1) podróże w l a t a c h 1784—1806, 2) udział w zarządzaniu g ó r n i c t w e m w l a t a c h 1807-—1815, 3) bezpośredni udział w a d m i n i s t r a c j i górniczej w l a t a c h 1816—1824. N a j m n i e j u d o k u m e n t o w a n a jest działalność Staszica w okresie Księstwa W a r szawskiego. N a j l e p i e j , właśnie w oparciu o n o w e materiały, udało się r e f e r e n -towi odtworzyć prace Staszica nad r o z w o j e m górnictwa w czasach K r ó l e s t w a Polskiego. Przy czym u d o k u m e n t o w a n e zostało wielkie poparcie dla Staszica udzielone przez Czartoryskiego w 1815 r o k u oraz k o n t r o w e r s j e z L u b e c k i m w 1824 roku, k t ó r e doprowadziły a u t o r a r o z p r a w y O ziemiorodztwie Karpatów do rezygnacji z z a j m o w a n e g o stanowiska.
Dr S. Czarniecki w dłuższym wystąpieniu wykazał, że postawa Staszica j a k o uczonego i działacza a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w e j była typowa również dla p r z y -szłych pokoleń geologów polskich, a zwłaszcza L. Zejsznera, H. Łabęckiego, S. Zaręcznego, W. Szajnochy i S. Małkowskiego. W t y m sensie można mówić, iż Staszic był ojcem swego r o d z a j u szkoły geologii polskiej.
W uzupełnieniu tych i n f o r m a c j i dodać należy, że organizatorzy posiedzenia zmontowali pokaz materiałów, o b r a z u j ą c y zarówno dorobek geologiczny Staszica j a k i zainteresowanie jego osobą. Wśród eksponatów, pochodzących ze z b i o r ó w S. Czarnieckiego i A. S. Kleczkowskiego, zwracał u w a g ę m e d a l z p r o f i l e m Staszica i n a p i s e m : A k a d e m i a GórniczoHutnicza im. S t a n i s ł a w a Staszica. J e d -n y m z e k s p o -n a t ó w był też a r t y k u ł S. Czar-nieckiego z „Ziemi N a d -n o t e c k i e j " —• z kwietnia 1976 r. — pt. Stanisław Staszic — prekursor czy ojciec polskiej geologii. Autor w a r t y k u l e t y m polemizował m.in. z niżej podpisanym, o b s t a j ą c przy t r a d y c y j n y m określeniu Staszica — ojciec geologii polskiej. Miło jest mi stwierdzić, że podczas r e f e r a t u na o m a w i a n e j sesji dr Czarniecki zmienił s w ó j pogląd i przedstawił ocenę zasług a u t o r a O ziemiorodztwie Karpatów w f o r m i e możliwej do przyjęcia dla wszystkich zainteresowanych historią n a u k geologicz-nych w Polsce.
Zbigniew Wójcik
D N I S T A S Z I C O W S K I E W H R U B I E S Z O W I E
Stanisław Staszic był w istotny sposób związany z ziemią z a m o j s k ą i H r u -bieszowem. W 1781 r. rozpoczął p r a c ę pedagogiczną u e k s - k a n c l e r z a A n d r z e j a Zamoyskiego. Z rodziną Zamoyskich związany był do końca życia. A n n a z Z a -moyskich Sapieżyna umożliwiła Staszicowi w 1801 r. z a k u p dóbr ziemskich w Hrubieszowskiem. M a j ę t n o ś ć tę w 1816 r. przekazał on chłopom tworząc to-warzystwo rolnicze, pionierską w skali e u r o p e j s k i e j organizację spółdzielczą tego typu. Towarzystwo p r z e t r w a ł o do 1945 roku.
W 1960 r. powstało Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie, k t ó r e g o j e d -n y m z zadań jest zbiera-nie i opracowywa-nie p a m i ą t e k związa-nych ze Staszicem. Temu celowi służy także Muzeum Regionalne w Hrubieszowie, choć o b y d w i e wymienione i n s t y t u c j e m a j ą znacznie szerszy p r o g r a m n a u k o w y i oświatowy. Dni Staszicowskie odbyły się w Hrubieszowie 5—9 czerwca 1976 r. Ich głównymi o r g a n i z a t o r a m i były: Wydział K u l t u r y Urzędu Wojewódzkiego w Z a mościu oraz T o w a r z y s t w o Regionalne Hrubieszowskie. W różnych etapach p r z y -gotowań do obchodów uczestniczył m.in. Zakład Historii Gospodarczej i Myśli Ekonomicznej UMCS, Muzeum Regionalne w Hrubieszowie, Muzeum Ziemi P A N oraz Zakład Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN.
Główną imprezą obchodów była sesja n a u k o w a pt. Stanisław Staszic a Za-mojszczyzna. Przedstawiono na n i e j 8 r e f e r a t ó w . P i e r w s z y m r e f e r e n t e m był p r o r e k t o r UMCS — prof. Ryszard Orłowski. Jego Wprowadzenie stanowiło k r ó t k ą
c h a r a k t e r y s t y k ę działalności Staszica oraz przegląd f a k t ó w , dowodzących związ-k ó w a u t o r a Rodu ludzzwiąz-kiego z ziemią z a m o j s związ-k ą i Hrubieszowszczyzną Pozostałe 7 r e f e r a t ó w dotyczyło różnych a s p e k t ó w działalności n a u k o w e j , oświatowej i gospodarczo-społecznej Staszica.
Dr Józef Duda (UMCS) w r e f e r a c i e Działalność społeczno-gospodarcza Sta-nisława Staszica na Zamojszczyźnie przedstawił osiągnięcia a u t o r a Przestróg dla Polski z w r a c a j ą c szczególną u w a g ę n a s t a r a n i a o założenia Towarzystwa Rol-niczego Hrubieszowskiego oraz na dzieje t e j organizacji.
W k o l e j n y m w y s t ą p i e n i u m g r Tadeusz Mazur (UMCS) — mówiąc o Wpły-wie Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego na rozwój społeczno-gospodarczy regionu — dokonał m.in. analizy pożyczek udzielanych przez Hrubieszowski B a n k K r e d y t o w y . Analiza t a wykazała, że b a n k ten przeważnie służył mieszczanom hrubieszowskim, zaś chłopi zrzeszeni w T o w a r z y s t w i e rzadko z niego korzystali. Mimo to T o w a r z y s t w o z własnych f u n d u s z y wspierało szkoły, f u n d o w a ł o stypen-dia, budowało obiekty gospodarcze itp.
Odmienny c h a r a k t e r miał r e f e r a t doc. Krzysztofa J a k u b o w s k i e g o (Muzeum Ziemi PAN) pt. O zbiorach geologicznych Stanisława Staszica w Zamościu. Re-f e r a t sugerował, że zalążek kolekcji geologicznej, z n a j d u j ą c e j się dziś w Liceum Ogólnokształcącym im. J a n a Zamoyskiego, został o f i a r o w a n y przez Staszica A k a -d e m i i Z a m o y s k i e j w l a t a c h 1781'—1784 2.
Do wystąpienia doc. J a k u b o w s k i e g o n a w i ą z y w a ł r e f e r a t doc. Zbigniewa W ó j c i k a (Muzeum Ziemi PAN) pt. Związki Stanisława Staszica z Zamoyskimi i Sapiehami. Odnośnie wspomnianego zbioru geologicznego wskazano, iż w końcu X V I I I i na początku X I X w. w Liceum Zamoyskim wykładało historię n a t u r a l n ą dwóch w y t r a w n y c h z n a w c ó w geologii: Bazyli K u k o l n i k i J a n Chrystian H o f f m a n n . Oni zapewne przyczynili się do tworzenia dużego zbioru geologicznego, jaki istniał w t e j szkole w 1807 r. Brak d o k u m e n t a c j i obniża wartość kolekcji, zresztą z d e w a s t o w a n e j w ostatnich l a t a c h3. N a w i ą z u j ą c do zasadniczego t e m a t u swego
r e f e r a t u doc. Wójcik stwierdził, że w Zamościu miał Staszic korzystne w a r u n k i do pracy pisarskiej. Mógł wtedy również prowadzić szeroko zakrojone prace geologiczne. N a t o m i a s t w latach późniejszych k o n t a k t y z Anną z Zamoyskich Sapieżyną umożliwiły Staszicowi zarówno realizację f u n d a c j i hrubieszowskiej, jak i podjęcie planu zagospodarowania kompleksowego doliny rzeki K a m i e n n e j .
1 Niektóre elementy swej -wypowiedzi r e f e r e n t zawarł w książce
opubliko-w a n e j opubliko-w 1974 r . pt. Między oboopubliko-wiązkiem obyopubliko-watelskim a interesem opubliko-własnym. Andrzej Zamoyski 1717—1792.
2 Por. także opracowanie K. J a k u b o w s k i e g o pt. Staszicowskie zbiory
geologiczne w Zamościu zamieszczone w nrze 8 „ P r a c Muzeum Ziemi" z 1966 r. * Nie p o t r a f i m y odtworzyć dziejów kolekcji, gdyż nie zachowały się katalogi a n i oryginalne metryczki. Niektóre okazy zbioru, z n a j d u j ą c e g o siię w Zamościu, zostały w y s t a w i o n e w 1958' r. w W a r s z a w i e na w y s t a w i e pt. Stanisław Staszic jako geolog i jego epoka. Autorzy t e j w y s t a w y : S. Czarniecki ,i S. Małkowski, d o niektórych okazów dorobili metryczki na podstawie treści Ziemiorodztwa Kar-patów. Sprawiało to wrażenie, że jest to w rzeczywistości zbiór Staszica. W dniu 4 VI 1976 r. autorzy niniejszego sprawozdania zapoznali się ze zbiorem w Za-mościu stwierdzając, że jest on pozbawiony wszelkiej dokumentacji. Przypisy-wanie zbioru Staszicowi jest bezpodstawne, t y m bardziej, iż nauczyciele geografii t e j szkoły wzbogacali kolekcję .w różnych latach, nie d b a j ą c zresztą o zapis w książce przybytków. J a k to wykazał w c y t o w a n e j pracy K. J a k u b o w s k i , zbiór został z d e w a s t o w a n y podczas okupacji. P o w o j n i e szczątki kolekcji u r a t o -wał nauczyciel geografii Liceum Zamojskiego — M. Pieszko. W ostatnich latach zbiór ten oddano do dyspozycji s t u d e n t o m geografii UMCS. Obecnie nie da się już odtworzyć dziejów kolekcji. Mimo to władze w o j e w ó d z t w a — po w y s ł u c h a -niu u w a g doc. J a k u b o w s k i e g o •— postanowiły otoczyć opieką kolekcję zamojską i przekazać ją do M u z e u m Ziemi do szczegółowego opracowania.
W k o l e j n y m r e f e r a c i e pt. Stanislaw Staszic jako mecenas architektury prof. Wiktor Zin (Politechnika K r a k o w s k a ) mówił o działalności A. Corrazziego na Ziemi hrubieszowskiej (m.in. b u d o w a pałacu w Dziekanowie) oraz o lansowanych przez Staszica typowych p r o j e k t a c h szkół, domów mieszkalnych itp.
Dwa ostatnie r e f e r a t y n a w i ą z y w a ł y do w s t ę p n e j części sesji. Dr A n n a Golec (UMCS) omówiła Recepcje poglądów Stanisława Staszica w polskim ruchu ludo-wym. Analizowała ona poglądy Staszica na własność ziemi oraz oświatę rolników. Podkreśliła, że w 1916 r. powstały kółka rolnicze 'im. Staszica, a w okresie mię-d z y w o j e n n y m spółmię-dzielnie rolnicze im. Staszica. Organizacje te łączyła n i e j a k o wspólnota ideowa z założonym przez Staszica T o w a r z y s t w e m Rolniczym H r u -bieszowskim.
Ostatnim z r e f e r e n t ó w był m g r S t a n i s ł a w Duda (UMCS), k t ó r y omówił Wpływ idei Stanisława Staszica na polską myśl ekonomiczną. W s w y m w y s t ą -pieniu r e f e r e n t nakreślił m.in. cechy f i z j o k r a t y z m u europejskiego. Na t y m tle wykazał, że Staszic u j m o w a ł dość szeroko pojęcie f i z j o k r a t y z m u , p r z y p i s u j ą c duże znaczenie tzw. protekcjonalizmowi wychowawczemu. K o n c e p c j e ekono-miczne Staszica były bliskie W. Surowieckiemu oraz i n n y m uczonym X I X i X X w.
Zakres t e m a t y k i p r z e d s t a w i o n e j w r e f e r a t a c h poszerzyli znacznie d y s k u -tanci. Tak np. prof. Helena Brodowska (Uniw. Łódzki), a u t o r k a monografii 0 Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim, mówiła o powiązaniach ideowych Staszica z A n d r z e j e m Zamoyskim. Wskazała ona p o n a d t o n a wielką uwagę, j a k ą Staszic przypisywał do rozwoju samorządu, czemu d a w a ł wyraz w swych pismach oraz działalności p r a k t y c z n e j . Jego r e f o r m y u s t r o j u wsi wyprzedziły na wiele dziesięcioleci wszelkie r e f o r m y magnackie. W n a w i ą z a n i u do t e j w y -powiedzi doc. Z. Wójcik wskazał na potrzebę opracowania nowych m o n o g r a f i i A n d r z e j a Zamoyskiego i liceum w Zamościu oraz zebrania m a t e r i a ł u dotyczącego ostatniego okresu istnienia Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. D y s k u t a n t podkreślił także, że filozofowie polscy z okresu Oświecenia rozumieli f i z j o -k r a t y z m dość szero-ko. I n t e r e s o w a ł a ich nie tyl-ko sama ziemia d a j ą c a -korzyści z u p r a w , ale także bogactwa n a t u r a l n e . Właśnie to powodowało w końcu X V I I I w. w a l k ę o z m i a n ę p r a w a ziemskiego. S t a n i s ł a w August Poniatowski s t a r a ł się tego dokonać tworząc w 1782 r. Komisję Górniczą. Staszic w swej wspólnocie rolniczej czynił lasy własnością całego Towarzystwa, tworząc zalążek społecznej własności ziemi.
Dr J a n Górak, k o n s e r w a t o r wojewódzki w Zamościu, nakreślił szerzej za-interesowania etnograficzne Staszica, a Józef Kapuściński wskazał — a n a l i z u j ą c w k ł a d Staszica do rozwoju uzdrowiska w Ciechocinku — na potrzebę szerszej popularyzacji osiągnięć a u t o r a Rodu ludzkiego. Wystąpili także m.in. Tadeusz Madler (były prezes Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego) oraz członek tego Towarzystwa — Mikołaj Misar». O b a j omówili ostatni okres działalności t e j organizacji. Mieczysław Róg-Swiostek, r e d a k t o r naczelny „Chłopskiej Drogi", podnosząc zasługi Staszica wskazał na potrzebę u f u n d o w a n i a nagrody im. S t a -szica, p r z y z n a w a n e j ludziom zasłużonym dla postępu społeczno-gospodarczego 1 nauki.
Dodać do powyższego należy, że w hallu Hrubieszowskiego Domu K u l t u r y umieszczono niewielką wystawę. Przedstawiono na n i e j f o t o g r a f i e obiektów związanych z działalnością Staszica i T o w a r z y s t w a Rolniczego n a H r u b i e s z o w -szczyźnie, a także zabytki Staszicowskie w plastyce a m a t o r s k i e j . Dużą w y s t a w ę pod nazwą Stanisław Staszic w sztuce zorganizowała m g r Helena Bojarczuk w Muzeum Regionalnym w Hrubieszowie. Zgromadzono tu ważniejszą i k o n o g r a
fię Staszica. Wystawiono m.in. p o r t r e t Staszica n a m a l o w a n y przez F. Sobolew-skiego w 1826 г., a t a k ż e szkic A. BrogowSobolew-skiego do obrazu p r z e d s t a w i a j ą c e g o wręczenie przez A l e k s a n d r a I p a t e n t u Uniwersytetowi W a r s z a w s k i e m u . Na w y -s t a w ę wypożyczono różne ek-sponaty z i n -s t y t u c j i p a ń -s t w o w y c h (m.in. Muzeum Narodowe w Poznaniu, Krakowie, Warszawie i Kielcach, Muzeum Okręgowe w Lublinie, Muzeum Ziemi PAN), a także osób p r y w a t n y c h (m.in. S. Czarniec-kiego, M. du Chateau i Z. Wójcika).
W dniu 6 czerwca 1976 r. Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie zorga-nizowało dla uczestników sesji wycieczkę pn. Hrubieszowskimi śladami Stani-sława Staszica. Podczas t e j wycieczki złożono k w i a t y pod p o m n i k a m i Staszica w Dziekanowie, J a r o s ł a w c u i Hrubieszowie. Zapoznano się także z licznymi p a -m i ą t k a -m i po Towarzystwie Rolniczy-m Hrubieszowski-m. T r a d y c j e Staszicowskie w t y m regionie są t a k żywe, że rokrocznie o d b y w a j ą się tu obchody k u czci twórcy f u n d a c j i , a wszystkie pozostałe po nim p a m i ą t k i są s t a r a n n i e przecho-w y przecho-w a n e (poprzecho-ważne zbiory m a np. J a n Czyżeprzecho-wski przecho-w Jarosłaprzecho-wcu).
W uzupełnieniu tych i n f o r m a c j i dodać należy, że Miejska Biblioteka P u -bliczna w Hrubieszowie zorganizowała wystawę, pt. Stanisław Staszic — twórczość i pieśmiennictwo. P o k a z a n o na niej wiele publikacji (niekiedy unikatów) poświęconych Staszicowi. P o n a d t o dzięki staraniom T o w a r z y s t w a Regionalnego H r u b i e -szowskiego w dniu 7 czerwca 1976 r. odbyła się i n a u g u r a c j a Pleneru plastycznego śladami Stanisława Staszica, a w dniu n a s t ę p n y m Hrubieszowski Dom K u l t u r y z a i n a u g u r o w a ł II Amatorski plener plastyków i fotografików hrubieszowskimi śladami Stanisława Staszica.
P o n a d t o Wydział K u l t u r y i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Zamościu wydał okolicznościowy p l a k a t z p o r t r e t e m Staszica oraz f r a g m e n t e m t e k s t u Ustawy Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. Wybito także medal okolicznościowy.
N i e m a l we wszystkich imprezach Dni Staszica uczestniczyło wiele młodzieży. Została ona przygotowana do udziału w uroczystościach przez p r a c o w n i k ó w Mu-zeum w Hrubieszowie. Zwłaszcza d y r e k t o r k a t e j instytucji wygłaszała specjalne prelekcje w szkołach, prowadziła lekcje w Muzeum, a także udostępniała mło-dzieży l i t e r a t u r ę poświęconą Staszicowi.
Z przedstawionych danych wynika, że Dni Staszicowskie w Hrubieszowie były przeznaczone nie tylko dla wąskiego kręgu specjalistów-naukowców, lecz także stały się imprezą o szerokim zasięgu społecznym i k u l t u r a l n y m . O tym, że uczestnictwo w obchodach było dla mieszkańców województwa zamojskiego i licznych gości z całego k r a j u przeżyciem, zdecydowała praca a k t y w u Towa-rzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, a zwłaszcza jego prezesa — Wincentego P i ą t a k a . Wiele pracy w przygotowanie sesji i w y s t a w włożyła także m g r Helena Bojarczuk, d y r e k t o r Muzeum Regionalnego w Hrubieszowie. Można mieć nadzieję, że jej p r a c a nad w y s t a w ą ikonografii staszicowskiej zostanie u t r w a l o n a w opu-b l i k o w a n y m katalogu. Wysoki poziom sesji n a u k o w e j opu-był także w dużej mierze zasługą władz U n i w e r s y t e t u Marii Curie-Skłodowskiej, a zwłaszcza p r o r e k t o r a Ryszarda Orłowskiego, znawcy dziejów gospodarczych Zamojszczyzny oraz doc. J a n a G u r b y , k t ó r y bezpośrednio sesję przygotował i prowadził. Władze UMCS wydały także streszczenia niektórych r e f e r a t ó w sesji. Natomiast Urząd W o j e -wódzki w Zamościu zapowiedział d r u k całości r e f e r a t ó w .
