Stanowisko języków łużyckich w świetle nowych osiagnięć dialektologii historycznej

A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S ______ _____ FOLIA LINCUISTICA 12, 1986_________________

Beina Sehuater-Seva

ST A N O W I S K O J Ç Z Y K Ô W ŁUŻYCKICH

W Ś W IETLE NO W Y C H O S I Ą G N I Ę Ć DIALEKTOLOGII HISTORYCZNEJ

Do n a j ś w i e t n i e j s z y c h osi ą g n i ę ć język o z n a w s t w a pol s k i e g o należy n i e w ą t p l i w i e rozwćj polskiej d i a lektologii wraz z dialektologią h istoryczną. Praca n a d o p i s e m dialektów pols k i c h zapoczątkowana jeszcze u s c h y ł k u m i n i o n e g o w i e k u przez Lucjana Ka l i n o w s k i e g o i d o p r o w a d z o n a w n a s z y m w i e k u do pierwszej wielk i e j syntezy p*.ez jego ucznia K a z i m i e r z a Nitscha, doc z e k a ł a się po drugiej wojnie światowej n o w e g o rozmachu. Pows t a ł y nowe monografie, słowniki i atlasy gwarowe, d o p r a c o w a n o się również pierws z y c h ujęć c a ł o ­ ściowych. P o l s k a sz k o ł a d i a l e k t o l o g i c z n a m i a ł a przy t y m od po­ c z ą t k u - z w ł aszcza w swej odmi a n i e krakowskiej - jasną o r i e n t a ­ cję h i s t o ryczną, n a s t a w i o n ą głównie na o b jaśnienie i wykrycie p r o c e s ó w językowych w ś c i s ł y m p c w i ą z a n i u z o g ó l n y m rozwojem hi­ storycznym. N a p i e r w s z y m m i e j s c u znajduje się tu oczywiście spra­ w a sa m e g o p o l s k i e g o języka na r o d o w e g o z jego odmianami te r y t o ­ rialnymi. Rozwój ten w i d z i a n o jednak zawsze na s z e r o k i m tle o- gólnosłowiariskim. S z c z e g ó l n e z a interesowanie b u d z i ł a sytuacja językowa p a n u j ą c a na są s i a d u j ą c y c h ongiś z po l s z c z y z n ą o b s z a ­ rach zachodnich. W a ż n ą p o z y c j ę zajmowały Ci zajmują do dziś) rów­ n i e ż języki łużyckie, których m i ejsce w obrębie pozostałych ję­ zyków zachodniosłowiarfskich, a szcze g ó l n i e ich stos u n e k do języ­ ka p o l s k i e g o s t a r a n o się dokładniej określić. W ś r ó d nau k o w c ó w zajmujących się tymi zagadnieniami w y m i e n i ć na l e ż y takie nazwi­ ska, jak K a z imierz N i tsch, W i t o l d Taszycki i Z d z i s ł a w Stieber .

1 Por. K. N i t s с h, Stosunek pokrewieństwa języków lechickich, "Ma­ teriały i Prace Komisji Językowej AU" 1905, s. 1-57; t e n ż e , Wybór pism polonistycznych, t. 3, P i s m pomorzoznawcze, Wrocław-Kraków 1954, s. 5-46; W. T a s z y c k i , Stanowisko języka łużyckiego, [u: J symboles gram,rat i c<ie

К. N i t s c h w i d z i a ł w obu językach łużyckich, podob n i e zresztą 2 jak p r z e d n i m już Ł u ż y c z a n i e J a n A m o ś t S m o l e r i Arn o ä t M u k a , p e w n e g o r o dzaju p o m o s t mi ę d z y gru p ą lechicką n a p ó ł nocy 1 grupą czeską n a południu, był jednak skłonny łużyc c z y z n ę u w a ż a ć za b l i ­ ższą językowi c z e skiemu n i ż polskiemu: "Wobec s i l nych związków języka ł u ż y c k i e g o z p o l s k i m n i e p o d o b n a łączyć go za S c h l e i c h e r e m (Polabieche Sprache, s. 17) z c z e s k o s ł o w a c k i m w jedną grupę, zwaną czeską. Są t o dwa o d r ę b n e , r ó wnorzędne języki, z k t ó r y c h p i e r w ­ szy jest o g n i w e m między g r upą lechicką a czeską, co nie p r z e s z ­ k a d z a p o l s z c z y ź n i e łączyć się z drugiej strony, choć już nie tak silnie, z j ę z y k i e m łużyckim, p o m i m o że, o g ó ł e m biorąc, stoi on znów b l i ż e j o b s z a r u czeskiego, s t a n o w i ą c p r z e j ś c i e mi ę d z y grupą lechicką a c z e s k o - s ł o w a c k ą * 3 .

B a d a n i a W. T a s z y c k i e g o k o n c e n t r o w a ł y się, jak świa d c z y o t y m tytuł pracy, bardziej n a w y z n a c z e n i u sa m e g o m i e j s c a języka łuży­ ck i e g o w ś r ó d innych języków słow i a ń s k i c h o r a z n a o k r e ś l e n i u od­ po w i e d n i c h p ó f n o p r a s ł o w l a ń s k i c h p r o c e s ó w głosowych, leżących u p o d s t a w jego w y o d r ę b n i e n i a się z z e s połu p r a s ł o w iańskiego. Po d ­ k r e ś l a on, w o d r ó ż n i e n i u o d K. Nitscha, ściśle j s z y z w iązek języka

ł u ż y c k i e g o z j ę z y k i e m p o l s k i m , k t ó r y by ł w e d ł u g n i e g o p r z e d de- n a z a l i z a c j ą sa m o g ł o s e k n o s o w y c h * ą 1 *ę tak bliski, że trudno w y z n a c z y ć d o k ł a d n i e j s z ą granicę mię d z y o b o m a terytoriami języko­ wymi. D o p i e r o p o o d n o s o w l e n i u jako terminus ad q u e m m i a ł a się

grupa ł u ż y c k a ( w e d ł u g T a s z y c k i e g o - język ł u ż y c k i -) p o n o ć silniej o d d a l a ć od s ą s i a d u j ą c e g o z n i m zespołu lechickiego, co w k o ń c u m u s i a ł o d o p r o w a d z i ć do jej c a ł k o w i t e g o o d e r w a n i a się. HW dobie p o w o l n e g o rozpad a n i a się ję z y k a p r a s ł o w i a ń s k i e g o na p o s z c z e g ó l n e j ęzyki czy grupy językowe łączył się język łużycki z językami lechickimi b a r d z o ściśle, p o m i m o w s z y s t k i c h różnic, jakie z a c h o ­ dzą. Związek ten powa ż n i e n a r u s z y ł a d e n a z a l i z a c j a n o sówek na gruncie łużyckim. D l a p o p r z e d z a j ą c e g o ją o k r e s u w p r o s t niemoż l i w e w y d a j e się nakre ś l e n i e linii dzielącej t e r y t o r i u m łużyckie od

po-i n h o n o r e m J . R o z w a d o w s k i , t . 2, Kraków 1928; Z. S t i e b e r , S t o s u n k i pokrewieństwu j ę z y k ó w ł u ż y c k i c h , Kraków 1934.

2 Por. L. H a u p t, E. S c h m a l e r (Smoler), PjesnlłSki hor-nych a del'hor-nych b u i i s k i c h S o r b o w , Grimma 1841, s. 9; K. E« M u с к e. Historische u n d v e r g l e i c h e n d e Laut- und Formenlehre der niedersorbischen

( . a i e d e r l a j s l t z l s c b w e n d l s c h e n ) S p r a c h e mit besonderer Berücksichtigung d e r Grenzdialekte u n d d e s O b e r s o r b i s c h e n, Leipzig 189t, s. 3.'

ziemia lechickiego. P o o d n o s o w i e n i u samogłosek nosowych coraz znaczniej o d d a l a ł a się ł u ż y c c z y z n a o d języków lechickich, co w o- s t a t e c z n o ś c i d o p r o w a d z i ł o do c a ł k o w i t e g o ich r o zszczepienia"^. Ze w z g l ę d u n a istnie j ą c y s z c z e g ó l n i e ścisły związek łużyc c z y z n y z g r upą lechicką p r oponuje W. Taszycki, aby do t y c h c z a s o w ą trój- d z i e l n o ś ć z a c h o d n i o s ł o w i a ń s k i e g o te r y t o r i u m języko w e g o zastąpić dwudzielnością, tzn. p o d z i a ł e m n a zespoły l e c h i cko-łużycki огаг c z e s k o - s ł c w a c k i .

Po dobne s t a n o w i s k o jak W. Taszycki zajął Z. Stieber, k t óry - jak d o tąd - najdokładniej interesował się z a g a d n i e n i e m p o k r e w i e ń ­ s t w a języków łużyckich i języka polskiego. R o z r ó ż n i a on przy tym w y r a ź n i e stosunek między językiem p o l s k i m i d o l n o ł u ż y c k i m z j e d ­ nej a język i e m g ó m o ł u ż y c k i m z drugiej strony. "Jeżeli chodzi o dol n ą łużycczyznę, to nawet określenie Taszyckiego, że jest to »język n i e zwykle l e c h i z u j ą c y « , będzie zbyt ostrożne. Przecież n a ­ w e t zachodnie dialekty do l n o ł u ż y c k i e nie są z p o l s z c z y z n ą słabiej

związane niż np. p o ł a b s z c z y z n a " 5 . W sprawie języka g ó m o ł u ż y - ckiego zajmuje S t i e b e r w zasadzie s t a n o w i s k o T a s z y ckiego, który przyjmował, że język ten był n a j p i e r w ściślej p o w i ą z a n y z p o l ­ szczyzną, a d o p i e r o później uległ w p ł y w o m języka czeskiego (“był on najp i e r w w s i l n y m z w i ą z k u z grupą lechicką, p o t e m zaś uległ p e w n e m u wpływowi c z e s k i e m u " 6).

Do sprawy w y o d r ę b i e n i a się zespołu łużyckiego ze ws p ó l n o t y pras ł o w i a ń s k i e j ustosunkował się również Karol D e j n a 7 . P o dkreśla on pilny związek łużycczyzny z zesp o ł e m lechickim, p r z y j m u j ą c je­ dnak w zasadzie s a m o d z i e l n e ukształtowanie się łużyckiej grupy ję­ zykowej.

Lata p o wojenne p r z y n i o s ł y nowe szczegółowe b a d a n i a na d języ­ kami łużyckimi ( m o n o g r a f i e gwarowe, oprac o w a n i a zabytków, atlas językowy), jak również n a d to p o n o m a s t y k ą te r y t o r i ó w stàroserb- skich n a zachód o d Łaby. Zdobyte w ten sposób nowe fakty ro z ­ szerzyły c z ę ś c i o w o powa ż n i e nas z e znajomości z z a k r e s u geografii i h i s t o r i i języków łużyckich. Na s z c z ególną uwagę zasługuje рггу

A

U. T a s z y c k i , op. cit., m 138.

Z. S t i e b e r , Stosunki pokrewieństwa..., s. 90-91. 6 Taicie, s. 91-92.

' K. D e j n a , Wyodrębnienie się zachodniosłoUiańskich grup języko­ wych, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XVXI,

ty m w y s t ę p o w a n i e s z e r e g u s t arych w ł a ś c i w o ś c i języko w y c h n a za­ chodniej per y f e r i i łużyckiej (zwłaszcza dłuż.), w y k a z u j ą c y c h n a ­ wiąz a n i e nie do ję z y k a p o l s k i e g o (zes p o ł u w s c h o d n i o l e c h i c k i e g o ),

ale raczej do p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j części języków słowiańskich, jak np. u p r o s zczenie grupy spółgłoskowej dl - l, w o k a l i z a c j a *ъ i а, *ь i •a * ‘e, ‘a, zmiana tvlt i talt, tołt, forma za­ imka p y t a j n e g o głuż. ^to/dłuż. eto (zamiast w ł a ś c i w e g o dłuż. o o ), obecność k o ń c ó w k i r z e c z owników -om ( = * - о т ь ) również u p i e r w o t n y c h t e m a t ó w n a -u (głuż. i dłuż. ze synom) -i resztek końcówki czasownikowej -то, w y s t ę p u j ą c e j dziś w języku g ó m o - ł u ż y c k i m w formie 1 os. 1, podw. (głuż. bjerjemo-j, epSuamo-j, wi- d&imo-j, emó-j) oraz z z a kresu leksyki, np. dłuż. gw. huée, hu- śioa 'kaczka', głuż. hrjebja 'grobla' itd.

Za s t r zeżenie b u dzi również p r z y j ę t a p r zez W. T a s z y c k i e g o u- p r o s z c z o n a c h r o n o l o g i a takich zmian fonetycznych, jak p r z e j ś c i e *g - h, d e n a z a l i z a c j a * g - u a l b o d e p a l a t a l i z a c j a o ‘ , в', z* - = o, s, z, k t óre w e d ł u g niego nastą p i ć miały s t o s u n k o w o późno, tak że m o g ą b y ć uważane za dow ó d rozl u ź n i e n i a się p i e r wotnej w s p ó l n o t y lechicko-łużyckiej lub w t ó r n e g o w p ł y w u języka c z e s k i e g o na języki łużyckie. Jak już jednak podkre ś l a ł T a d e u s z Lehr-Spła- w i ń s k i 9 , chodzi tu raczej o s t arsze zmiany, z o k r e s u p ó ź n o p r a - słowiańskiego. O d r ó ż n i a ć tr z e b a przy tym dwa zasadnicze etapy roz­ wojowe: 1) *f - 4, * g - У 1 o s ł a b i e n i e s t o pnia p a l a t a l i z a c j i u a1 , 8* , z * (okres p ó ź n o p r a s ł o w i a ń s k i : I V - I X w. n.e.)f 2) u t r a ­ ta n o sowości u igi zmiana s p i r a n t u у na szcz e l i n o w ą h i z u peł­ na utrata p a l a t a l n o ś c i p r z y с', a ‘ , z' (wsze s n y okres w y o d r ę b ­ ni o nych już p o s z c z e g ó l n y c h j ę z y k ó w słowiańskich: X-XII w. n.e.).

8 Por. bliżej H. S c h u s t e r-Ś e w c, Stosunek pokrewieństwa języ­ k ó w łużyckich i języka polskiego (na tle ogólnosłowiańskim), [w:] In memo­ rial» Casimiri Nitsch. Księga u stulecie urodzin 1874-1974, W rocław 1975, s. 65-102; t e n ż e , Die Sprache der Lausitzer Sorben und ihre Stellung im R a h m e n ’der slawischen Sprachen, ZPSK XXXIX, 1977, s. 10-27 (w je?.. ros.:

"Voprosy Jazykoznanija” 1976, № 6, s. 70-86); t e n ż e , Stanowisko języ­ ka dolnołużyckiego w obrębie języków zachodniosłowlańsklch (Rozwój psi. b, *b i połączeń je ró w z płynnymi "if, *ьг, bl, ь1 , [w:] Opuscula polo- n o-slavica, Wrocław 1979, e. 331-343; t e n ż e . Ho prasenju rèôneho p h - wuznistwa mjez ïuïiskej serbSóinu a H Ó S ó in u, "Slavia" L, 1981, £. 3-4, s. 271-280; t e n ż e , Die Ausgliederung der westslawischen Sprachen aus dem Urslawischen - mit besonderer Berücksichtigung des Sorbischen, 'Liîtopis ISL

1982, A, è. 30/2, s. 113-140.

9 Por. T. L e h r-S p ł a w i ń s k i , O dialektach prasłowiańskich, [w:] Sbornik prąci I sjezdu slovanskych filolog8 v Praze 1929, Praha 1932,

Przykłady: Lwaioi (.Geograf Вамггвкг), ale Lueizi (Th i e t m a r z Merse- b u r g a ) oraz n a z w a P r o g u N i e p r o w s k i e g o proch albo stłuż. booh СЪодъ) w g ł o sach m a g d e b u r s k i c h ( XII w.).

P r z yjęcie t a k i e g o o d m i e n n e g o p u n k t u w i d z e n i a na ewol u c j ę w y ­ mienionych p r o c e s ó w dźwię k o w y c h u m ożliwia w y j ś c i e przy ich o b ­ j a śnieniu również z o d w r o t n e g o stanowiska. M o żna by mianowicie przyjąć, że n a p o c zątku, tzn. p r z e d w i e l k ą migr a c j ą S ł owian na zachód, w s c h ó d i p o ł u d n i e Europy, p r a s ł o w i a ń s c y p r z o d k o w i e p ó ź ­ ni e j s z y c h S e r b ó w ł u życkich znajdowali się w ś c i ś l e j s z y m związku nie ze w s c h o d n i m i Lec h i t a m i (Polakami), lecz raczej z tymi p l e ­ mionami prasłowi a ń s k i m i , które w s w o i m języku również p r z e p r o w a ­ dziły zmiany * ę - 4, - у i w s ł a b s z y m s t opniu rozwinęły s t o ­ p i e ń pal a t a l n o ś c i p r z e d samogłoskami przednimi. Do p l e m i o n tych należ e l i p r a w d o p o d o b n i e przodk o w i e p ó ź n i e j s z y c h Czechów, Słcwaków, p o ł u d n i o w a czę ś ć S ł owian w s c h o d n i c h (Ukraińcy) oraz Serbowie p o ­ łudniowi. Za p r z y j ę c i e m t a k i e g o s t a n o w i s k a p r z e m a w i a m. in. rów­ n i e ż rozwój psł. * 8 w obu językach łużyckich, który doprowadził tutaj - p o d o b n i e jak w w y ż e j w y m i e n i o n y c h językach słowiańskich - do w y t w o r z e n i a się w ą s k i e j a r tykulacji tego p r a s ł o w i a ń s k i e g o fo­ nemu. Inaczej n a obsz a r z e lechicko-b u ł g a r s k o - m a c e d o ń s k i m , gdzie w y t w o r z y ł a się w y m o w a s z e r o k a (poi. lato, u leaie, bułg. cklab).

Jeżeli idzie o p o c h o d z e n i e języków ł u życkich i o ustalenie ich p o k r e w i e ń s t w a z innymi językami słowiańskimi, to b a r d z o ważne są również nowe ciekawe r o z p o z n a n i a z zakresu archeologii, k t ó r a roz w i n ę ł a w o s tatnich d z i e s i ę c i o l e c i a c h również na te r y t o r i u m N P D szer o k i e b a d a n i a nad e t n o g e n e z ą p l e m i o n s t a r o s e r b s k i c h i w ogóle s ł o w i a ń s k i c h 1 0 . W y n i k a z nich n i e o m a l jednoznacznie, że w i ę k ­ szość staro s e r b s k i c h p l e m i o n m i ę d z y Ł a b ą i Salą nie p r z y b y ł a -

jak p r z y j m o w a n o to d o tąd - ze w s c h o d u 1 1 , tzn. z t e renów

dzisie-j-s. 577-585; t e n ż e , Studia 1 szkice wybrane, Warszawa 1967, e. 207 -214.

10 Por. zwłaszcza Die Slawen in Deutschlmd, Geschichte u n d K u l t u r d e r

slawischen St&tme westlich von Oder und Neite vom 6. b i s 12. Jahrhundert,

Berlin 1974, e. 7-39; H. В г a c h n a n n, Slawische Stämme an E l b e u n d

Saale. Zu ihrer Geschichte und Kultur im 6

.

c h ä o l o g i s c h e r Quellen, Berlin 1978, Schriften zur ür- und Frühgeschichte 32.

11 Podobnego stanowiska bronił dawniej również autor niniejszego artyku­ łu, por. H. S c h u s t e r-§ e w c, D as a l t s o r b i s c h e S p r a c h g e b i e t u n d s e i ­ n e S t e l l u n g i m Rahnen des W e s t s l a w i s c h e n , "Létopis ISL" 1972, B, s. 216- -218.

szej Polski centralnej albo ze Śląeka, lecz raczej z p o ł u d niowych o bszarów (Kotliny Czeskiej). W s k a z u j e n a to w y r a ź n i e szerzenie się tzw. cerairiki typu p r a s k i e g o w z d ł u ż rzeki Ł a b y n a obszary położone na p ó ł n o c o d G ó r K r uszcowych (Rudaw ). Jest t o - jak w i a ­ domo - typ a r c h e ologiczny b a r d z o stary, p o c h o d z ą c y z VI-VII w. n.e., któ r y stoi w ś c i s ł y m z w iązku z p i e r w s z y m i wielkimi p r o c e ­ sami m i g r a cyjnymi p l e m i o n p ó ź n o p r a e ł o w i a ń s k i c h ze swoich dawnych siedzib mi ę d z y D n i e p r e m i Karpatami. N a chwilowe przeb y w a n i e p l e mion s t a r o s e r b s k i c h w K o t l i n i e Czeskiej p r z e d ich o s t a t e c z n y m p r z y b y c i e m n a tereny mi ę d z y Salą, Ł a b ą i O d r ą / N y s ą z d a j ą eię w s k a z y w a ć również kon k r e t n e fakty h i s t o ryczne. Mamy na myśli słynny c y tat z d z i e ł a c e s a r z a b i z a n t y j s k i e g o K o n s t a n t y n a Porfi- rogenety De impevio adminietrando (945-949 )s “W i e d z i e ć należy, że Serbowie p o c h o d z ą o d p o g a ń s k i c h Serbów, którzy eię też n a z y w a j ą B i ałymi i mie s z k a j ą z tamtej strony Turkii ttj. Węgier], w o k o ­

licy zwanej u nich Boiki. Z nimi g r a n i c z y kraj Franków, równie jak 1 W i e l k a C h o r w a c j a pogańska, czyli tak zwa n a Biała, ta m to w i ę c i Serb o w i e p o c z ą t k o w o mieszkali" . W y p o w i e d ź t a d o t yczy co pr a w d a S e r b ó w połudn i o w y c h , przy n o s i jednak z a r a z e m w a ż n ą informację o tzw. S e r b a c h p o gańskich, czyli białych, k t ó r y c h lokalizuje Por- f irogeneta w k r a j u Bojków, tzn. n a obszarze, k t ó r y najłatwiej z i d e n t y f i k o w a ć z d z i s i e j s z ą C z e c h o s ł o w a c j ą (Bohemia). N a to w s k a ­ zuję w y r a ź n i e jego w z m i a n k a o s ą s i e d z t w i e p a ń s t w a F r a n k ó w znaj­ d u j ą c e g o się p r z e c i e ż w ó w c z a s (tj. za c z a s ó w p r z e b y w a n i a dawnych Ser b ó w w Kotl i n i e C z eskiej) n a p ó ł n o c n y m zachodzie (Turyngia).Stąd też p o c h o d z i p i e r w s z a h i s t o r y c z n a in f o r m a c j a o Sł o w i a n a c h z a cho­ dnich, z a warta - jak w i a d o m o - w k r onice F r e d e g a r a z roku 6 31/ / 6 32. W y m i e n i a o n a p o raz p i e r w s z y nazwę e t n i c z n ą Sorb (Serb): "Dux ex gente surbiorum".

J a k o cechy g w a r o w e , ś w i a d c z ą c e o p i e r w o t n e j przyn a l e ż n o ś c i przo d k ó w językowych p ó ź n i e j s z y c h S e r b ó w p ó ł n ocnych do jakiegoś, nie d a j ą c e g o się dziś już d o k ł a d n i e określić, s z e r s z e g o p ó ź n o p r a - sł o w i a ń s k i e g o p o ł u d n i o w o w s c h o d n i e g o ( w e d ł u g L e h r - S p ł a w i ń s k i e g o "środkowego") p a s m a gwarowego,, m o ż n a b y w y m i e n i ć następujące:

I. Wokalizm:

1) p o d n i e s i e n i e artykacji *ÿ * ц, podob n i e prz e d n i e j

142-ki ę - (póź n i e j *a, *e , por. głuż. mjaeo, uidia 3 os. 1. m n . obok dźSóo -

dśSóe);

2) w y s o k a ( w ą s k a ) a r t y k u l a c j a (głuż., dłuż.

lë to ,

dâSâo

iià e ,

liu y ,

I w i o a

3) t e ndencja do labializacji *Ъ * b° w języku głuż. p o d o b ­ nie jak w językach w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k l c h (głuż. bóz, moch, knot * - krot, won ) ; /

4) p o d o b n y rozwój e l e m e n t u w o k a l l c z n e g o w p o ł ą c z e n i a c h

t h l t ,

dołh, d o lh i, to le ty ,

torhad, torhojëdo) ;

5) s i l n a ten d e n c j a do labializacji psł. * e , n i e z a l e ż n i e od c h a r a k t e r u n a s t ę pującej spółgłoski, podob n i e jak w językach w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k l c h (głuż.

éoply, mloko, brjóh, - ‘oha, ф . jo h la ,

zboio, te la, n je b jo , polo

epSwanjo

éoply, mloko,

śota,

n jebjo,

b jerjo S , b je r jo , paeooh, pa во So)

6) b r a k s k r ó c e n i a d a w nych długości akutowych w języku górno- łużyc k i m r a z e m z j ę z y k i e m c z e s k i m i p r a w d o p o d o b n i e również z j ę ­ zykami w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i m i (głuż.

kmua

krtfua,

róka,

b ld to , brSza, p l i é ) ;

7) identy c z n e w a r u n k i p r z y tzw. w z d ł u ż e n i u z a s t ę p c z y m w ję­ z y k u g ó m o ł u ż y c k i m i u k r a i ń s k i m (głuż, т)в, -oea; mêd, ~ ‘edu; ukr. пга, -oea, mid, -edu ).

II. Konsonantyzm:

8) zmiana *0 - У w języku g ó m o ł u ż y c k i m raz e m z językiem c z e s k i m i s ł o w a c k i m oraz w połud n i o w e j części języków wschodnio- s ł o w i a ń s k i c h (głuż.

hora,

noha, enłth);

9) a r t y k u l a c j a d w u w a r g o w a s p ó ł g ł o s k i szczelinowej *v (tj. w językach łużyckich, c z ę ś c i o w o również w u k r a i ń s k i m i s ł o w a c k i m (głuż.

%oda, Sou);

1 0) n l e r o z w i n i ę c i e p r o c e s u asybil a c j i p r z y * f r z w y j ą t k i e m po z ycji p o

k , p ,

t

morjo,

rja d ,

kriwy,

p H ,

tfSoha,

mor jo , rSd,

keiwy, p é i, etéêoha

1 1) osłabi e n i e p a l a t a l n b ś c i ( a l b o jej brak) p r z y *o‘, *e’,

*s‘

oyly,

вупо, гута,

aeły, oeno, ayma).

III. Fleksja:

1 2) r o z s z erzenie k o ń c ó w k i *

-om

-u

ze в у -

nom,

z mjodom

gór-n o ł u ż y c k i m (por, formy 1. podw. bjerje * mo-j, déëla * mo-j, bri- dr. i + mo-j, а * mó-j ).

IV. Leksyka: głuż. der je ( - debrje), dur je, hłyboki (dziś hłu- boki), hr jeb ja, с hr ib jet, hr imać, strony, Stoj dłuż., der je, dłymoki, dbyboki, grïmaé, huée, - huéiea, nyrkaé, üurja itd. •

Gwary pralechickie nie u c z e stniczyły w w y m i e n i o n y c h procesach językowych, brak również odpowiednich nawiązań leksykalnych. Świadczy o tym dobitnie brak zmiany

*ę - Ц,

*

- f , a

serbskich z p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m ob s z a r e m g w arowym nie m o g ł y z drugiej strony b y ó zbyt ścisłe, jak w s k a z u j ą n a to inne stare właściwości, charak t e r y s t y c z n e dla języków pó ł n o c n o s ł o w i a ń s k i c h (utrzymanie grup * gv~, * kv~ i połączeń dl, tl- z w y j ą t k i e m gwar z a c h o d n i o d o l n o ł u ż y c k i c h , u n i e r u c homienie akcentu).

P i e r w s z y m w y r a ź n y m ś w i a d e c t w e m p ó ź n i e j s z e g o rozl u ź n i e n i a się p i e r w o t n y c h k o n t a k t ó w g w a r p r a s e r b o ł u ż y ckich z p ó ź n o p r a s ł c w l a ń - ską g r u p ą południowo - w s c h o d n i ą , w związku z t y m również z p r z o d ­ kami C z e c h ó w i Słowaków, jest m e t a t e z a grup tort, tolt, tert,

telt w sposób z a s a d n i c z o w s c h o d n i o l e c h i c k i ( p olski), a nie w s c h o d n i o - lub p o ł u d n i o w o s ł c w i a ń s k i (.torot, tolot albo trat, tlat). J e s t to z a r a z e m moment, k i e d y p i e r w o t n y k o n t a k t g w a r sta- roserboł u ż y c k i c h 2 gwarami p r a c z e s k o - s ł o w a c k i m i p r z e s t a j e ist­ nieć. Inaczej jest W t y m czasie z gwarami p r a p o l s k i m i (wśchod- n i o l e c h i c k i m i ), które w y k a z u j ą sz e r e g Innowacji w s p ó l n y c h z ze­ s p o ł e m praser b o ł u ż y c k i m , np. w y t w o r z e n i e się s a m o g ł o s e k - p o c h y l o ­ nych ê i 6 (początkowo oczywiście tylko zmiana barwy p ierwot­ nych długich e i 5 ), daleko idąca zgodność w związku z p r z e ­ gł o s e m *tt>rt - *ЬъгЬ, *tólt - *t-Ut; zmiany fonetyczne, związane z p ó ź n i e j s z ą a s y b ilacją d1 , t ‘ . Ni e jest w y k l u c z o n e , że dające się tutaj obserw o w a ć k o n t a k t y między grupą łużycką i w s c h o d n i o - lechicką p o z o s t a j ą w jakimś z w i ą z k u p r z y c z y n o w y m z p r z y j m o w a n ą przez n i e k t ó r y c h h i s t o r y k ó w o b e c n o ś c i ą tzw. B i a ł y c h S e r b ó w rów­ nież na terenach P o l s k i ’3 . M u s i a ł y one mieć oczywi ś c i e m i e jsce p r z é d p r z e j ś c i e m S e r b ó w pó ł n o c n y c h przez Bramę M o r a w s k ą bądź p r z e ­ łęcze S u d e t ó w do K o t liny Czeskiej, skąd p r z e s u n ę ł y się on e - jak

Por. T. L é w i с к i, l i t z i k ęKonstantyna P o rfirogeńety i Biali

S e r b o w i e w p ó ł n o c n e j P o l s c e , "Roczniki Historyczne" 50CII (1955-1956), 9. 9r: -32; H, Ł o w fil i a p s к i, P o c z ą t k i P o l s k i , t. 2, cz. 2, C h o r w a c ja n a d -i/liilańska, Warszawa 1963, s. 1Ц-200.

już w i e m y - (prawdop o d o b n i e pod n a c i s k i e m n a pierających 2a nimi C z e c h ó w ) n a tereny n a p ó ł n o c o d G ó r K r u s z c o w y c h (Rudaw). Część z nich z a t r zymała sie jednak w północ n y c h Czechach, gdzie z o stała do piero w ś r e d n i o w i e c z u zas y m i l o w a n a przez samych C z e c h ó w lub N i e m c ó w sudeckich. Ś w i a d c z ą o tym zachowane nazwy miejscowe ty­ pu s e r b o ł u ż y c k i e g o n a p ó ł n o c y C z e c h U i niektóre cechy gwarowe с chara k t e r z e s e r b o ł u ż y c k i m w półno c n o w s c h o d n i c h gwarach czeskich (por* z w łaszcza dwuwargowe ^ ) ' 5 .

T e r y t o r i u m s e rbołużyckie n a p ó ł n o c od gór opisał d o raz p i e r ­ w s z y Ł u ż y c z a n i n A r n o & t M u k a 1^, p r z y j m u j ą c jako główne kryt e r i a

zmianę *q - u oraz m e t a t e z ę grup * tort i *tolt - trot, tłot. Na tej pod s t a w i e określił on p i e r w o t n ą granice językową plemion ser- b o ł u ż y c k i c h w z d ł u ż linii, któ r a zaczynała się na zachodzie koło m i a s t a Barbi (mie j s c e ujścia Sali d o Łaby), p r z e b i e g a j ą c dalej w k i e r u n k u w s c h o d n i m aż do m i a s t e c z k a Dahme (łuż. Dubno), gdzie skrę c i ł a na północ, d o c h o d z ą c do mia s t P o d s t a m ( P o c z d a m ) i K ö p e ­ nick. N a w s c h o d z i e p r z e k r a c z a ł a ona p o d F r a n k f u r t e m rzekę Odrę i z a w r a c a ł a stąd n a południe, b i e g n ą c w z d ł u ż rzek B ó b r i Kwisa.

Do k ł a d n a analiza b y ł y c h sło w i a ń s k i c h nazw miejscowych te r y t o ­ rium s t a r o s e r b s k i e g o i sa m y c h języków łużyckich świadczy o tym, że s t a r o s e r b o ł u ż y c k i typ językowy o wyżej w y m i e n i o n y c h cechach p ó ź n o p r a s ł o w i a ń s k i c h w y s t ę p o w a ł w pełni tylko na terenach między Łabą i S a l ą oraz n a obsz a r z e dzisiejszych Górnych Łużyc. Na w s c h ó d od Łaby, w d o r z e c z a c h Czarnej E l stery i środkowej Szprewy

ob s e r w o w a ć m o ż n a coraz wi ę c e j domieszek e l e m e n t ó w lechickich (pols k i e g o , n a p ó ł n o c n y m zachodzie również p o ł a b s k i e g o ). Fakty te zdają się p r z e m a w i a ć za tym, że p i e r w o t n a m i g r a c j a p l e m i o n staro- s e r bskich napo t k a ć m u s i a ł a tutaj dalszy p r ą d osadniczy, który p o ­ chodził nie z K o t liny Czeskiej, lecz z W i e l k o p o l s k i i śląska. Zwią­ zane z n i m cechy językowe o charakterze lechickim, również p o c h o ­ d z e n i a pó£noprasłowiariskiego, zaczęły się przy tym powoli n a w a r ­ st w i a ć n a istniejące już w tych okolicach s t a r s z e p o d ł o ż e ( s u b ­ st r a t ) s t a r o s e r b o ł u ż y c k i e ( p ó ź n o p r a s ł o w i a ń s k i e zmiany - a,

14

Por. E. S c h w a r z , Die einstige obersorbisc h e - t s c h e c h i sehe G ren ­ zzone, "Archiv für slawische'Philologie" IXL, 1927, s. 37-42.

^ Por. J. В ё 1 i 2, H&které hlâskoslovné ahodif Sesko-1uïicko-srbské,

"LStopis ISL" 1976, A, s. 161-170.

A. M u k a. Pie Grenzen des sorbischen Sprachgebietes in a l t e r Z e i t , ’’Archiv für slawische Philologie" XXVI, 1904, s. 543-549.

^

_

g - y , ê - è, ъ „S ъ ) ltd., co d o p r o w a d z i ł o w korfcu do d a ­ leko idącego zmieszania się o b u późnoprasłowiaiiskich typów g w a r o ­ wych. N a j w yraźniej u w y d atniły się wp ł y w y lechickie na t e r y t o r i u m d zi s i e j s z y c h Dolnych Łużyc, gdzie istn i a ł y szcze g ó l n i e s p r z y j a ­

jące w a r u n k i fizjograficzne d l a p r z y b y c i a nowych fal o s a d n i c z y c h (otwarte p r z e s t r z e n i e w p r z y l e g a j ą c y c h na w s c h o d z i e do Dolnych Ł u ż y c d o r z e c z a c h Odry i N y s y ) ’. Inaczej n a G ó r nych Łużycach, gdzie w o l n y dostęp ze w s c h o d u i z p ó ł n o c y utrudn i o n y b y ł przez szer o k i e p a s m a lasów mi ę d z y Ż a g a n i e m i L u b a n i e m oraz* w śr o d k o ­ w y c h Łużycach.

Ce chy językowe, p o c h o d z e n i a lech i c k i e g o szerzyły się p r z y ty m s t o p n i o w o i z różnyir nasil e n i e m , tak że jedne z n i c h o s i ą g n ę ł y tylko linię Nysy, inne zaś d o t arły aż do S z p r e w y i naw e t do C z a r ­ nej Elstery. D o n a j w a ż n i e j s z y c h z nich należą:

1) w o k a l i z a c j a psł. * ę w sp o s ó b ś r o d k o w o l e c h i c k i , tj. w w ą ­ skie e (dłuż. S ), por. dłuż. glUdaé, Udo, mjaeeo, mZeo, rëp, w s c h d ł u ż . jScmjeit, jSany, ISdiba o b o k w ł a ś c i w e g o s t a r o s e r b s k i e g o

J a w c e n t r a l n y c h i za c h o d n i c h gwarach dłuż. jak mjeaaa, rjap, jaanjerf, laźwjo;

2) s z e r s z a a r t y k u l a c j a psł. * 2 niż w języku górnołużyckim i w g w arach zachodniodolnołużyckich, por. głuż. i zachdłuż. o y t y , eyno obok dłuż. cely, eeno, ale wschdłuż. aaly, euaad, gwjftzdka;

3} w o k a l i z a c j a jerów *Ъ *b w e/a albo * e / ‘a jak w języku pol­ s k i m (e, b ą d ź p o ł a b s k i m (a, a), por. dłuż. bez/baz, peeka/packa, kast, zarz, waltora ( vbvbtova), iaiL, pjao, lan itd. ;

4) p o d o b n y rozwój e l e m e n t u w o k a l i c z n e g o w p o ł ą c z e n i a c h * t wt, *tblt, por. dłuż. targaś/tergaś, wumarły, terg, twardy, owarty ( g w a ­ ry w s c h d ł u ż . ) , palny/pełny, pałkaó/pelkaś, kjalbaa, kałp ( w nazwie miejscowej Katpjerto) obok zachdłuż. etwàvty, atwórtk, polny, poł-, poł-,17

kaé i

5) utrzymanie p i e r w o t n e g o w y b u c h o w e g o g z a m i a s t głuż. h, 4 1 a d y k t ó r e g o o b s e r w o w a ć m o ż n a również w b y ł y c h z a c hodniodolno-

łuż y c k i c h gwarach n a d Cz a r n ą Elsterą*®;

6) depalatalizacja

*&,

i - S,

S

( K y j a ,

S y u j e n j e

7) spora d y c z n e w y s t ę p o w a n i e afrykaty dz - *dj, jak w r j e - eadz ( p sałterz z W o l f e n b ü t t e la) a l b o pjenłda (.Nouy Testament Ja- kubicy), rydz, rydzik (Chojnanus 1650);

8) p o j e d y n c z e u p r o s z c z e n i e grupy chu i f (fila, aufałoecf, fojca); 9) s k r ócenie p i e r w o t n y c h długości p o d staryir akuteir (błoto, brjaza );

10) w y s t ę p o w a n i e forroy zaimkowej ao - * ёьао w centralnych gwarach d o l n o ł u ż y c k i c h obok eto na zachodniej p e ryferii języka d o l n o ł u ż y c k i e g o i Sto - *Sbto w jęz y k u g ó m o ł u ż y c k i m .

R e z u l t a t e m o p i s a n e g o w p ł y w u lechi c k i e g o ( p o l s k i e g o i c z ę ś c i o ­ w o p o ł a bskiego) na st a r o s e r b s k i e p o d ł o ż e gwarowe b y ł o w y t w o r z e ­ nie się o d d z i e l n e g o d o l n o ł u ż y c k i e g o typu gwarowego, o d r ó ż n i a j ą c e ­ g o się w y r a ź n i e o d g w a r g ó m o ł u ż y c k i c h , k t óre zachowały w z a s a ­ dzie swój p i e r w o t n y staroserbski cha r a k t e r językowy. J a k o cechę w s p ó l n ą g ó m o ł u ż y c k o - p o l s k ą p o c h o d z ą c ą z tego o k r e s u m o żna by w y m i e n i ć jedynie fleksję zaimka o s o b o w e g o * t w ь w sp o s ó b polski (.-ego, -emu), por. głuż. ce n t r a l n e i wsc h o d n i e (gwara Budzińska) teho, temu obok toho, tonu w g w a r a c h zachodnich. N a terenie dol- n o ł u ż y C k i m formy n a -ego, -emu s p o t k a ć m o ż n a również tylko w gwarach w s c h o d n i o d o l n o ł u ż y c k i c h ; n a zachodzie w y s t ę p u j e togo, tomu.

P roces w y o d r ę b n i a n i a się z e s p o ł u s e r b o ł u ż y c k i e g o ze w s p ó l n e ­ go języka p r a s ł o w i a ń s k i e g o p r z e b i e g a ł - jak świadczy o tym prze- p r o w a d z o n a a n a liza - w sp o s ó b bard z i e j złożony niż w y o b r a ż a n o s obie to dotąd. P i e r w o t n y s t a r o serbski typ języka s e r b o ł u ż y c k i e ­ go, jaki b y ł u ż y wany p r z e z st a r o s e r b s k i e p l e m i o n a mię d z y Salą, Ł a b ą i O d r ą / N y s ą i jaki istnieje w zasadzie do dziś na terenie G ó rnych Łużyc, zaczął się k s z t a ł t o w a ć jeszcze w o k resie pó£no- p r a słowiańskim, k i e d y to p r a s ł o w i a ń s c y p r z o d k o w i e S e r b ó w p ó ł n o c ­ nych, w z w i ą z k u z r o z p o czynającą się migra c j ą p l e m i o n s ł o w i a ń ­ s k ich n a wschód, zachód i połud n i e Europy, po w o l i zaczynali się w y o d r ę b n i a ć ze w s p ó l n o t y prasłowiańskiej. S z e r e g starych cech ję­ zykowych zdaje się p r z y t y m w s k a z y w a ć n a to, że za j m o w a ł y one pod w z g l ę d e m j ę z y k o w y m p o c z ą t k o w o pozycję, k t ó r a b y ł a b l i s k a p o ł u d ­ n i o w o - w s c h o d n i e m u o b s zarowi g w a r o w e m u jęsyka p r a s ł o w iańskiego, Ś l a d e m domn i e m a n y c h k o n t a k t ó w są w s p ó l n e cechy języka Serbołuży- czan z językami w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i m i (sz c z e g ó l n i e z j ę z y k i e m u-' k r a ińskim), jak r ó w n i e ż z j ę z y k i e m c z e s k i m i słowackim.

W e w s p ó l n y c h cechach czesko-ł u ż y c k l c h ({7 - Л» 0 > 8 * я -i о, в, z, ą Ъ 4 i u, ą * '<*> d o p a t r y w a n o się w p r zeszłości póź n i e j s z y c h w p ł y w ó w języka cze s k i e g o (X-XIII w ), n a co jednak brak j a kichkolwiek d o wodów h i s t o r y c z n y c h 1 9 . P i e r w s z e zbliżenie gwar staros e r b s k i c h z gwarami pralechickiirl n a s t ą p i ł o d o piero w związku z p r z e s t a w k ą płyn n y c h С tort, *tolt S trot i tlot), która p r z e p r o w a d z o n a z o s tała w g w a rach p r a s e r b s k l c h l p r a p o l s k i c h mniej więcej w identyczny sposób. O z n a c z a ł o to zarazeir zerwanie s t a ­

rych wię z i z z e s p o ł e m południowo - w s c h o d n i m . N i e p o w s t a ł a w ten sposób jednak żadna o d r ę b n a g r u p a lechicko-łużycka, jak próbował to u d o wodnić W. Taszycki, podo b n i e zresztą, jak nie b y ł o nigdy ściślejszej grupy czesko-słowackiej. S i l n i e j s z y m w p ł y w o m lechi- c k i m ulegały gwa r y typu s t a r o s e r b s k i e g o d o p i e r o po p r z y b y c i u ich no sicieli do ich p ó ź n i e j s z y c h h i s t o r y c z n y c h f i edzib n a p ó ł n o c od gó r c z e s k i c h i Rudaw, gdzie n a terenie dzi s i e j s z y c h Dolnych Łu- życ d o s z ł o do c z ę ś c i o w e g o zmiesz a n i a się e l e m e n t u s t a r o s e r b s k i e g o z p r ą d e m m i g r a c y j n y m p o c h o d z e n i a polsko-p o ł a b s k l e g o . W w y n i k u te­ g o p o w s t a ł tutaj s a m o d z i e l n y t y p gwarowy, repre z e n t o w a n y dziś przez1 język dolnołużycki.

Uniwersytet im. Karciła Marksa

L i p s k , N R D

Heinz SchastorSewc

DIE STELLUNG DES SORBISCHEN IM LICHTE NEUER ERKENNTNISSE AUS DEM BEREICH DER HISTORISCHEN DIALEKT0IX5GIE

Verfasser referiert e in le ite n d die bisherigen Ansichten polnischer Auto­ ren Uber die Stellung des Sorbischen im Rahmen des Slawischen, besonders des Westslawischen (K. Nitsch, W. Taszycki, Z. S tie b e r, K. Dejna). Durch neue Forschungen auf dem Gebiet des Sorbischen, vor allem aus der Z e it nach 1945 (Dialektmonographien, D ia le k ta tla s , ' Ausgabe und Bearbeitung von Sprachdenk­ mälern, Arbeiten zur altsorbischen Toponymie) wurde das bisherige B ild über

19 Por. w związku z reprezentowanym tu stanowiskiem również polemiczny artykuł J. P e t r a, К postaveni Xniické srbStlny mezi xipadoslovanskym

ÎÏÏÏÏ! "Slavia" XLV’, 1 9 7 9 Г г . A,vs. 357-363. Por tez H S c h u s t e r - -S e w c, wo praMenju r&Sneho primznistwa mjez iaïiakej serbâàinu a <?<?- gcinu, "Slav la" XLVII, 1980, s. 171-182.

das Ober- und Niedersorbische und seine Geschichte zum Teil bedeutend er­ weitert. Beachtung verdienen in diesem Rahmen sprachliche Fakten, die auf eine stärkere Verbindung des Sorbischen mit dem SUdostflügel des Urslawischen verweisen.

Als Beweis für di« postulierten älteren Kontakte des Sorbischen mit den ehemaligen eüdostlawiechen Dialekten des Urslawischen werden phonetische,mor­ phologische und lexikalische Fakten angeführt, die das Sorbische mit dem heu­ tigen Ostslawischen (hier besonders mit dem Ukrainischen) und dem Tschecho- -Slowakischen verbinden, z.B. die Entwicklungen y * y * Л, с', s', г' * » с, s, г, ç * ч * и, ç * 'ą * 'л. Die von der bisherigen Forschung ver­

tretene Meinung, es handele sich in diesen Füllen um relativ späten Einfluß des Tschechischen auf das Sorbische, wird als unbeweisbar zurückgewiesen.

Die erste Annäherung der ursl. Vorgängerdialekte des Sorbischen an das Ur- polnisehe erfolgte im Zusammenhang mit der Liquidametathese, die im Sorbi­ schen und im Polnischen auf dieselbe Weise durchgeführt worden ist. Dies be­ deutete aber zugleich den Abbruch der alten sprachlichen Beziehungen mit dem südöstlichen Dialektkomplex des Urslawischen. Es entstand auf diese Weise a- ber keine gesonderte lechisch-sorbische Untergruppe des Späturslawiechen, so wie das W. Taszycki zu begründen versucht hat. Zu stärkeren sorbisch-lechi- schen sprachlichen Kontaktierungen ist es erst nach Ankunft der altsorbischen Stämme in ihren späteren historischen Siedlungsgebieten nordöstlich des Er­ zgebirges und des Lausitzer Gebirges gekommen. Hier vermischten sich im Ge­ biet der Kiederlausitz, zwischen Neifie und Schwarzer Elster, teilweise die altsorbischen Dialekte südöstlicher Provenienz mit den sich aus östlicher bzv. südöstlicher Richtung ausbreitenden lechischen (polriisch-pomoranischert) Dialekten. Das Ergebnis war die Herausbildung eines besonderen sorbischen Dialekttyps, repräsentiert durch das heutige Niedersorbische.