontaktu seksualnego z inną osobą należy zwracać uwagę na to, czy nie chodzi o niepożądany kontakt2.
W odniesieniu do płodności już I. Drobný i M. Drobná3 podają, że w przy
padku ciężkiej niepełnosprawności intelektualnej istnieje bezpłodność. W zależ ności od tego, czy jednostki z niepełnosprawnością intelektualną są zdolne do rozmnażania się albo czy mają potomstwo lub go nie mają, można je podzielić na dwie grupy. Granicę między tymi dwiema grupami stanowi wskaźnik IQ w paśmie pomiędzy IQ 35–39.
Według M. Šustrovej4 większość jednostek z niepełnosprawnością intelektual
ną – podobnie jak w populacji osób zdrowych – ma prawidłowo rozwinięte or gany płciowe. Wiąże się z tym ich dążenie do tworzenia przyjacielskich, a później też seksualnych kontaktów ze swymi partnerami. Większość kobiet jest zdolna do donoszenia i urodzenia potomka. U młodych mężczyzn, z niewielkimi wy jątkami (chłopcy z zespołem Downa), jest też zachowana aktywność seksualna. Ogólnie obowiązuje pogląd, że im uszkodzenie jest mniejsze, tym rozwój seksualny jest bardziej zbliżony do normalnego, a im głębsze, tym seksualność przejawia się słabiej. Należy sobie uświadomić, że w przypadku ludzi z niepeł nosprawnością intelektualną, w odniesieniu do ich życia seksualnego nie zawsze chodzi o czynności dosłownie o charakterze płciowym, lecz o wzajemną bliskość i ogólnie lepsze kontakty międzyludzkie pomiędzy mężczyznami a kobietami, o tymczasowy lub stały wzajemny związek.
Każda jednostka, w tym jednostka z niepełnosprawnością intelektualną, jest istotą bio psycho socjo spirytualną i jako u takiej powinny być uwzględniane pod stawowe składniki jakości życia ludzkiego, takie jak:
• potrzeby, • prawa, • obowiązki, • zainteresowania.
2 Zob. M. Venglářová, V. Brožová, Nowe trendy w wychowaniu seksualnym, Praha 2009; I. Švar
cová, Niepełnosprawność intelektualna, Praha 2011.
3 Zob. I. Drobný, M. Drobná, Biologia dziecka dla pedagogów specjalnych, Bratislava 1987. 4 Zob. M. Šustrová, Niepełnosprawność intelektualna. Praca socjalna na rzecz ludzi
Schemat 1. Składniki jakości życia ludzkiego jednostki z niepełnosprawnością intelektualną
Źródło: opracowanie własne.
Z punktu widzenia seksualności jednostki z niepełnosprawnością intelek tualną jej prawo do życia partnerskiego zostało ujęte w Powszechnej Deklara cji Praw Człowieka (artykuł 16), gdzie stwierdzono, że „mężczyźni i kobiety, którzy osiągnęli pełnoletniość, mają prawo, bez jakichkolwiek ograniczeń z przyczyn rasowych, narodowościowych lub wiary, do zawierania związków małżeńskich i zakładania rodziny”5.
To znaczy, że jednostki z niepełnosprawnością intelektualną mają jednako we prawa do nawiązywania kontaktów z płcią przeciwną, do życia w partner stwie i seksualności. Jeżeli dojdzie do potępiania lub uniemożliwiania życia seksualnego ludziom z niepełnosprawnością intelektualną, będzie to postępo wanie niezgodne z prawem.
Karta praw seksualnych i reprodukcji Federacji Międzynarodowej Pla nowanego Rodzicielstwa (ang. International Planned Parenthood Federation, IPPF) jest reakcją na wezwanie, by prawa seksualne i dotyczące reproduk cji były ujęte w kontekście praw człowieka. Cała Karta obejmuje 12 praw – wszystkie są wymienione w dokumentach o prawach człowieka, w tym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w Międzynarodowym Pakcie o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, w Międzynarodo wym Pakcie o prawach obywatelskich i politycznych, Konwencji o usuwaniu wszystkich form dyskryminacji kobiet oraz Konwencji o prawach dziecka. 5 Zob. http://www.amnesty.sk/article_files/file/UDHRvSVK.pdf [dostęp: 13.09.2012].
Wszystkie te prawa są zaczerpnięte ze źródeł, które swoim charakterem są źródłami międzynarodowymi:
• prawo do życia,
• prawo do wolności i osobistego bezpieczeństwa, • prawo do prywatności,
• prawo do swobody poglądów,
• prawo do informowania i wykształcenia,
• prawo do decyzji w sprawie zawarcia małżeństwa, założenia i planowania rodziny,
• prawo do podejmowania decyzji odnośnie do posiadania potomstwa i do ochrony jego zdrowia,
• prawo do opieki zdrowotnej i ochrony zdrowia, • prawo do korzystania z osiągnięć naukowych,
• prawo do swobody zgromadzeń i do udziału w życiu politycznym, • prawo do ochrony przed przemocą i złym traktowaniem6.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uważa za ważne uwzględnianie następujących praw seksualnych:
• osiągnięcie jak najwyższego poziomu zdrowia seksualnego, w tym swobod nego dostępu do opieki zdrowotnej w dziedzinie seksualności i reprodukcji, • prawo do wyszukiwania, odbioru i upowszechniania informacji związanych
z seksualnością,
• prawo do informowania z zakresu seksualności, • respektowanie integralności cielesnej,
• prawo do swobody w wyborze partnera,
• prawo do decydowania o swoich aktywnościach seksualnych, • prawo do wyrażenia zgody na obustronny kontakt seksualny, • prawo do swobody w zawieraniu małżeństwa,
• swoboda w podejmowaniu decyzji odnośnie do posiadania potomstwa, • prawo do zadowalającego, bezpiecznego i przyjemnego życia seksualnego7.
Pierwszego grudnia 2006 roku Walne Zgromadzenie ONZ przyjęło Kon wencję praw osób z niepełnosprawnością zdrowotną i Protokół wykonawczy 6 Zob. Karta praw seksualnych i reprodukcji IPPE, http://www.rodicovstvo.sk/ippf_charta.htm
[dostęp: 19.09.2012].
7 Zob. http://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/, [do
do niej (dalej cyt. „Konwencja”). Prezydent Republiki Słowackiej podpisał te dokumenty 26 września 2007 roku, w wyniku czego Republika Słowacka wyraziła wolę zostania w przyszłości stroną tej Konwencji i jej ratyfikowania. Celem Konwencji jest „wspieranie, ochrona i gwarantowanie pełnowarto ściowego i równego korzystania z wszystkich praw człowieka i podstawowych swobód przez wszystkie osoby z niepełnosprawnością zdrowotną oraz posza nowanie ich godności osobistej”8.
Zgodnie z postanowieniami Konwencji powinny być uwzględniane wszyst kie prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną, w tym prawo do życia w partnerstwie i życia seksualnego. W artykule 23 między innymi napisano, że strony umowy podejmą skuteczne i odpowiednie działania w celu usunięcia dyskryminacji osób z niepełnosprawnością zdrowotną we wszystkich spra wach dotyczących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa i relacji partnerskich na równi z innymi osobami oraz zagwarantowania:
• uznania prawa wszystkich osób z niepełnosprawnością zdrowotną będących w wieku odpowiednim do zawarcia małżeństwa do zawarcia tego małżeń stwa i do założenia rodziny na podstawie swobodnej i zgodnej decyzji obu przyszłych małżonków;
• uznania prawa wszystkich osób z niepełnosprawnością zdrowotną do swobodnego i odpowiedzialnego podejmowania decyzji w sprawie liczby i wieku swoich dzieci, o ich prawie dostępu do informacji odpowiedniej do ich wieku na temat wychowania seksualnego i planowania rodziny oraz do udostępnienia wszystkich środków niezbędnych do korzystania z tych praw;
• zachowania płodności osób z niepełnosprawnością zdrowotną, w tym pra wo do płodzenia dzieci, na takich samych zasadach jak inni9.
Potrzeby ogólnie stanowią jeden z motywów siły napędowej naszych zacho wań i działań. I. Švarcová10 podaje, że potrzeby seksualne są jedną z natural
nych ludzkich potrzeb, również u ludzi z niepełnosprawnością intelektualną. Przejawy ich seksualności mogą być postrzegane przez otoczenie jako niepo żądane, gdyż na czoło wysuwa się tu konflikt pomiędzy „dziecięcym pojmo waniem rzeczywistości”, sposobem zachowań a potrzebami seksualnymi. 8 Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych zdrowotnie, Bratislava 2009, http://www.
zpmpvsr.sk/dokum/dohovorOSN.pdf [dostęp: 15.10.2013], s. 3–5.
9 Zob. ibidem, s. 37–38.
Każda jednostka z niepełnosprawnością intelektualną ma inne potrzeby dotyczące życia partnerskiego i seksualnego. Ważne jest ich respektowanie i wspieranie realizacji jej dążeń.
Obowiązek, jako element jakości życia osób z niepełnosprawnością inte lektualną, należy rozumieć jako działania, czynności umożliwiające niepeł nosprawnemu realne wykorzystywanie jego umiejętności na rzecz społeczeń stwa tak, że będzie je przyjmował jako swoje. Każdy członek społeczeństwa konfrontuje się z codziennymi obowiązkami, które musi spełniać. Jeżeli chcemy, by jednostka z niepełnosprawnością intelektualną żyła – na ile to możliwe – normalnym i pełnym życiem, powinna brać udział w funkcjo nowaniu tego społeczeństwa (oczywiście z uwzględnieniem charakteru jej niepełnosprawności).
W kontekście seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną moż na mówić o obowiązku w stosunku do:
1. Siebie samego – respektowanie własnej integralności cielesnej, seksualności. 2. Swego partnera – uwzględnianie i przestrzeganie zasad moralnych, etycz
nych i norm prawnych.
Zainteresowania, według J. Pružinskiej11, można charakteryzować jako ten
dencję do wybiórczych działań. Zdaniem autorki zainteresowania dzielą się na trzy grupy:
• zainteresowania ideami, myślami (postrzeganie naukowe, literackie, este tyczne i wypowiedź);
• zainteresowanie ludźmi (kontakty – spotykanie się z ludźmi ze względu na jakieś korzyści , kontakty społeczne – zainteresowanie ludźmi jako takimi); • zainteresowanie rzeczami (zbieranie i sortowanie materiałów, posługiwanie
się rzeczami, stosunek do zwierząt, roślin).
Odnośnie do praktycznej oceny zainteresowań człowieka należy brać pod uwagę ich:
• zakres (szerokie/wąskie zainteresowania), • głębię (powierzchowne/głębokie), • trwałość (stałe/tymczasowe), • aktywność (aktywne/pasywne),
• związek z innymi cechami osobowości (zdolności i temperament)12.
11 Zob. J. Pružinská, Psychologia osobowości, Bratislava 2005, s. 68. 12 Zob. ibidem, s. 69.
Pomimo swojej niepełnosprawności osoby z niepełnosprawnością intelek tualną mają prawo do swoich zainteresowań i do ich realizacji. Często się zdarza, że przejawiają zainteresowania takimi działaniami, które ze względu na ich rodzaj lub zakres niepełnosprawności tych osób nie są dla nich odpo wiednie. Ważne w tym przypadku jest stanowisko rodziców, terapeutów, oso bistych asystentów lub – w przypadku dzieci – nauczycieli i wychowawców, którzy mogą dobrać osobie z niepełnosprawnością intelektualną odpowiednią czynność adekwatnie wypełniającą jej zainteresowania.
Zainteresowanie nawiązaniem przyjacielskich kontaktów, partnerstwem i związanym z tym życiem seksualnym jest naturalne dla każdego człowieka. Zakres i głębia tego zainteresowania są ściśle uzależnione od stopnia i rodzaju niepełnosprawności intelektualnej danej jednostki.
W związku z socjalizacją i seksualnością dorosłych osób z niepełnospraw nością intelektualną podam na zakończenie kilka zaleceń według K. Matu laya13, które są aktualne i obecnie:
• kompleksowa rehabilitacja powinna być stosowana nie tylko u dzieci i mło dzieży, lecz także u osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, • dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną należy w jak najwyższym
stopniu włączyć do pracy w chronionych warsztatach lub w chronionym miejscu pracy,
• ważnym elementem kompleksowej rehabilitacji dorosłych z niepełnospraw nością intelektualną jest rozwój motoryki i udział w rekreacji i sporcie, • kształcenie dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną powinno
uwzględniać stopień dzisiejszego postępu technicznego,
• pasywna dobroczynność powinna być zastąpiona aktywnymi działaniami i sposobem włączania dorosłej jednostki z niepełnosprawnością intelektu alną do społeczeństwa,
• należy wywierać nacisk na społeczeństwo, by przyjmowało dorosłą jednost kę z niepełnosprawnością intelektualną taką, jaka jest,
• społeczeństwo nasze dotychczas starannie unikało zagadnień na temat sek sualności i erotyki osób z niepełnosprawnością intelektualną, choć są to naturalne potrzeby człowieka; należy poświęcać tym zagadnieniom więk szą uwagę,
• wspólny pobyt obu płci w placówkach opieki społecznej okazał się po zytywny,
• wzajemne kontakty społeczne ułatwiły pobyt w warunkach instytucjonal nych, umożliwiły lepszą socjalizację i częstsze odejścia z placówki, • pedagogowie specjalni i terapeuci socjalni mają nowe zadanie polegające na
wyjaśnianiu swoim podopiecznym spraw odnoszących się do seksualności tak, by niepełnosprawni intelektualnie byli przygotowani do życia również pod tym względem,
• szkolenie wszystkich pracowników na temat seksualności niepełnospraw nych intelektualnie jest i powinno być sprawą oczywistą,
• współpraca z rodzicami jest bardzo pożądana.
Wychowanie seksualne jednostek z niepełnosprawnością intelektualną
Wychowanie seksualne jednostek z niepełnosprawnością intelektualną jest ważnym elementem przygotowania tych jednostek do aktywnego życia sek sualnego bez fizycznego i psychicznego ryzyka.Jak podaje M. Šustrová14, higiena seksualna i życie seksualne były do nie
dawna tematem tabu, starannie pomijanym przez społeczeństwo, pomimo że chodzi o element pełnowartościowego życia tych jednostek. Higiena seksualna i życie seksualne osób ze specjalnymi potrzebami powinny być w zasadzie takie same jak u ludzi zdrowych, ale należy je dostosować do ich poziomu rozumienia i stopnia niepełnosprawności.
Według M. Poppera15 zagadnienia dotyczące wychowania seksualnego jed
nostek z niepełnosprawnością intelektualną powinny być ukierunkowane na cztery grupy:
1. Pierwsza grupa – przyszli trenerzy i nauczyciele wychowania seksualnego jednostek z niepełnosprawnością intelektualną, przy czym kursy te powin ny obejmować następujące tematy:
• równouprawnienie i prawa człowieka, • poznanie własnego ciała,
• wyrabianie szacunku dla siebie samego i zaufania do siebie,
• wytwarzanie przyjacielskich i partnerskich kontaktów międzyludzkich, • ciąża, poród, rodzina,
• ochrona przed niepożądaną ciążą, choroby przenoszone drogą płciową i HIV, 14 Zob. M. Šustrová, Niepełnosprawność..., s. 56.
15 Zob. M. Popper, Specyfika wychowania seksualnego u osób niepełnosprawnych intelektualnie,
• stawianie oporu presji seksualnej i wykorzystywaniu,
• cechy szczególne jednostek z niepełnosprawnością intelektualną (powinien być uwzględniany stopień ich niepełnosprawności, wiek biologiczny, psy chologiczny i społeczny jednostek grupy docelowej).
2. Druga grupa – personel opiekujący się osobami z niepełnosprawnością intelektualną, przy czym M. McCarthy i D. Thompson16 podkreślają, że
wychowanie w dziedzinie seksualności jest zalecane nie tylko w odniesieniu do osób o specjalnych potrzebach, lecz także opiekunów tych osób, aby: • uświadomili sobie, że osoby o specjalnych potrzebach są istotami seksual
nymi i że ich seksualność nie różni się w zasadzie od seksualności innych osób;
• wspierali i umożliwiali wychowanie seksualne również osobom o specjal nych potrzebach;
• nie obawiali się – jak dotychczas – życia seksualnego osób o specjalnych potrzebach;
• byli lepiej poinformowani o specyfice, wzajemnych relacjach partnerskich i seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną, które różnią się od ich własnych doświadczeń;
• upowszechniali w dalszym ciągu optymalne strategie (politykę zdrowotną) i sposoby pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną w dziedzi nie seksualności, a tam gdzie na razie ich brakuje, by wskazywali na potrze bę ich utworzenia;
• podnieść ich pewność siebie, gdyby zdecydowali się na podjęcie się zadania wychowania seksualnego osób ze specyficznymi potrzebami.
3. Trzecia grupa – rodzice niepełnosprawnych osób. Również oni powinni brać udział w programach wychowania seksualnego, by rozumieli seksualne potrzeby swoich dzieci i aby się nie obawiali przejawów ich seksualności, ale wprost przeciwnie, by im mogli udzielić adekwatnego wsparcia17.
16 Zob. M. McCarthy, D. Thompson, A Prevalence Study of Sexual Abuse of Adults with Intel-lectual Disabilities Referred for Sex Education, „Journal of Applied Research in IntelIntel-lectual
Disabilities” 1997, vol. 10, no. 2, s. 105–124.
4. Czwarta grupa – osoby z niepełnosprawnością intelektualną, stanowiące najważniejszą grupę docelową wychowania seksualnego. Tematy wychowa nia seksualnego są podobne jak w przypadku docelowej grupy przyszłych trenerów i nauczycieli wychowania seksualnego osób z niepełnosprawno ścią intelektualną. Według seksuologa I. Procházka18 wychowanie winno
uwzględniać następujące aspekty:
• liczyć się z mniejszym zrozumieniem, ale należy używać konkretnych pojęć, wyjaśniać (powtarzać),
• liczyć się z szybkim zmęczeniem (rozłożyć dany temat na kilka bloków tematów),
• liczyć się z powszechnymi negatywnymi opiniami na temat seksualności i zwalczać je,
• korzystać z niewerbalnych urządzeń pomocniczych i niewerbalnej komu nikacji,
• uczynić seksualność elementem relacji społecznych, stworzyć warunki do życia seksualnego uczniów (prywatność, tolerancja, otwartość we wzajem nej komunikacji),
• osoba z niepełnosprawnością intelektualną może zakochać się w opiekunie, terapeucie, ale odpowiedzialność jest zawsze po stronie danego pracownika, • seksualne przedmioty pomocnicze są zawsze ryzykiem,
• z zasadami moralnymi zapoznawać bez moralizowania.
Na temat wychowania seksualnego osób o specjalnych potrzebach nale ży rozmawiać z rodzicami lub krewnymi. Osoby pozostające w codziennym kontakcie z ludźmi o specjalnych potrzebach mogą uczestniczyć w wycho waniu seksualnym. Należy tu podkreślić potrzebę indywidualnego podejścia i w trakcie rozmowy należy sprawdzić, czy dana tematyka została w sposób właściwy zrozumiana. Poniżej zostanie przedstawiony program wychowania seksualnego w wybranej placówce.
Wychowanie seksualne w Domu Opieki Społecznej im. prof. Karola Matulaya dla dzieci i dorosłych w Bratysławie
Cele wychowania seksualnego:
• za pomocą zastosowania środków wyrazu, takich jak: ruch, gestykulacja, haptyka, przybliżenie uczniom zagadnień seksualności człowieka i uczu ciowości,
• uwzględnianie potrzeb i wyobrażeń na temat zachowań mężczyzny i ko biety, wspieranie indywidualnego stanowiska odnośnie do własnej sek sualności,
• nauczenie uczniów, że w ramach swoich możliwości mają prawo do swo bodnego rozwoju i podejmowania decyzji dotyczących rozwoju własnej osobowości,
• branie odpowiedzialności za własne życie seksualne i własne zachowania – „tylko tyle prawa, ile odpowiedzialności”.
Kryteria wyboru uczniów:
• w przybliżeniu jednakowy wiek mentalny i społeczny, • chęć rodziców do współpracy i rozmowy na dany temat, • jednakowa liczba chłopców i dziewcząt,
• niewielki zespół (maksymalnie 8 osób). Kryteria wyboru trenera:
• absolwent szkolenia „Wychowanie seksualne dla osób o specjalnych po trzebach”,
• doświadczenie w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, • mężczyzna – we wszystkich placówkach opieki społecznej brakuje męskiego
wzoru,
• partnerką przy omawianiu niektórych tematów może być pracownica spo łeczna.
•
Plan tematyczny – Wychowanie seksualne Listopad:
• temat na cały miesiąc: „poznawanie grupy”,
• wstęp, wzajemne poznawanie się, wyrażenie zaufania,
• ustalanie zasad społecznych i osobowych, tajemnica grupowa, • odróżnianie płci mężczyzna/kobieta, znaki wspólne i szczególne,
• tworzenie mozaiki z obrazków (mężczyzna, kobieta, dziecko) – pierwsza wspólna czynność grupowa.
Grudzień:
• temat na cały miesiąc: „moje ciało”,
• postrzeganie i odczuwanie własnego ciała (odczucia i wypowiedzi),
• mężczyzna/kobieta – identyfikacja (własna), znaki cielesne, przejawy, ubiór, gestykulacja,
• tworzenie kolażu Kobieta i Mężczyzna – druga wspólna czynność grupowa. Styczeń:
• temat na cały miesiąc: „odczucia i potrzeby”, • co jest przyjemne, a co nieprzyjemne, • co chętnie noszą mężczyźni/kobiety,
• jakie podarunki są odpowiednie dla tych osób, • identyfikacja własnej osoby.
Luty:
• temat na cały miesiąc: „dorosłość”, • mężczyzna/kobieta/dziecko, • jestem dorosły(ł a) i co dalej?,
• miłość... najprzyjemniejsza rzecz na świecie. Marzec:
• temat na cały miesiąc: „kocham”, • miłość, uczucia, seks,
• ja też kocham,
• uważać na ludzi, których nie znam. Kwiecień:
• temat na cały miesiąc: „higiena”, • mężczyzna/kobieta – ciało, płeć, higiena, • troszczę się o siebie, jak?,
• chcę się podobać,
• ochrona przed chorobami i wykorzystaniem. Maj:
• temat na cały miesiąc: „cechy płciowe”, • wtórne cechy płciowe,
• organy płciowe mężczyzny i kobiety, • i ja mam organ płciowy.
Czerwiec:
• dama/dżentelmen,
• gry grupowe – w doktora, w przyjaciół, w partnerów, w rodziców itp.19
Konkluzja
1. Problematyczne zagadnienia związane z ewentualnym ryzykiem
„placów-ki opie„placów-ki społecznej”:
• duże „placówki opieki społecznej” (ryzyko braku prywatności, odizolowa nie, możliwość wykorzystywania, konieczność dostosowania się do przy jętych zasad funkcjonowania placówki, do potrzeb innych mieszkańców), • niekoedukacyjny typ placówki (częste kontakty pseudohomoseksualne), • brak prywatności w przestrzeni, w której przebywają podopieczni, • „brak czasu” na rozwiązywanie „tych problemów”,
• nie zawsze chodzi o interes ucznia (często o własną wygodę),
• brak naturalnych zachowań (np. w placówkach pobytu całorocznego bra kuje wzorów życia rodzinnego),
• niedostatecznie sprecyzowane pojęcia „podstawowe zasady” partnerstwa i seksualności osób w tych placówkach – ważne jest jednakowe podejście i traktowanie tych zagadnień przez personel placówki.
2. Problematyczne zagadnienia związane ze specyfiką uczenia się osób z
nie-pełnosprawnością intelektualną:
• wychowanie seksualne powinno odzwierciedlać specyfikę nauczania osób z niepełnosprawnością intelektualną,
• nie wystarczy wykład, gdyż osoby te nie potrafią przenieść swoich doświad czeń na typową sytuację, wymagany jest wyższy stopień konkretyzacji i po glądowości, nie tylko podawanie informacji, lecz także trening umiejętno ści socjalnych,
• wyobrażenia uczniów, którzy nie odbyli jeszcze wychowania seksualnego i nie mieli naturalnego kontaktu z płcią odmienną, są często wyidealizowa ne, nierealne, zazwyczaj oparte na romantycznych filmach,
• uczniowie zwykle nie potrafią domagać się swoich praw,
• częste problemy przy nawiązywaniu znajomości, których przyczyną są ogra niczone kontakty ze światem zewnętrznym.
3. Problematyczne zagadnienia związane ze stanowiskiem personelu,
rodzi-ców:
• opory własne człowieka, poczucie wstydu,
• obawa przed omawianiem ewentualnych problemów z rodzicami dziecka, • przesądy, tabu, „zamykanie oczu” przed problemami – dążenie do jak naj
szybszego ich załatwienia „po cichu”,
• poglądy, które sytuują ucznia w roli wiecznego dziecka, • karanie (bez wyjaśnienia) za przejawy seksualne (masturbacja),
• ocena w oparciu o nasze pojmowanie „normalności” – nie zwracanie uwagi na potrzeby ucznia, ale postępowanie pod kątem tego, co my uważamy za „normalne”,
• wmuszanie własnych zasad i stanowisk,
• niedostateczne przygotowanie personelu do pracy z uczniem – jak reago wać i właściwie rozwiązywać problemy,
• brak literatury, fachowych szkoleń, treningu, umiejętności psychospecjal nych,
• brak chęci do zajmowania się tymi zagadnieniami, • stanowisko placówki sprzeczne z własnymi poglądami,
• sprzeczność życzeń i stanowisk rodziców ze stanowiskiem placówki, • brak współpracy z rodziną, która o tej problematyce nie chce nawet słyszeć, • nieodpowiednia prezentacja seksualności przez media.
Seksualność niepełnosprawnych intelektualnie jest naturalnym zjawiskiem, które pomimo swej specyfiki odgrywa ważną rolę w życiu jednostki. W tej dziedzinie występuje jednak mnóstwo pytań, na które trzeba znaleźć w przy szłości zadowalające odpowiedzi, tak by życie seksualne osób niepełnospraw nych intelektualnie mogło być odpowiedniej jakości.
Bibliografia
Arpáš R., Kruzslíková E., Plan tematyczny – Wychowanie seksualne, Bratislava 2011. Drobný I., Drobná M., Biologia dziecka dla pedagogów specjalnych, Bratislava 1987. Jesenský J., Andragogika i gerontagogika handicapowanych, Praha 2000.
Jesenský J., Wprowadzenie do rehabilitacji niepełnosprawnych zdrowotnie, Praha 1995. Karta praw seksualnych i rozrodczych IPPF, http://www.rodicovstvo.sk/ippf_charta.htm
Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych zdrowotnie, Bratislava 2009, http:// www.zpmpvsr.sk/dokum/dohovorOSN.pdf [dostęp: 15.10.2013].
Kruzslíková E., Poradnictwo dla rodziców klientów niepełnosprawnych intelektualnie w zakresie wychowania seksualnego w Domu Opieki Społecznej im. prof. Karola Matu-laya, praca końcowa, Bratislava 2003.
Kvapilík J., Černá M., Zdrowy sposób życia niepełnosprawnych intelektualnie, Praha 1990.
Matulay K., Niepełnosprawność intelektualna, Martin 1986.
McCarthy M., Thompson D., A Prevalence Study of Sexual Abuse of Adults with In-tellectual Disabilities Referred for Sex Education, „Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities” 1997, vol. 10, no. 2.
Popper M., Specyfika wychowania seksualnego u osób niepełnosprawnych intelektualnie, „Informacje ZPMP v SR” 2002, t. 10, cz. 4.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, http://www.amnesty.sk/article_files/file/UDH RvSVK.pdf [dostęp: 14.09.2012].
Prevendárová J., Seksualność i wychowanie seksualne osób niepełnosprawnych intelektual-nie, „Efeta” 2001, t. 11, cz. 4.
Pružinská J., Psychologia osobowości, Bratislava 2005.
Seksualność niepełnosprawnych intelektualnie, praca zbiorowa, Praha 2004. Seksualność niepełnosprawnych intelektualnie – II, praca zbiorowa, Praha 2009. Šprunk K., O obowiązku, „Distance – Revue Pro Kritické Myšlení” („Distance – Re
vue Krytycznego Sposobu Myślenia”) 1998, nr 1, http://www.distance.cz [dostęp: 25.10.2013].
Šustrová M., Niepełnosprawność intelektualna. Praca socjalna na rzecz ludzi niepełno-sprawnych intelektualnie, Bratislava 2008.
Švarcová I., Niepełnosprawność intelektualna, wyd. 4, Praha 2011.
Vančová A., Podstawy pedagogiki niepełnosprawnych intelektualnie, Bratislava 2005. Vančová A. et al., Edukacja niepełnosprawnych intelektualnie, Bratislava 2010. Venglářová M., Brožová V., Nowe trendy w wychowaniu seksualnym, Praha 2009. http://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/, [do
stęp: 17.09.2012].
Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną
Streszczenie: Celem tego artykułu jest przybliżenie współczesnych stanowisk badawczych i teoretycznych dotyczących seksualności osób niepełnosprawnych, z których jasno wynika, iż dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają seksualne potrzeby i w określonych warunkach są zdolne do prowadzenia
względnie zadowalającego partnerskiego i seksualnego życia. W artykule podkreś lono również wagę edukacji seksualnej, jako priorytetowej misji współczesnej pedagogiki specjalnej. Studium naukowe prezentuje wyniki projektu KEGA nr 119UK 4/2011.
Słowa kluczowe: seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną, prawa seksualne, potrzeby seksualne, wychowanie seksualne
Sexuality of the intellectually disabled
Summary: The aim of this article is to present contemporary research and theo retical positions regarding the sexuality of people with disabilities, which clearly shows that adults with intellectual disabilities have sexual needs and are able to lead relatively satisfactory partner and sexual life. The article also highlights the im portance of sex education as a priority mission of contemporary special education. The scientific study presents the results of the KEGA No 119UK4/2011 project .
Keywords: sexuality of people with intellectual disability, sexual rights, sexual needs, sexual education
