Nad oświeceniowymi dialogami zmarłych

176 Recenzje

NAD OŚWIECENIOWYMI DIALOGAMI ZMARŁYCH

Zofia S i n к o: Oświeceni wśród Pól Elizejskich. Rozmowy zmarłych: re-cepcja — twórczość oryginalna. Wrocław 1976. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 339 s. ilustr.

W y d a w a n a przez I n s t y t u t Badań Literackich P A N seria Studia z okresu Oświecenia powiększyła się ostatnio o k o l e j n ą , czternastą już pozycję. Jest nią m o n o g r a f i a Zofii Siinko pt. Oświeceni wśród Pól Elizejskich. Rozmowy zmarłych: recepcja •— twórczość oryginalna. P u b l i k a c j a t a nie s t a n o w i wszakże całościo-wego, syntetycznego ujęcia prezentowanego zagadnienia, lecz składa się z kilku, luźno ze sobą powiązanych rozpraw, w k t ó r y c h a u t o r k a skoncentrowała się n a w y b r a n y c h — n a j w a ż n i e j s z y c h j e j z d a n i e m — s p r a w a c h i zjawiskach. Ja'k s y g n a lizuje już sam podtytuł pracy, zastosowana została w n i e j p o d w ó j n a p e r s p e k t y -w a bada-wcza: z j e d n e j -więc strony Z. Sinko-wa d o k o n u j e oglądu i i n t e r p r e t a c j i t e k s t ó w dialogowych, z drugiej zaé z a j m u j e się w z a j e m n y m i ich powiązaniami i w p ł y w a m i , ich f u n k c j o n o w a n i e m n a obszarze innych l i t e r a t u r .

Pierwszy rozdział książki m a c h ą r a k t e r ogólnej i n t r o d u k c j i i dotyczy — j a k głosi jego t y t u ł — „historii i poetyki g a t u n k u " . Większość p o j a w i a j ą c y c h się w n i m w ą t k ó w została rozwinięta przez a u t o r k ę w dalszych p a r t i a c h publikacji, w a r t o więc zwrócić uwagę jedynie na kilka zagadrfień. O m a w i a j ą c poetykę dialogu j a k o g a t u n k u literackiego (chodzi t u zresztą nie tyl|ko o dialog zmarłych) opiera się Sinkowa przede wszystkim na opracowaniach obcych. T r u d n o się tedy dziwić, że p r z y j ę t e przez nią założenia w; zaledwie nieznacznym zakresie sttosują się do piśmiennictwa polskiego. Stwierdza ona m.in. •—«w ślad za R. Hirzelem — iż: „dialog p o j a w i a ł się w historii w m o m e n t a c h kryzysu i przemian światopoglądo-wych. S t a w a ł się o n często wyrazicielem duchowego niepokoju epöki, j e d n ą z f o r m , w k t ó r e j m a n i f e s t o w a ł o się zanikanie d a w n y c h oraz p o w s t a w a n i e nowych p r z e k o n a ń i wartości. Służył popularyzacji opinii, u j a w n i a ł konflikty, d e m a s k o w a ł wierzenia zastane". Spostrzeżenia tego nie można jednak odnieść chociażby do polskiego dialogu szkolnego, zarówno protestanckiego, j a k i katolickiego, k t ó r y s w ó j b u j n y rozwój ilościowy przeżył w ł a ś n i e w o k r e s i e u m y s ł o w e j s t a g n a c j i i służył n i e t y l e d e m a s k o w a n i u przekonań zastanych, co ich u t r w a l e n i u i u p o w -szechnieniu, przyczyniając się tym s a m y m do skostnienia i uschematyzowania n o r m , opinii oraz p o s t a w społecznych. W rozdziale w s t ę p n y m a u t o r k a n i e z a z n a -cza również w sposób w y r a ź n y powiązań dialogów z f o r m a m i eseistycznymi (choć do r e l a c j i owych w późniejszych rozważaniach n i e j e d n o k r o t n i e się odwołuje), в przecież s t a n o w i ł y one — rozpisaną na , głosy — odmianę wypowiedzi eseis-tycznej.

Pozostałych osiem — wchodzących w skład książki — rozdziałów podzielić można na dwie o d r ę b n e części. Pierwsaa z nich, o b e j m u j ą c a cztery studia, s t a -n o w i omówie-nie dialogów zmarłych powstałych -na zachodzie Europy, druga w i e r a n a t o m i a s t c h a r a k t e r y s t y k i polskidh t e k s t ó w tego g a t u n k u . N a j s z e r z e j za-nalizowane zostały przez Sinkową teksty a u t o r ó w f r a n c u s k i c h , a więc pisma Fon-tenelle'a Fénelona, E m m e r i c h a de Vattela, Woltera, J . Verneta, pisarzy anoni-m o w y c h . Wyrażone przez nich w dialogach zanoni-marłych poglądy s y t u u j e a u t o r k a w kontekście współczesnych p r ą d ó w i k i e r u n k ó w literackich, d o k t r y n religijnych oraz filozoficznych, w kontekście sporów ideologicznych poszczególnych epok. T a k więc dialogi Fontenelle'a u k a z a n e zostały n a tle sporu „ s t a r o ż y t n i k ó w " z „ n o w o ż y t n i k a m i " w powiązaniu z préciosité siedemnastowiecznych salonów p a -r y s k i c h , w zestawieniu z klasycystycznym n u -r t e m l i t e -r a t u -r y f -r a n c u s k i e j ; teksty Fénelona przedstawione w r e l a c j i z ideologią kwietyzmu, zaś rozmowy Woltera — w kontekście oświeceniowego rewizjonizmu historycznego itp.

Recenzje 177 Poza analizą ideową francuskich dialogów zmarłych, poza omówieniem ich stylu, języka i kompozycji, zajęła się Sinkowa również zagadnieniem recepcji tekstów tych przez piśmiennictwo polskie epoki Oświecenia. Zestawia więc ona skrupulatnie polskie przekłady — rękopiśmienne i drukowane — owych rozmów, wykazuje odchylenia językowe, stylistyczne i ideowe wobec oryginałów. Niestety, zbyt wiele miejsca przeznaczone zostało dla wielostronicowych zestawień biblio-graficznych, które przemieść można z powodzeniem do przypisów, a których struktura oparta na prostej enumeracji nie odpowiada zupełnie analitycznemu tokowi wykładu.

Od rozdziałów poświęconych francuskim autorom rozmów zmarłych odbiega nieco studium dotyczące lorda George'a Lytteltona, pisarz ten bowiem — znany doskonale w Polsce Oświecenia — doczekał się w późniejszym piśmiennictwie polskim zaledwie kilku drobnych wzmianek. Więcej przeto tutaj szczegółów bio-graficznych, charakterystyka twórczości bardziej rozbudowana. Sinkowa zwraca uwagę głównie na dydaktyczny charakter dialogów Lytteltona, wskazuje na ich literacki rodowód, na poprzedzające je, zbliżone do zasad poetyki gatunku, formy piśmiennictwa angielskiego: plebejskie „nowiny" z niebios lub z piekła oraz — utrzymane w duchu protestanckiej moralistyki — listy zmarłych do żywych, któ-rych klasykiem była Elizabeth Roiwe, znana także i w Polsce. Dialogi zmarłych pióra Lytteltona — podobnie, jak rozmowy spisane przez jego naśladowczynię, Elizabeth Wort le y Montagu — dotarły dó czytelnika polskiego za pośrednictwem tłumaczeń francuskich; badając więc recepcję tego pisarza w Polsce koncentruje się zasadniczo Sinkowa na ustaleniu i żarejestrowaraiu odstępstw tłumaczy od tych właśnie wersji tekstu.

Poważną wadę recenzowanej książki stanowi brak osobnej charakterystyki dialogów Dawida Fassmanna, ogłaszanych przezeń pt. Gespräche in dem Reiche derer Todten (nieco równoważą ten brak dwie obszerne — zawarte w rozdziale pierwszym i szóstym — dygresje). A przecież znaczenie twórczości Fassmanna dla rozwoju polskiego piśmiennictwa dialogowego było ogromne, o czym zresztą pisze Sinkowa omawiając polskie rozmowy zmarłych powstałe w czasach saskich i wczesnym okresiie stanisławowskim. Warto przy okazji podkreślić, że dialogi Fassmanna czytane były u nas dość powszechnie, że znano je również w kręgach mieszczańskich (np. wśród mieszkańców osiemnastowiecznego Poznania).

Następne rozdziały Oświeconych wśród Pól Elizejskich — jak to już zostało uprzednio powiedziane — dotyczą piśmiennictwa polskiego. Pośród polskich logów zmarłych wyróżnia Sinkowa dwa typy zasadnicze: pierwszy stanowią dia-logi publicystycznoi-kronikarskie, związane z potrzebami doraźnymi, nastawione na analizę bieżących wydarzeń politycznych i społecznych, typ drugi to rozmowy literackie, które „podejmowały (...) wątki rewizjonizmu historycznego, oświece-niowej filozofii moralnej oraz problemy literackie i estetyczne".

Polskie rozmowy publicystyczne przedstawione zostały w szóstym z kolei rozdziale tomu. Różni się on od wszystkich studiów zamieszczonych w książce znacznie szerszą perspektywą historyczną, większym uwydatnieniem tradycji li-terackiej, ogląd publicystycznych dialogów polskich rozpoczyna bowiem Sinkowa od form dialogowych renesansu (Rej. Solikowski), a następnie omawia — obszerne, zależne od wzorów Fassmanna i jego imitatorów — rozmowy anonimowe czasów saskich i stanisławowskich. Bogata ta literatura — pozostająca częściowo w rę-kopisach, po części drukowana -— pojawiała się masowo w okresach napięć poli-tycznych i konfliktów zbrojnych, towarzyszyła walkom o tron między Sasami i Stanisławem Leszczyńskim, Konfederacji Barskiej, Sejmowi Wielkiemu, Insu-rekcji, Targowicy. Przedstawiony w szóstym rozdziale materiał obejmuje więc •—•

178 Recenzje

z czego autorka zdaje sobie sprawę — tylko niewielki wycinek piśmiennictwa tego typu.

Kolejny, siódmy rozdział dotyczy jednego tylko dialogu zmarłych: Rozmowy

0 języku polskim Franciszka Bohomolca, reprezentującej — zdaniem Sinkowej —

typ pośredni, stojący na pograniczu rozmów literackich i publicystyczno-kroni-karskich. Interesującym novum, które wprowadza Sinkowa do charakterystyki utworu Bohomolca, jest potraktowanie Rozmowy jako dzieła sumującego osiąg-nięcia kulturalne pierwszej fazy polskiego Oświecenia (utworzenie Biblioteki Załuskich, założenie jezuickiego Collegium Nobilium w Warszawie, początki (!) magnackiego mecenatu literackiego i naukowego) bowiem dotychczasowa literatura przedmiotu zajmowała się wyłącznie problematyką języka. Wykazuje j e d -nakże omaiwiany rozdział szereg uchybień typowych dla metody komparatystycz-nej, z których najpoważniejszą chyba stanowi brak dokładkomparatystycz-nej, całościowej cha-rakterytyki genezy Rozmowy o języku polskim. Sinkowa nie ukazuje bowiem powiązań pracy Bohomolca z problematyką walki o czystość języka polskiego,, pomija jej zależność od przeobrażeń wewnętrznych jezuickiego szkolnictwa, nie zwraca uwagi na j e j łączność z dysiputaimi i popisami szkolnymi. Zatrzymuje się natomiast na czysto zewnętrznych sprawach źródeł, wiążąc Rozmowę z Les Héros:

de roman Boileau.

Książkę zamykają diwa rozdziały traktujące o Ignacym Krasickim, który — według Sinkowej — jest jedynym w naszym Oświeceniu autorem literackich dia-logów zmarłych. Pierwszy ma charakter tekstu wstępnego, stanowiącego wpro-wadzenie do analizy dialogów; zaprezentowany tu został stan badań nad

Rozmo-wami zmarłych pióra X B W oraz ukazana ich zależność od Lukiana i Plutarcha.

Najistotniejszym elementem ostatniego rozdziału książki jest typologia i podział

Rozmów Krasickiego na kilka grup tematycznych. Pisze Sinkowa: „podział taki

pozwala wydobyć z refleksji X B W zespoły podstawowych wąitków, które poja-wiają się również w innych jego utworach >[.,..]" I w ten oto sposób Rozmowy

zmarłych Krasickiego odczytane zostają jako suma jego poglądów.

Formułując ostateczną ocenę książki zauważyć należy, iż przedmiotem jej jest gatunek piśmiennictwa marginesowo dotąd w polskiej literaturze omawiany, że autorka zajmuje się piśmiennictwem owym w miarę wszechstronnie, analizując 1 opisując jego poetykę i język, wymowę ideologiczną i recepcję, że wydobywa szereg nieznanych i cennych szczegółów faktograficznych, zaś fakty znane na-świetla nierzadko w nowy sposób. Trzeba też zaznaczyć, iż praca Sinkowej otrzy-mała staranną szatę edytorską i ilustracyjną, jej tekst uzupełniają bowiem re-produkcje osiemnastowiecznych siztychów portretowych, frontisipisów i rycin oraz podobizny kart t i u l o w y c h .

Zbigniew Mikołejko (Warszawa)

Bibliografia rusycystyki polskiej 1945—1975. Warszawa 1976. Państwowe W y

-dawnictwo Naukowe. Literaturoznawstwo pod red. Bazylego В i a ł о к o z o w i с z a opracowali: Elżbieta Bazelai, Maria Chajęcka, Ludwika Jazukiewicz-Oseikowska, Włodzimierz Stochefl.. 373 s. 2 nlb. Językoznawstwo pod red. Anatola M i r o -w i c z a oprać. Marian Jurko-wski. 172 s. 3 nlb. Dydaktyka pod red. Olgierda S p i r y d o w i c z a oprać. Jan Lewandowski 178 s. 2 nlb.

Z okazji I I I Międzynarodowego Kongresu Wykładowców Języka i Literatury Rosyjskiej, który odbył się w sierpniu 1976 r. w Warszawie, wyidaino 3 tomy bi-bliografii rusycystyki polskiej, obejmującej lata 1945—1975. Należy podziwiać autorów, redaktorów i Państwowe Wydawnictwo Naukowe, że w stosunkowo