Marek Wójtowicz
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Oddział w Poznaniu
Wpływ warunków środowiskowych
i agrotechnicznych na plonowanie
odmian maku (Papaver somniferum L.)
Effect of environmental and agronomic conditions
on yield of poppy cultivars
Słowa kluczowe: odmiany maku, nawożenie azotem, nawożenie borem
Celem doświadczenia była ocena wpływu warunków środowiskowych i agrotechnicznych na rozwój i plon czterech odmian maku. Przeprowadzone doświadczenie wykazało, że najistotniejszy udział w kształtowaniu wysokości plonu nasion miało środowisko. Natomiast spośród analizowanych czynników doświadczenia: nawożenie azotem, dolistne nawożenie borem, odmiana maku, na plon nasion w największym stopniu wpływał dobór odmiany do uprawy. Zebrane wyniki wskazują, że obok potencjału plonotwórczego odmian plon zależał od ich odporności na warunki stresowe. W warunkach obfitych i równomiernie rozłożonych opadów, jakie wystąpiły w maju, czerwcu i lipcu w 2005 roku najwyższe plony uzyskały odmiany: Mieszko i Opal. W 2006 roku charakteryzującym się krótszym o 3 tygodnie okresem wegetacji maku oraz znacznym niedoborem opadów w okresie kwitnienia i dojrzewania, niskomorfinowe odmiany z markerem morfologicznym płatków kwiatu: Mieszko i Michałko plonowały niżej od odmian wysokomorfinowych: Opal i Lazur. Niekorzystne warunki pogody przyczyniły się do niwelowania różnic pomiędzy odmianami wynikających z ich potencjału plonotwórczego. W 2005 roku charakteryzującym się równomiernie rozłożonymi opadami jakie odnotowano w okresie formowania rozet, kwitnienia i dojrzewania roślin, nawożenie azotem wpływało istotnie na plon nasion. Natomiast w obu latach prowadzenia doświadczenia zastosowanie dolistnego nawożenia borem przyczyniło się do istotnego wzrostu plonu nasion.
Key words: poppy cultivars, nitrogen fertilization, boron fertilization
The aim of the experiment was to investigate the effect of environmental and agronomic conditions on growth and yield of four poppy cultivars. The experiment showed that environmental conditions had the highest effect on yield. Among the investigated factors: cultivar, nitrogen fertilization, boron fertilization yield was influenced the most by cultivar selection to cultivation. The results indicated that beside yield potential of a cultivar the yield was dependent on cultivar resistance to stress conditions. In conditions of plentiful and regular precipitations which occured in May, June and July 2005 the highest yield was achieved by Mieszko and Opal. In 2006, which was characterized by 3 week shorter vegetation season of poppy and long lasting precipitation deficiency in flowering and ripening stages, low morphine cultivars with morphological marker of petals, Mieszko and Michałko, yielded lower than high morphine cultivars: Opal and Lazur. Unfavourable weather conditions caused reduction of differences between cultivars resulting from their yield potential. Nitrogen fertilization influenced significantly seed yield in conditions of frequent precipitation which were noticed in 2005 in stage of rosette growth, flowering and ripening. In the two years of investigation foliar application of boron caused significant increase of yield.
Wstęp
Mak (Papaver somniferum L.) odznacza się małą zdolnością przyswajania składników pokarmowych. Z tego względu wymaga nawożenia łatwo przyswa-jalnymi i szybko działającymi nawozami zastosowanymi w optymalnym terminie. Aby uzyskać zadowalające plony nasion należy stosować stosunkowo wysoki poziom nawożenia wszystkimi niezbędnymi składnikami. Bardzo istotne dla wyso-kości plonu maku jest dostarczenie odpowiedniej ilości azotu i boru. Znaczenie azotu dla plonowania maku opisali: Michna i Szwadiak (1964), Yadav i in. (1984), Kharwara i in. (1988), Jain i in. (1990), Lošák i Richter (2004), Lošák i Paleniček (2005). Natomiast reakcję maku na nawożenie borem przedstawili: Michn i Szwadiak (1964), Moldenhawer (1956) oraz Horodyski i in. (1986). Celem przeprowa-dzonych doświadczeń było określenie wpływu nawożenia azotem zastosowanego po wschodach maku oraz dolistnego nawożenia borem na wysokość plonu nasion.
Materiał i metody
Doświadczenie polowe przeprowadzono w latach 2005 i 2006 na polach Gospodarstwa Łagiewniki (należącego do spółki HR Strzelce), które znajduje się w południowo-zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej (N 51o46’ E 17o14’). Doświadczenie założono w układzie losowanych podbloków, w czterech powtórze-niach, na glebie brunatnej właściwej, należącej do kompleksu pszennego dobrego, klasy bonitacyjnej IIIa. Odczyn pH gleby był lekko kwaśny, zasobność w fosfor — wysoka, w potas — średnio wysoka i w magnez — wysoka.
Przedplonem maku była kukurydza. Przedsiewnie zastosowano: 63 kg P2O5·ha -1 i 96 kg K2O·ha-1 w postaci Polifoski. Siew nasion wykonano siewnikiem samo-bieżnym typu Plotman na poletkach o powierzchni 7,2 m2. Norma wysiewu wynosiła 1 kg·ha-1. Chwasty niszczono przez ręczne pielenie. Przerywkę przeprowadzono w fazie 3–4 liści maku w okresie 12–14 maja w 2005 roku i 30–31 maja w 2006 roku. Zapobiegawczo przeciwko chorobom grzybowym zastosowano preparat Amistar w dawce 0,8 l·ha-1. Mszyce zwalczano preparatem Karate w dawce 0,1 l·ha-1. Makówki zebrano ręcznie w okresie 8–12 sierpnia w 2005 roku i 11–12 sierpnia w 2006 roku.
Czynnikami doświadczenia były poziomy nawożenia azotem i borem. Nawo-żenie azotowe zastosowano w trzech dawkach: 50, 75 i 100 kg·ha-1
, trzy dni po wschodach maku. Nawożenie borem zastosowano w fazie 6 i 8 liści maku stosując dolistnie 0,2% roztwór preparatu Borvit. Kontrolę stanowiły poletka nie nawie-zione borem.
Obiektami badawczymi były: wysokomorfinowe odmiany maku Lazur i Opal oraz dwie niskomorfinowe odmiany z markerem morfologicznym płatków kwiatu: Mieszko i Michałko.
Przed zbiorem policzono liczbę roślin na 1 m2, liczbę makówek na roślinie oraz liczbę makówek na 1 m2. Plon nasion określono w dt·ha-1.
Układ warunków meteorologicznych przedstawiono za pomocą klimatogramu (rys. 1, 2). W 2005 roku warunki meteorologiczne pozwoliły na wczesne przepro-wadzenie siewu. Nasiona wysiano już 31 marca. Bezpośrednio po siewie było umiar-
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 I II III IV V VI VII (mm) -5 0 5 10 15 20 25 ( 0C)
Miesięczna suma opadów od stycznia do lipca 2005 One month precipitayion sum from January to July 2006
Miesięczna suma opadów w wieloleciu (1957-2006) One month precipitation sum in many years (1957-2006)
Średnia miesięczna temperatura od stycznia do lipca 2005 One month mean temperature from January to July 2006
Średnia miesięczna temperatura w wieloleciu (1957-2006) One month mean temperature in many years (1957-2006)
Rys. 1. Miesięczne sumy opadów i średnie temperatury powietrza od stycznia do lipca 2005 na tle wielolecia — One month precipitation sum and mean air temperature from
January to July 2005 against the background of many years data 1957–2006
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 I II III IV V VI VII (mm) -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 ( 0C)
Miesięczna suma opadów od stycznia do lipca 2006 One month precipitayion sum from January to July 2006 Miesięczna suma opadów w wieloleciu (1957-2006) One month precipitation sum in many years (1957-2006) Średnia miesięczna temperatura od stycznia do lipca 2006 One month mean temperature from January to July 2006 Średnia miesięczna temperatura w wieloleciu (1957-2006) One month mean temperature in many years (1957-2006)
Rys. 2. Miesięczne sumy opadów i średnie temperatury powietrza od stycznia do lipca 2006 na tle wielolecia — One month precipitation sum and mean air temperature from
kowanie wilgotno i wschody maku nastąpiły 13 kwietnia. Niewielka ilość opadów do końca kwietnia hamowała rozwój maku. Opady w maju, czerwcu i lipcu oraz umiarkowanie ciepła temperatura korzystnie wpływały na rozwój roślin. W 2006 roku wegetacja rozpoczęła się późno, bo dopiero po 25. marca. Długotrwała zima oraz silne deszcze w pierwszej połowie kwietnia utrudniły przeprowadzenie prac uprawowych i siewów w terminie. Siew nasion został wykonany dopiero 20. kwiet-nia, a wschody odnotowano 2. maja. Warunki meteorologiczne w maju i czerwcu sprzyjały rozwojowi roślin. Natomiast niedobór opadów i bardzo wysokie tempe-ratury w lipcu wpłynęły niekorzystnie na wzrost i wielkość makówek oraz plon nasion.
Wyniki
Warunki środowiskowe oddziaływały istotnie na wczesność i długość pąko-wania oraz wczesność kwitnienia (tab. 1). Długość pąkopąko-wania oraz wczesność kwitnienia zależały również od dawek nawożenia azotem. Wraz ze wzrostem pozio-
Tabela 1 Wczesność i długość pąkowania oraz wczesność kwitnienia
Earliness and length of budding and earliness of flowering
Wczesność pąkowania* Earliness of budding Długość pąkowania Length of flowering Wczesność kwitnienia** Earliness of flowering Czynnik Factor [dni — days] Lata badań — Years of investigations
2005 75,2 a 5,5 a 80,7 a
2006 64,6 b 2,5 b 67,1 b
NIR — LSD0,05 1,62 0,83 0,89
Poziom nawożenia azotem (kg·ha-1) — Level of nitrogen fertilization
50 70,0 a 4,1 a 74,1 a 75 69,9 a 4,0 a 73,9 a 100 69,9 a 3,7 b 73,6 b NIR — LSD0,05 r.n. 0,24 0,22 Odmiana — Cultivar Lazur 69,4 b 4,3 a 73,7 c Opal 68,7 b 3,6 c 72,3 d Mieszko 71,7 a 3,8 bc 75,5 a Michałko 70,0 b 4,1 ab 74,1 b NIR — LSD0,05 1,69 0,43 0,27
* liczba dni od siewu do początku pąkowania — number of days from sowing to beginning of budding ** liczba dni od siewu do początku kwitnienia — number of days from sowing to beginning of flowering r.n. — różnice nieistotne — no significant differences
mu nawożenia pąkowanie trwało krócej i wcześniej rozpoczynało się kwitnienie. Odmiany różniły się istotnie tempem wzrostu. Najszybciej rozwijała się odmiana Opal, a najpóźniej rozpoczęła pąkowanie i kwitnienie odmiana Mieszko. Natomiast faza pąkowania trwała najdłużej u odmiany Lazur.
Nawożenie borem nie powodowało istotnych zmian liczby makówek wytwo-rzonych przez 1 roślinę maku i na jednostce powierzchni (tab. 2). Natomiast wraz ze wzrostem dawki azotu z 75 do 100 kg N·ha-1 zdolność roślin maku do produkcji makówek zwiększyła się istotnie. Istotne różnice wystąpiły także pomiędzy odmia-nami. Największą średnią liczbą makówek odznaczała się odmiana Mieszko, a naj-mniejszą odmiana Lazur. Również liczba makówek na jednostce powierzchni była statystycznie zróżnicowana w wyniku nawożenia azotem. Istotnie więcej makówek odnotowano na obiektach nawożonych dawką 100 kg N·ha-1. Liczba makówek na jednostce powierzchni zależała także istotnie od odmiany. Najniższą liczbę makówek na jednostce powierzchni (58,5 makówek na powierzchni 1 m2) odnotowano na poletkach obsianych odmianą Lazur. Odmiany Opal i Michałko wytworzyły odpowiednio 68,1 i 68,0 makówek, a Mieszko 77,4 makówki na powierzchni 1 m2.
Tabela 2
Liczba makówek na roślinie i na 1 m2 — Number of poppy heads per 1 plant and per 1 m2
Czynnik
Factor
Liczba makówek na roślinie
Number of poppy heads per 1 plant
Liczba makówek na 1 m2
Number of poppy heads per 1 m2
Lata badań — Years of investigations
2005 2,8 70,8 2006 2,4 65,2
NIR — LSD0,05 r.n. r.n.
Poziom nawożenia borem (kg·ha-1) — Level of boron fertilization
0,26 2,7 68,4 0,00 2,6 67,6
NIR — LSD0,05 r.n. r.n.
Poziom nawożenia azotem (kg·ha-1) — Level of nitrogen fertilization
50 2,5 b 64,8 b 75 2,6 b 67,8 b 100 2,8 a 71,4 a NIR — LSD0,05 0,17 3,50 Odmiana — Cultivar Lazur 2,2 c 58,5 c Opal 2,6 b 68,1 b Mieszko 3,0 a 77,4 a Michałko 2,7 b 68,0 b NIR — LSD0,05 0,24 5,02
Przeprowadzone doświadczenia wykazały, że najistotniejszy udział w kształto-waniu wysokości plonu nasion miało środowisko (rys. 3, 4). Nawożenie azotem wpływało istotnie na plon nasion tylko w pierwszym roku badań (rys. 5). Natomiast w obu latach prowadzenia eksperymentu zastosowanie dolistnego nawożenia borem przyczyniło się do istotnego wzrostu plonu nasion (rys. 3).
0,3 18,3 19,6 4,59 13,3 24,6 0 5 10 15 20 25 30 2005 2006 NIR 0,05 0,26 0 NIR 0,05 dt .ha -1 kg.ha-1 a b a b
Rys. 3. Wpływ warunków środowiskowych i nawożenia borem na plon nasion
Effect of environmental conditions and boron fertilization on seed yield
24,5 26,6 28,1 19,3 14,0 15,5 11,7 11,9 1,69 0 5 10 15 20 25 30
Lazur Opal Mieszko Michałko Lazur Opal Mieszko Michałko NIR 0,05
dt .ha -1 Rok 2005 Rok 2006 a a b c a a b b
Rys. 4. Wpływ warunków środowiskowych na plon nasion odmian maku
1,56 11,5 12,3 11,6 23,6 22,8 20,5 0 5 10 15 20 25 50 75 100 50 75 100 NIR 0,05 dt .ha -1 Rok 2005 Rok 2006 a b b c c c kg.ha-1
Rys. 5. Wpływ nawożenia azotem na plon nasion — Effect of nitrogen fertilization on seed yield
Spośród analizowanych czynników doświadczenia: nawożenie azotem, dolistne nawożenie borem, odmiana maku, plon nasion w największym stopniu zależał od doboru odmiany do uprawy. Zebrane wyniki wskazują, że obok potencjału plono-twórczego odmian, o plonie nasion decydowała ich odporność na czynniki stresowe. W warunkach obfitych i równomiernie rozłożonych opadów, jakie wystąpiły w maju, czerwcu i lipcu w roku 2005, najwyższe plony uzyskały odmiany: Mieszko i Opal. W roku 2006, charakteryzującym się krótszym o 3 tygodnie okresem wegetacji maku oraz znacznym niedoborem opadów w okresie kwitnienia i dojrzewania, niskomorfinowe odmiany: Mieszko i Michałko plonowały istotnie niżej od odmian wysokomorfinowych: Opal i Lazur.
Dyskusja
Przeprowadzone doświadczenia wykazały istotny wpływ na plon nasion maku warunków środowiskowych, agrotechnicznych oraz zróżnicowania genetycznego odmian. Ta najważniejsza cecha rolnicza w największym stopniu zależała od wa-runków środowiska. W roku 2005, charakteryzującym się równomiernie rozłożo-nymi opadami w maju, czerwcu i lipcu, zebrano prawie dwukrotnie wyższe plony nasion niż w roku 2006, odznaczającym się krótszym o 3 tygodnie okresem wegetacji maku oraz niedoborem opadów w czasie kwitnienia i dojrzewania roślin. Znaczenie warunków środowiskowych dla rozwoju i plonu nasion maku opisali: Mika (1955), Laughin i Chung (1992), Acock i in (1997), Cihlář i in. (2003), Cihlář i Vašák (2003), Cihlář i in. (2004). W doświadczeniu przeprowadzonym przez Cihlářa i in. (2003) wykazano, że w zależności od stosowanej technologii uprawy zróżnicowanie plonów pomiędzy dwoma miejscowościami: Lešany i Dřetovice wynosiło od 10 do
58%. W badaniach Laughina i Chunga (1992) wskazano na istotną zależność uzyskiwanych plonów od warunków wilgotnościowych siedliska. Według tych autorów nawadnianie poletek maku przyczyniło się do wzrostu plonu o 95%.
Wyniki prezentowanych badań wykazują zróżnicowaną reakcję wysianych w doświadczeniu odmian na przebieg pogody. W roku 2005 znacząco wyżej plono-wały odmiany: Mieszko i Opal, a w 2006: Opal i Lazur. W warunkach sprzyjają-cych rozwojowi roślin plon nasion zależał głównie od potencjału plonotwórczego odmiany. Natomiast w sezonie odznaczającym się krótszym okresem wegetacji i niedoborem wilgoci w okresie kwitnienia i dojrzewania roślin, plon nasion deter-minowany był przede wszystkim przez odporność odmian na czynniki stresowe. Oddziaływanie niesprzyjającego przebiegu pogody na rośliny przyczyniło się do niwelowania różnic pomiędzy odmianami, wynikających z ich potencjału plono-twórczego. Różnica pomiędzy najwyżej i najniżej plonującą odmianą w roku 2005 wynosiła 8,8 dt·ha-1, a w roku 2006 tylko 3,6 dt·ha-1. Na rolę odmiany w uzyski-waniu wysokich plonów maku zwrócili także uwagę Bernàth i Tetenyi (1982), Chizzola (2001) oraz Cihlář i in. (2003). Porównując plonowanie odmian Opal, Lazur i Mieszko Cihlář i in. (2003) wykazali, że najwyższe plony uzyskiwano z poletek obsianych odmianą Opal, a najniższe z poletek, na których uprawiana była odmiana Mieszko.
Przeprowadzone doświadczenia wykazały, że reakcja wysianych w doświad-czeniu odmian na poziom nawożenia azotem była podobna. Natomiast w badaniach Tuchołki i Kuźmińskiej (1966), realizowanych w warunkach kontrolowanych doświadczenia wazonowego, przyrost plonu nasion pod wpływem wzrastających dawek azotu był istotnie zależny od odmiany. Autorzy ci sugerują, że różnice pomiędzy plonem odmian mogą wynikać z ich wrażliwości na wyższe dawki azotu lub termin stosowania tego składnika pokarmowego. Sugestia dotycząca terminu siewu jest zgodna z wynikami pracy Schreiera (1972). Według tego autora najko-rzystniej stosować azot w fazie liścieni, ponieważ nawożenie tym pierwiastkiem w późniejszych terminach przyczynia się do obniżenia plonowania maku.
Wzrost plonu nasion maku w wyniku nawożenia wzrastającymi dawkami azotu opisali: Michna i Szwadiak (1964), Yadav i in. (1984), Kharwara i in. (1988), Jain i in. (1990), Lošák i Richter (2004), Lošák i Paleniček (2005). W przytoczo-nych badaniach własprzytoczo-nych nawożenie azotem istotnie zwiększyło plon nasion tylko w pierwszym roku prowadzenia doświadczenia. W drugim roku badań różnice były nieistotne. Zaobserwowano nawet nieznaczne obniżenie plonu nasion przy najwyż-szej dawce azotu — 100 kg·ha-1, co mogło być spowodowane wzrostem stężenia roztworu glebowego i tym samym ograniczenia pobierania wody i składników odżywczych w okresie kwitnienia i dojrzewania maku. We wcześniejszych fazach rozwojowych w warunkach dobrego uwilgotnienia gleby przyswajanie azotu zale-żało od poziomu nawożenia, na co wskazuje wzrost liczby makówek na roślinie i na jednostce powierzchni pod wpływem wzrastających dawek azotu. Zwiększenie
liczby makówek na roślinie w wyniku nawożenia azotem opisali również Lošák i Paleniček (2005). Natomiast na zależność uzyskiwanych plonów maku od inter-akcyjnego oddziaływania nawożenia azotem i warunków wilgotnościowych zwrócili uwagę Laughin i Chung (1992). Autorzy ci uważają, że w warunkach małej wilgotności siedliska wyższe dawki azotu mogą powodować obniżenie plonowania maku w wyniku wzrostu ciśnienia osmotycznego roztworu glebowego.
Nawożenie borem istotnie wpływało na plon nasion w obu latach prowadzenia badań. Zastosowanie dwukrotnego dolistnego nawożenia roślin maku w fazie 6 i 8 liści przyczyniło się do zwiększenia plonu nasion o 1,3 dt·ha-1. Przeprowadzone doświadczenia potwierdziły zapotrzebowanie maku na bor, opisane we wcześniej-szych pracach Michny i Szwadiaka (1964), Moldenhawera (1956) oraz Horo-dyskiego i in. (1986).
Wnioski
1. Bardzo istotna zależność plonu nasion od warunków środowiska świadczy o potrzebie poświęcenia szczególnej uwagi, w pracach hodowlanych, wierności plonowania.
2. Ścisły związek efektywności nawożenia azotem z warunkami wilgotnoś-ciowymi siedliska wskazuje na konieczność stosowania umiarkowanego poziomu nawożenia azotem w rejonach charakteryzujących się niedoborem opadów w fazach kwitnienia i dojrzewania maku.
3. Korzystny wpływ dolistnego nawożenia borem bez względu na warunki
atmosferyczne sezonu wegetacyjnego dowodzi potrzeby uwzględnienia nawożenia tym składnikiem w technologii produkcji maku.
4. Pośród odmian niskomorfinowych należy zalecać do uprawy odmianę Mieszko, która plonowała najwyżej w sezonie charakteryzującym się warunkami sprzyjającymi rozwojowi roślin maku, a w warunkach stresowych uzyskała podobny plon do odmiany Michałko.
Literatura
Acock M.C., Pausch R.C., Acock B. 1997. Growth and development of opium poppy (Papaver
somniferum L.) as function of temperature. Biotronics, 26: 47-57.
Bernàth J., Tetenyi P. 1982. Production characteristics of Papaver somniferum L. cultivars of different origin and vegetation cycles. Bulletin on Narcotics, 3: 113-127.
Chizzola R. 2001. Micronutrient composition of Papaver somniferum L. grown under low cadmium stress condition. Journal of Plant Nutrition, Vol. 24, (11): 1663-1677.
Cihlář P., Vašák J. 2003. Mozné pouziti fungicidů v máku. Fungicides feasible for poppy cultivation. Repka a mák. Sbornik konference s mezinárodni účasti. Praha, 19.2.2003. 150-154.
Cihlář P., Vašák J., Kosek Z. 2003. Technologie máku setého pro dvoutunové výnosy semen. Technology of poppy (Papaver somniferum L.) for 2 t/ha seed yields. Repka a mák. Sbornik konference s mezinárodni účasti. Praha, 19.2.2003. 134-141.
Cihlář P., Vašák J., Kosek Z., Zukalová H. 2004. Výzkum pĕstitelské technologie máku setého (Papaver somniferum L.). Research of poppy growing technology (Papaver somniferum L.). Repka a mák. Sbornik konference s mezinárodni účasti. Praha, 5.2.2004. 121-126.
Horodyski A., Adamczewski K., Sikora M. 1986. Uprawa maku. Radzików 1989. Zakład Upowszech-niania Postępu i Doskonalenia Kadr – Druk IHAR Nr 15/1000/89.
Jain P.M., Guar B.L., Gupta P.C. 1990. Response of opium poppy varieties to nitrogen. Indian J. Agron., 35 (3): 243-245.
Kharwara P.C., Awasthi O.P., Sing C.M. 1988. Effect of sowing dates, nitrogen and phosphorus levels on yield and quality of opium poppy. Indian J. Agron., 33 (2): 159-163.
Laughlin J.C., Chung B. 1992. Nitrogen and irrigation effects on the yield of poppies (Papaver
somniferum L.). Acta Horticulturae, 306: 466–473.
Lošák T., Richter R. 2004. Dusikat é hnojeni ve výživĕ máku setého. Nitrogen fertilization in the nutrition of opium poppy. Repka a mak. Sbornik konference s mezinárodni účasti, Praha, 5.2.2004. 137-140.
Lošák T., Paleniček L. 2005. Using nitrogen and sulphur for the poppy (Papaver somniferum L.) nutrition. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXVI (1): 261-267.
Michna M., Szwadiak J. 1964. Wpływ nawożenia borem i dwiema formami nawozów azotowych na plon i zawartość morfiny w makówkach maku odmiany Niebieski K.M. Biul. Inst. Roślin. Leczn., 2-3: 138.
Mika E.S. 1955. Studies on the growth and development and morphine content of opium poppy. Botanical Gazette, 116, (4): 323-339.
Moldenhawer K. 1956. Mak uprawny. Państw. Wyd. Roln. i Leśn. Warszawa, 56.
Schreier J. 1972. Vliv doby přihnojeni dusikiem na wýnos semen u máku. Rostl. Vyr., 18 (6): 671-676. Tuchołka Z., Kuźmińska K. 1966. Zmiany zawartości tłuszczu i azotu w maku lekarskim w
zależ-ności od żywienia azotowego i okresu zbioru. Prace Komisji Nauk Roln. i Leśn. PTPN, XX, (2): 381-394.
Yadav R.L., Mohan R., Verma R.K. 1984. The effect of application of nitrogen fertilizer on the growth of opium poppy in north central India. J. of Agricultural Science, Camb., 102: 361-366.
