Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie gmin wiejskich w województwie łódzkim

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA GEOGRAPHICA SOCIO-OECONOMICA 8. 2007

Iw ona Jażdżew ska

SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ZRÓŻNICOWANIE GMIN

WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM

W artykule przedstawiono zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne w 135 gminach wiejskich województwa łódzkiego w 2002 r. Przedstawiono zależności między wybranymi cechami diagnostycznymi oraz przeprowadzono klasyfikacje i regionalizację gmin wiejskich na podstawie różnych kryteriów (ekonomicznych, społecznych, rolniczych). Zbadano również współzmienność miedzy cechami środowiskowymi (poziom ekonomiczny, rolniczy, społeczny) a zmiennymi geograficznymi, takimi jak położenie gminy w sąsiedztwie miast, oraz ich dostępnością komunika­ cyjną (drogową i kolejową). Sąsiedztwo miast (szczególnie Łodzi) wpływało pozytywnie zarówno na cechy społeczne, jak i ekonomiczne w gminach wiejskich. Zanotowano brak wpływu linii kolejowej na badane wskaźniki, co sugeruje wniosek o coraz mniejszej roli tego środka komunikacji w rozwoju ekonomicznym gmin wiejskich. Występuję za to umiarkowany dodatni wpływ dróg krajowych na poziom ich rozwoju ekonomicznego. Wybrane zmienne geograficzne są silnymi determinantami zróżnicowania społeczno-ekonomicznego gmin wiejskich.

1. W stęp

W ojew ództw o łódzkie zajm ow ało w 2002 r. 18 2 1 9 km 2 pow ierzchni, z czego 75,76% przypadało na gm iny w iejskie, a na 2 607 380 m ieszkańców w ojew ódz­ tw a jed y n ie 28,68% m ieszkało w 135 gm inach w iejskich. C elem artykułu je st znalezienie odpow iedzi na kilka pytań badaw czych:

• w jak iej kondycji ekonom icznej s ą gm iny w iejskie? • ja k a je st rola rolnictw a w ich gospodarce?

• ja k ie s ą ich cechy dem ograficzne?

Drugim celem je s t om ów ienie zróżnicow ania przestrzennego cech społeczno- -ekonom icznych, w skazanie regionów o pew nych hom ogenicznych cechach oraz w eryfikacja hipotezy zakładającej, że na poziom społeczno-ekonom iczny gm in w iejskich m a w pływ ich położenie geograficzne. O dpow iedzi na zadane pytania szukano poprzez analizę w ybranych cech statystycznych zbieranych i udostępnianych przez G US ( w w w .stat.gov.pl). O pierała się ona przede w szystkim na w ynikach w ybranych m etod taksonom ii num erycznej proponow anych przez B. K ostrubca (1982), Paryska (1982), Z eliasia (1970), G rabińskiego i innych (1989).

Rys. 1. Podział administracyjny i komunikacja w województwie łódzkim w 2002 r. Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

W w ojew ództw ie łódzkim funkcjonow ało w 2002 r. 177 gm in, w tym: 18 gmin m iejskich, 24 m iejsko-w iejskich i 135 gmin w iejskich, których rozkład przestrzenny prezentuje m apa 1. Przedm iotem analizy będą w yłącznie gm iny w iejskie, ich cechy ekonom iczne, społeczne i położenie geograficzne.

2. M etoda badawcza

Gm iny w iejskie w w ojew ództw ie łódzkim było m ocno zróżnicow ane pod względem w ielu cech, np. poziom u ekonom icznego, w arunków zam ieszkania, cech dem ograficznych. Z tego pow odu zastosow ano w ybrane m etody klasyfikacji i regionalizacji, które pozw oliły na podział gmin na rozłączne zbiory z punktu w idzenia określonych kryteriów . Posłużono się kilkom a m etodam i

taksonom ii num erycznej, które pozaw alają na znalezienie podobieństw a m iędzy zespołam i cech określającym i badane jednostki. U w zględnienie kryteriów przestrzennych pozw ala dodatkow o na regionalizację danych.

P rocedura badaw cza w ykonyw ana była w kilku etapach: - doboru cech do analizy,

- o p ra c o w a n ia m acierzy inform acji, - redukcji cech,

- w yboru metod statystycznych, - kartograficznej prezentacji wyników, - delim itacji zbiorów i regionów , - analizy w spółzależności, - w nioskow ania.

W pierw szym etapie badań w ybrano 28 cech statystycznych (pochodzących głów nie z G U S), które m ogły um ożliw ić charakterystykę i klasyfikację gm in w iejskich. Dotyczyły one następujących zagadnień:

- oceny stanu rozw oju gospodarczego i potencjału ekonom icznego, - poziom u rolnictw a,

- zróżnicow ania cech dem ograficznych, - w ykluczenia społecznego,

- aktyw ności społecznej m ieszkańców .

W ybrane cechy opracow ano w postaci m acierzy inform acji, w której oprócz w ym ienionych powyżej cech statystycznych uw zględniono położenie geogra­ ficzne, adm inistracyjne i dostępność kom unikacyjną. C echy zostały poddane norm alizacji.

K olejnym etapem była redukcja cech i w ybór cech diagnostycznych. Brano pod uw agę przede w szystkim w spółzależność cech i ich rozkład. Do w yłonienia zespołu cech diagnostycznych zastosow ano m etodę składow ych głów nych. K lasyfikację gm in w iejskich w ykonano m etodą taksonom iczną ^-średnich, która pozw ala na w yodrębnienie k grup o zm inim alizow anej w ew nątrzgrupow ej w ariancji. W yniki klasyfikacji zaprezentow ano w form ie kartograficznej, dzięki której m ożliw e je s t w skazanie regionów hom ogenicznych. Zarów no w ybrane cechy diagnostyczne, ja k i w ydzielone m eto dą ¿-średnich grupy gm in w iejskich skorelow ano ze zm iennym i zw iązanym i z położeniem geograficznym .

Cechy diagnostyczne podzielone zostały w edług w ybranych kryteriów , a każde z nich opisane zostało przez kilka w skaźników .

K ryterium ekonom iczne pozw oli na ocenę stanu rozw oju gospodarczego i potencjału ekonom icznego gmin w iejskich. Z aproponow ano następujące w skaźniki:

Xi - udział podatku rolnego w dochodach budżetu gm in w 2004 r.,

X2 - udziały w podatkach stanow iących dochody budżetów państw a podatku dochodow ego od osób fizycznych w 2004 r.,

X.i - udziały dochodów w łasnych w udziałach ogółem (w % ) w 2004 r., X4 - dochody w łasne na 1000 m ieszkańców w 2004 r.,

X5 - odsetek w ydatków na inw estycje w 2004 r.,

X6 - odsetek osób pracujących w sektorze pryw atnym w 2002 r., X7 - odsetek jednostek pryw atnych w jednostkach REGON w 2002 r., XK - liczba m ieszkań oddanych do użytku w latach 1997-2004,

X9 -ś re d n ia pow ierzchnia m ieszkań oddanych do użytku w latach 1997-2004, X|o - liczba obiektów noclegow ych - V II—IX 2002 r.

O bszar badań obejm uje w yłącznie gm iny w iejskie, dlatego kolejne kryterium dotyczy oceny zróżnicow ania poziom u rolnictw a w gm inach wiejskich w ojew ództw a łódzkiego. W ybrano następujące w skaźniki (N arodow y Spis Rolny 2002 r.):

Ri - odsetek pow ierzchni rolnych, R2 - odsetek pracujących w rolnictw ie,

Ri - odsetek podatku rolnego w ogólnych dochodach budżetu gm iny, R4 - odsetek gospodarstw rolnych liczących 5 - 1 0 ha,

R5 - odsetek gospodarstw rolnych utrzym ujących się z renty i em erytury, R6 - liczba pracujących w rolnictw ie na 100 ha użytków rolnych.

K olejne kryterium obejm uje zróżnicow anie cech dem ograficznych w gm inach w iejskich w w ojew ództw ie łódzkim . Z aproponow ano następujące w skaźniki (N SP 2002 r.):

Li - gęstość zaludniania - liczba osób na km 2, L2 - saldo m igracji w prom ilach,

L3 - odsetek ludności w w ieku przedprodukcyjnym , L4 - odsetek ludności w wieku produkcyjnym , L5 - odsetek ludności w w ieku poprodukcyjnym , Lć - w skaźnik obciążenie dem ograficznego,

L7 - udział aktyw nych zaw odow o (pracujący i bezrobotni gotow i podjąć pra­ cę, aktyw nie poszukujący pracy) w liczbie ludności liczącej 15 lat i w ięcej,

Lg - udział pracujących w liczbie ludności liczącej 15 lat i więcej, L9 - udział pracujących w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ,

L10- liczba osób z m inim um średnim w ykształceniem na 1000 m ieszkańców , L n - frekw encja w w yborach do Sejmu RP w 2005 r.,

L j2 - odsetek bezrobotnych.

Za istotne w ocenie zróżnicow ania gm in w iejskich uznano rów nież zm ienne geograficzne zw iązane z położeniem kom unikacyjnym i sąsiedztw em miast. Do badań przyjęto następujące cechy, którym przyporządkow ano ok reślon ą liczbę punktów (rys. 1):

51 - położenie w sąsiedztw ie gm in m iejskich (1 punkt),

52 - położenie w sąsiedztw ie najw iększego m iasta w w ojew ództw ie - Łodzi

(2 punkty),

53 - przebieg drogi krajow ej przez gm inę (2 punkty), 54 - przebieg drogi w ojew ódzkiej (1 punkt),

3. A k tyw n ość ekonom iczna w gm inach w iejskich w w ojew ództw ie łódzkim

N ajsilniejszą cech ą opisującą aktyw ność ekonom iczną gm in w iejskich - w yodrębnioną za pom ocą m etody składow ych głów nych - okazał się w skaźnik X3 określający udział dochodów w łasnych w dochodach ogółem budżetów gmin w gm inach w iejskich w w ojew ództw ie łódzkim w 2004 r., którego rozkład przedstaw ia poniższy histogram (rys. 2).

%

Rys. 2. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin w gminach wiejskich w województwie łódzkim w 2004 r.

Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Z decydow ania w iększość gmin w iejskich (80) m a w artość om aw ianego w skaźnika poniżej średniej dla gmin w iejskich w ojew ództw a (34% ), a pozostałe 55 gm in pow yżej tej w artości. G m iną w yróżniającą się najw iększym udziałem dochodów w łasnych w budżecie ogółem (97,6% ) je st przem ysłow y Kleszczów , na obszarze którego funkcjonuje kopalnia i elektrow nia. Jest to je d n a z najbogatszych gm in w Polsce i ze w zględu na specyficzne cechy społeczno- -ekonom iczne będzie w w iększości statystyk odizolow ana od innych gmin. Do grupy o bardzo dużym udziale tego w skaźnika (>60% ) n ależą trzy gm iny leżące w sąsiedztw ie Łodzi - Rzgów, Pabianice, Ksaw erów oraz dw ie w sąsiedztw ie kopalni - B ełchatów i Rząśnia. W ysoką (>50% ) w artość w skaźnika zanotow ano rów nież w gm inach: Inow łódz, Szczerców , O zorków , M asłow ice, Ujazd, Zgierz, W olbórz, T om aszów M azow iecki. P rzeciw ną kategorię stanow ią gm iny o

m ałym udziale dochodów w łasnych w budżecie, a w śród niech te, których om aw iany w skaźnik nie przekracza 20% : Brąszewice, R zeczyca, C ielądz, K lonow a, C zerniew ice, A leksandrów , Żechlinek, K iełczygłów , Lututów, Poświętne.

Drugim w skaźnikiem m ów iącym o aktyw ności ekonom icznej gm in je st dochód w łasny gminy przeliczony na 1 m ieszkańca. Jest on silnie skorelow any z udziałem dochodów w łasnych w dochodach ogółem budżetów gm in (r = 0,92 dla w szystkich gm in - bez Kleszczow a).

Do gm in o najw yższych w artościach obydw u zm iennych zliczyć należy dw ie grupy gm in. Są to Rzgów, R ząśnia i Pabianice oraz S zczerców , B ełchatów , K saw erów , O zorków i Inow łódz (rys. 3).

x3

Rys. 3. Związek miedzy udziałem dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin (X3) a dochodami gmin na 1000 mieszkańców (X4) w gminach wiejskich w

województwie łódzkim w 2004 r. (bez gminy Kleszczów) Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pi)

Z pow odu wysokiej korelacji om aw ianych w skaźników , w dalszej analizie w ykorzystyw any będzie w skaźnik X 3, reprezentujący aktyw ność ekonom iczną gm iny.

W ażną pozycję w budżetach w ybranych gm in stanow i podatek rolny św iadczący o aktyw ności rolniczej w gm inie, który w aha się od 0,0 1% w

Kleszczow ie do 42,4% w O porow ie. Jednak pom im o charakteru w iejskiego gmin jeg o przeciętna w artość osiąga 12,79%, a w w iększości gm in ta w artość je st niższa od średniej dla w szystkich gmin w iejskich w w ojew ództw ie (rys. 4).

X1

Rys. 4. Udział podatku rolnego w dochodach własnych budżetów gmin w gminach wiejskich w województwie łódzkim w 2004 r.

Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

O m ałej roli podatku rolnego w dochodach w łasnych świadczy ujem na zależność m iedzy w skaźnikam i X] i X4 (r = - 0 ,4 ) , w skazująca na słabość ekonom iczną gm in o funkcjach rolniczych. Im w yższy udział podatku rolnego w dochodach w łasnych, tym niższa w artość dochodów w łasnych gm in na m ieszkańca.

W ykazanie zróżnicow ania aktyw ności ekonom icznej w badanych gm inach przeprow adzano za pom ocą m etody klasyfikacji danych zwanej m etodą ^-średnich. K orzystając z niej podzielono gm iny na 6 rozłącznych klas o różnej liczebności. K ażdą z nich m ożna scharakteryzow ać w odm ienny sposób.

S kupienie 1 je st najliczniejsze, zaw iera 84 gm iny w iejskie charakteryzujące się najw yższym udziałem podatku rolnego w dochodach w łasnych, a także najw yższym i udziałami podatku dochodow ego od osób fizycznych w podatkach stanow iących dochody budżetu państw a. W gm inach tych udział osób pracujących do ogółu m ieszkańców w wieku produkcyjnym wynosi ok. 12%, co oznacza bądź w ysokie bezrobocie, bądź w ysoki w skaźnik obciążenia

dem ograficznego, bądź dojazdy do pracy w innych gm inach. Gm iny te w ypracow ały najm niejsze dochody w łasne na 1 m ieszkańca i m iały najniższy udział dochodów w łasnych w dochodach budżetów gm iny.

zł 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Rys. 5. Związek miedzy udziałem podatku rolnego w dochodach własnych budżetów gmin (X,) a dochodami gmin na 1000 mieszkańców (X4) w gminach wiejskich w

województwie łódzkim w 2004 r. (bez gminy Kleszczów) Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

S ą to gm iny o rolniczym charakterze, o najsłabszej - poniżej przeciętnej dla gm in w iejskich w ojew ództw a - aktyw ności ekonom icznej, w których m ieszkańcy w ypracow ują znaczn ą część dochodów w łasnych gm iny. W arto zw rócić uw agę na to, że w gm inach tych oddano do użytku w latach 1997-2004 bardzo m ałą liczbę m ieszkań, co św iadczy o małej aktyw ności ekonom icznej ich m ieszkańców . T w orzą one zw arte regiony obejm ujące pow iaty w ieluński i sieradzki, opoczyński i piotrkow ski z radom szczańskim , raw ski i częściow o tom aszow ski, łęczycki z kutnow skim (rys. 6).

T rzydzieści sześć gm in w iejskich należących do skupienia 2, m a rów nież charakter rolniczy, o czym m oże św iadczyć dość w ysoka w artość podatku rolnego, lecz m ają one korzystniejsze w artości w ybranych wskaźników. W ystępuje w nich w yższy udział podatku dochodow ego od osób fizycznych w podatkach stanow iących dochody budżetu państw a, w yższe dochody własne na

1000 m ieszkańców , dw ukrotnie w yższa liczba m ieszkań oddanych do użytku w latach 1997-2004 niż w skupieniu 1. U dział osób pracujących do ogółu

Rząśnia ♦ ♦ Rzgów . Pabianice * * ♦ ** / • sadkowice 0pc? w

•V* * .4 - “ *,V f ♦

* ♦

m ieszkańców w wieku produkcyjnym w ynosi ok. 14%, a udział dochodów w łasnych w dochodach ogółem budżetów gm in w 2004 r. osiągnął 40%. O m aw iane gm iny m ają lepsze wskaźniki niż gm iny należące do skupienia 1, lecz ich wartości nadal są niższe od przeciętnej. G m iny należące do skupienia 2 położone są głów nie w pow iatach skierniew ickim , łow ickim , raw skim oraz północno-zachodniej części piotrkow skiego.

Rys. 6. Podział gmin wiejskich w woj. łódzkim na 6 skupień (kryterium ekonomiczne) Ź ró d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Skupienie 3 zaw iera 12 gmin o dobrych w skaźnikach ekonom icznych, słabszych od w ystępujących w skupieniu 4, ale korzystniejszych od opisujących skupienia 1 i 2. Przede w szystkim m ają one w yższe od przeciętnej dochody własne na 1 m ieszkańca, w ysoki udział dochodów w łasnych w budżetach gmin oraz odsetek zatrudnionych w sektorze pryw atnym . Jest to obszar intensyw nego budow nictw a m ieszkaniow ego oraz dużej - ja k na gm iny w iejskie - liczby obiektów noclegow ych, co m oże w skazyw ać na w ystępow anie funkcji turystycznych. S ą to gminy leżące w sąsiedztw ie Łodzi: A ndrespol, K saw erów ,

N ow osolna, Zgierz, O zorków , Parzęczew , Brojce, w sąsiedztw ie kopalni „B ełchatów ” - Szczerców i B ełchatów oraz w pow iecie Tom aszow skim - lnow łódz, W olbórz i Ujazd.

Tylko dwie gm iny w iejskie, Pabianice i Rzgów, które położone są w sąsiedztw ie Łodzi, należą do skupienia 4. W yróżniają się one korzystnym i w skaźnikam i ekonom icznym i: w ysokim i dochodam i w łasnym i na 1000

m ieszkańców , w ysokim udziałem dochodów w łasnych w dochodach ogółem budżetów gm in, najw yższym odsetkiem osób zatrudnionych w sektorze pryw atnym (66% ), najw yższym odsetkiem jedn ostek pryw atnych zarejestrow anych w REGON. Jest to obszar bardzo intensyw nego budow nictw a m ieszkaniow ego, o najw yższej średniej pow ierzchni m ieszkań oddanych do użytku w ostatnich latach (144,5 m 2). W gm inach tych w ystępuje niewielki udział podatku rolnego, co w skazuje na ich m ało rolniczy charakter.

Kolejne dwa skupienia, 5 i 6, obejm ują po jedn ej gm inie. S ą to sąsiadujące ze sobą gm iny Rząśnia i K leszczów (z tego pow odu będą om aw iane w spólnie), których najw ażniejszym atutem je s t ulokow ana w K leszczow ie kopalnia w ęgla brunatnego i elektrow nia korzystająca z tych zasobów. K leszczów to najbogat­ sza gm ina w w ojew ództw ie, w której zanotow ano 858,67% pracujących do ogółu m ieszkańców w wieku produkcyjnym , czyli w iększość pracow ników nie m ieszka w tej gm inie, lecz dojeżdża z sąsiednich, w tym zapew ne z Rząśni, gdzie zanotow ano jed y n ie 8,9% pracujących do ogółu m ieszkańców w wieku produkcyjnym . K leszczów m a bardzo niski odsetek osób zatrudnionych w sektorze pryw atnym , a podatek rolny w ystępuje w śladow ej w artości (0,0 1), nieco w yższe wartości w ystępują w Rząśni, stąd m ożna stw ierdzić, że gm iny te nie pełnią funkcji rolniczych. W K leszczow ie udział podatku dochodow ego od osób fizycznych w podatkach stanow iących dochody budżetu państw a osiąga

1%, za to udziały dochodów w łasnych w dochodach ogółem budżetu gminy sięgają blisko 100% (97,56% ). S ą to rów nież gm iny o bardzo wysokich udziałach w ydatków na inwestycje. Istotną cechą różniącą om aw iane gm iny je st liczba m ieszkań oddanych do użytku w latach 1997-2004, gdyż w Rząśni oddano ich jedynie 82, a w leżącym po sąsiedzku K leszczow ie 315.

4. Z różnicow anie poziom u rolnictwa

Przedm iotem badań były gm iny w iejskie w w ojew ództw ie łódzkim , jed nak w iejskie nie zaw sze oznacza rolnicze. Z jednej strony w ystępują gm iny o małej pow ierzchni rolnej w stosunku do pow ierzchni gm iny (R ,), np. w przem ysłow ej gm inie Kleszczów odsetek pow ierzchni rolnych dochodzi do 26% , w zalesio­ nym Inow łodzu do 28% , z drugiej strony są gm iny, w których odsetek pow ierzchni rolnych przekracza 90% (R zgów , Bedlno, C hąśno, W itonia, Zduny,

K ocierzew Południow y). Rozkład cechy Ri je st zbliżony do rozkładu norm alnego (rys. 7), z niew ielką d odatnią skośnością i kurtozą.

Aby gospodarka rolna była efektyw na m usza w ystępow ać korzystne warunki naturalne (gleby, klim at, rzeźba terenu, w arunki w odne). W edług A. Sulibors­ kiego (2 0 0 1) region łódzki charakteryzuje się w arunkam i gorszym i od przeciętnej dla kraju.

odsetek powierzchni rolnych %

Rys. 7. Rozkład udziału powierzchni rolnych w powierzchni gmin wiejskich ogółem w województwie łódzkim w 2002 r.

Ź ró d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

A utor ten zaproponow ał syntetyczny w skaźnik w arunków agroekologicznych (w skali 123 punktow ej), którego najw yższe w artości w ystęp ują we w szystkich gm inach pow iatów kutnow skiego, łęczyckiego (z w yjątkiem gm iny Świnice W arckie) oraz w gm inie O zorków (pow . zgierski), położonych w północnej części w ojew ództw a (rys. 8) i charakteryzujących się głów nie up raw ą w arzyw , pszenicy, buraków cukrow ych. D obre w arunki m ają rów nież pow iat zduńskow olski oraz pow iaty m iejskie Piotrków Trybunalski i Skierniewice. Dość korzystne warunki agroekologiczne autor zanotow ał w pojedynczych gm inach pow iatu piotrkow skiego (M oszczenica, G rabica, W olbórz, W ola K rzysztoporska), sieradzkiego (B łaszki, W róblew , W arta), w ieluńskiego (C zarnożyły, Biała, M okrsko), tom aszow skiego (B ędków , Rokici-ny), w których

notuje się w ysoką intensyw ność produkcji zw ierzęcej, oraz raw skiego (Sadkow ice, Biała R aw ska) o dom inacji sadów.

Rys. 8. Waloryzacja rolnicza przestrzeni produkcyjnej w woj. łódzkim (skala 123 punktowa)

Ź r ó d ło : Suliborski 2001

R ozkład liczby osób zatrudnionych w sektorze rolniczym św iadczy o roli rolnictw a w gm inach w iejskich. C harakteryzuje się on bardzo siln ą asy m etrią i kurtozą (rys. 9). W śród 135 gm in w iejskich w trzech (B urzenin, O strów ek, Regnów ) nie zanotow ano ani jednej osoby pracującej w sektorze rolniczym , pom im o że w ww. gm inach odsetek pow ierzchni rolnych w aha się od 60 do 81%. S ą to gm iny, w których ok. 20% gospodarstw rolnych utrzym uje się z em erytury i renty, a w łaściciele gospodarstw rolnych pracują rów nież w innych gałęziach gospodarki kraju. W 77 gm inach w iejskich odsetek zatrudnionych w sektorze rolniczym nie sięga 5%. Z kolei w gm inach Bielawy, Rozprza, G łowno, Sulm ierzyce, N ow y K aw ęczyn, C hąśno, Strzelce W ielkie przekracza on 20%.

pracujący w rolnictwie %

Rys. 9. Rozkład pracujących w sektorze rolniczym w gminach wiejskich w woj. łódzkim w 2002 r.

Ź ró d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Struktura w ielkości gospodarstw rolnych w gm inach w iejskich mówi o znaczeniu ekonom icznym rolnictw a. W gm inach w iejskich w ojew ództw a łódzkiego była ona m ocno zróżnicow ana. U dział gospodarstw dużych, od 5 do 10 ha (cecha R4), wahał się od 4% w A ndrespolu do ponad 40% w gm inach C zarnocin, K iełczygłów , K ocierzew Południow y, Brąszew ice, Głuchów . Duże gospodarstw a rolne m ają dodatni um iarkow any w pływ na w zrost udziału podatku rolnego w budżecie gm in (r = 0,317)

Duża dodatnia zależność w ystąpiła m iędzy cecham i Ri i R3 (r = 0,612), co oznacza praw idłow ość m ów iącą, że im większy odsetek pow ierzchni rolnych występuje w gm inach, tym w yższy je st udział podatku rolnego w budżecie gminy. K orelacja m iędzy odsetkiem pracujących w rolnictw ie a liczbą pracują­ cych w rolnictw ie na 100 ha użytków rolnych osiągnęła w y soką wartość dodatnią r = 0,671. Z tego pow odu zrezygnow ano z cechy Rć, a pozostaw iono cechę R2, która m iała bardziej korzystne w spółczynniki asym etrii i kurtozę.

Z kolei w ysoki udział gospodarstw rolnych utrzym ujących się z em erytury i renty (R 5) oznacza słaby poziom rolnictw a. W ystępuje ujem na zależność między cecham i R* i R5 - im w iększy odsetek użytków rolnych, dużych gospodarstw

rolnych (5 -1 0 ha), tym niniejsza liczba gospodarstw rolnych utrzym ujących się z renty i em erytury (r = -0 ,5 2 ). O m aw iana cecha R5 ma rów nież ujem ny wpływ na udział podatku rolnego w budżecie gm in (r = -0 ,5 6 ). W sześciu gm inach udział gospodarstw rolnych utrzym ujących się z em erytury i renty nie osiąga 10% (K ocierzew Południow y, G óra Świętej M ałgorzaty, C zarnocin, O porów , Kiernozia, Piątek), ale w czterech przekracza 40% (G om unice, Żarnów , Gidle, Białaczów).

Do klasyfikacji gmin w iejskich w edług ich potencjału rolniczego w ybrano cechy R |, R 2 i R3. Przeprow adzono grupow anie gmin na 4 skupienia. W wyniku zastosow anej procedury gminy podzielone zostały na 4 grupy o różnej liczebności. Zostały one uporządkow ane w następujący sposób. N um er skupienia oznacza aktyw ność ro ln iczą gm iny, skupienie 1 obejm uje gm iny o najsłabszej, a skupienie 4 o najsilniejszej funkcji rolniczej w w ojew ództw ie.

Skupienie 1 to 27 gmin w iejskich, w których w ybrane trzy w skaźniki m ają w artości dużo niższe od średniej dla w szystkich gm in w iejskich w w ojew ódz­ twie i reprezentow ały najsłabszy poziom rolnictw a w 2002 r. S ą to gm iny poło­ żone w okół Bełchatow a, w przem ysłow ej części w ojew ództw a (K leszczów , Kluki, Szczerców i B ełchatów ), w pobliżu Tom aszow a M azow ieckiego (U jazd, Tom aszów M azowiecki, Inow łódz, Pośw iętne i Lubochnia), na południu w ojew ództw a - Radom sko, G idle, Żytne, G om unice oraz w pobliżu m iasta Ł odzi (N ow osolna i Zgierz), Skierniew ic (Skierniew ice i Bolim ów). Pozostałe są rozproszone i leżą w południow ej części w ojew ództw a (D obroń, Dłutów, G alew ice, O sjaków , W ierzchlas, N ow a B rzeźnica, Ręczno, Łęgi Szlacheckie, Białaczów).

Skupienie 2 - najliczniejsze - reprezentuje 49 gm in w iejskich o słabej aktyw ności rolniczej, ale zbliżającej się do średniej dla gm in w iejskich w ojew ództw a. N ajw iększy obszar, w których gm iny n ależą do 2 skupienia, znajduje się na południow ym zachodzie w ojew ództw a m iedzy m iastam i Sieradz, Z łoczew , Z elów i Łask.

Skupienie 3 zaw iera gm iny w iejskie (39), które m ają najm niejszy udział osób pracujących w sektorze rolniczym , ale w ysokie - pow yżej przeciętnej - w artości odsetka pow ierzchni rolnych i udziału podatku rolnego w dochodach gminy. M ożna w yznaczyć cztery w iększe obszary o tych cechach: pierw szy znajduje się na południe od m iasta w ojew ódzkiego Łodzi, na w schód od T uszyna (R zgów , Brojce, Rokiciny, C zarnocin, Będków , M oszczenica, G rabica, W ola K rzysztoporska), drugi leży na w schód od K oluszek (Jeżów, B udziszew ice, Żelechlinek, G łuchów , Słupia, G odzianów , Lipce R eym ontow skie, Dm osin), trzeci obejm uje gm iny północno-zachodniej części w ojew ództw a (D alików , W artkow ice, Św inice W arckie, Łęczyca, O zorków , Piątek), a czw arty południow o zachodnią je g o część (Łubnice, Skom lin, Biała, C zarnożyły, Lututów). Gm iny sąsiadujące z Ł o d zią znane s ą przede w szystkim z intensyw nej uprawy szklarniow ej (R zgów ponad 100 tys. n r ) , której płody rolne sprzedaw ane są w Łodzi (Suliborski 2001).

numer skupienia 1

■ 1

3

mm

4

Rys. 10. Podział gmin wiejskich w woj. łódzkim na 4 skupienia (kryterium rolnicze) Ź ró d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Skupienie 4 - najm niej liczne - reprezentuje 20 gm in o dużej aktyw ności rolniczej. M ają one najw yższy odsetek pow ierzchni rolnych, pracujących w rolnictw ie i udział podatku rolnego w dochodach gm iny. W iększość - poza trzem a - znajduje się w północnej części w ojew ództw a na urodzajnych glebach, gdzie ok. 60% gospodarstw rolnych zajm uje się upraw ą warzyw. O prócz dobrych gleb charakteryzują się one najw yższą przeciętną w artością pow ierzchni gospodarstw a rolnego, najlepszym w yposażeniem w m aszyny rolnicze i najw yższym odsetkiem użytków rolnych w ogólnej pow ierzchni. W grupie tej znalazły się rów nież znane z sadow nictw a gm iny Sadkow ice (pow iat raw ski) oraz N ow y K aw ęczyn (pow iat Skierniew icki), a także gm ina Strzelce W ielkie.

5. Z r ó ż n ic o w a n ie c e c h d e m o g r a fic z n y c h

W 135 gm inach wiejskich m ieszkało w 2002 r. 747 470 osób, z których 24,1% było w wieku przedprodukcyjnym , 57,4% w wieku produkcyjnym , a pozostałe 18,5% w wieku poprodukcyjnym . Średnia gęstość zaludnienia w ynosiła 54,16 osoby na km2 i była m ocno zróżnicow ana - od 24,6 osób na km2

w gm inie Pośw iętne do 516, 1 osób na km2 w K saw erow ie i 466,8 osób na km2

w A ndrespolu. W iększość gm in w iejskich charakteryzow ała się gęstością zaludnienia w granicach 2 5 -7 5 osób na km2 (rys. 11).

Rys. 11. Rozkład gęstości zaludnienia w gminach wiejskich w woj. łódzkim w 2002 r. Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Dużym zróżnicow aniem charakteryzow ało się rów nież saldo m igracji, które w ahało się od —14,71 %o w gm inie Słupia do 30,93%o w N ow osolnej. W iększość (82) gm in notow ała ujemne saldo m igracji, co oznacza niekorzystny odpływ m ieszkańców z gm in wiejskich w ojew ództw a łódzkiego. A trakcyjnym m iejscem osiedlania się, przyciągającym now ych m ieszkańców , są przede w szystkim gm iny w iejskie zlokalizow ane w sąsiedztw ie Łodzi, do których m igrują m ieszkańcy m iast (N ow osolna, A ndrespol, Rzgów, D obroń, Dłutów ), oraz w pobliżu m iasta B ełchatow a (Bełchatów , Kleszczów).

M ieszkańcy w badanych gm inach w iejskich byli słabo w ykształceni, przeciętnie 45 na 1000 m ieszkańców m iało m inim um średnie w ykształcenie, ale były też gm iny (Łanięta, Łęki Szlacheckie), gdzie ich liczba nie przekroczyła 25. W yraźny korzystny w pływ na poziom w ykształcenia m a sąsiedztw o miast, szczególnie Łodzi, w okół której m ożna zauw ażyć najkorzystniejsze wartości w skaźnika w ykształcenia w gm inach w iejskich. W gm inie K saw erów , położonej pom iędzy Ł o dzią a Pabianicam i je s t on najwyższy (105), a w sąsiednich gm inach (R zgów , A ndrespol, N ow osolna, Zgierz, Parzęczew ) nie spada poniżej 90 osób z takim w ykształceniem na 1000 m ieszkańców . N ie m a zależności między w ykształceniem a poziom em bezrobocia w gm inach wiejskich.

A ktyw ność społeczną ilustruje udział w w yborach do Sejm u RP w 2005 r., którego w ym iernym m iernikiem je st frekw encja. W gm inach w iejskich woj. łódzkiego udział w tych w yborach w zięło przeciętnie 36,7% m ieszkańców , co nie je st w artością w y so k ą i św iadczy o słabym poziom ie aktyw ności społecznej. M ożna jed n ak w skazać kilka gm in w iejskich, w których m ieszkańcy w ponad 50% uczestniczyli w w yborach. S ą to gm iny Pątnów, Rusiec, G łuchów . Ponad­ przeciętną dla gm in woj. łódzkiego frekw encją w w yborach charakteryzo-w ały się gminy pow iatu łow ickiego, tom aszow skiego, także gm iny położone w sąsiedztw ie Łodzi. N a frekw encję m iało w pływ w ykształcenie m ieszkańców gm in w iejskich, tam gdzie było ono w yższe, udział w w yborach rów nież był w yższy (r = 0,312).

Ocenę gmin w iejskich pod kątem cech dem ograficznych oparto na kilku w skaźnikach w yznaczonych m etodą składow ych głów nych. Pierwszym składni­ kiem je s t L4 - odsetek ludności w wieku produkcyjnym . Drugim okazał się w skaźnik obciążenia dem ograficznego Lć, który był bardzo m ocno skorelow any (r = -0 ,9 6 6 ) z w ybranym w cześniej L4 i z tego pow odu zrezygnow ano z niego w dalszej procedurze. Kolejnym i w skaźnikam i w ybranym i do dalszej klasyfikacji są Lio - w skaźnik w ykształcenia, Łs - w skaźnik zatrudnienia, Li - gęstość zaludniania i L2 - saldo m igracji w prom ilach.

R ozkład przestrzenny skupień tw orzy układ w ęzłow o-pasm ow y, z głów nym węzłem w Łodzi i rozchodzącym i się od niego pasm am i w kierunku Łęczycy, Łow icza, Piotrkow a Trybunalskiego i T om aszow a M azow ieckiego oraz Sieradza.

Skupienie 1 obejm uje 71 gm in w iejskich o najbardziej niekorzystnych w skaźnikach dem ograficznych, takich ja k niski udział ludności w wieku produkcyjnym i niska gęstość zaludnienia, ujem ne saldo m igracji, najsłabsze w ykształcenie, ale ponad 50% w skaźnik zatrudnienia. W artości w iększości cech diagnostycznych są tu poniżej średniej dla gm in w iejskich w badanym w ojew ództw ie. G m iny te położone są głów nie w zdłuż w schodniej i zachodniej granicy w ojew ództw a łódzkiego oraz w jeg o północnej części.

Skupienie 2, o lepszych od pierw szego w artościach w skaźników , reprezen­ tuje rów nież duża liczba gm in (57). W artość cech dla poszczególnych gmin była tu zazw yczaj nieco w yższa od w artości przeciętnej. W iększość z gmin m iała dodatnie saldo m igracji i bliską przeciętnej dla gmin w iejskich gęstość

zaludnię-nia. G m ina Kleszczów je s t w tej grupie w yjątkiem , gdyż mała gęstość zaludnienia je st w niej rekom pensow ana w ysokim i w artościam i pozostałych w skaźników .

Rys. 12. Podział gmin wiejskich w woj. łódzkim na 4 skupienia (kryterium społeczne) Źródło: oprać, własne na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl)

Skupienie 3 zaw iera pięć gm in w iejskich (Z duńska W ola, G om unice, Rzgów, M oszczenica i N ieborów ), które m ają korzystne w artości w skaźników dem ograficznych, w ykraczające w ysoko ponad w artości przeciętne. We w szystkich w ystępuje dodatnie saldo m igracji, ponad 60% ludności w wieku produkcyjnym i gęstość zaludnienia blisko 100 osób na km 2. M niejszy niż 50% je st udział pracujących w liczbie ludności w wieku 151at i więcej.

Skupienie 4, w którym w ystępują jed y n ie dw ie gm iny sąsiadujące bezpośrednio z Ł o dzią (K saw erów i A ndrespol), reprezentuje obszar o w yjątkow ej w skali w ojew ództw a dodatniej w artości m igracji oraz gęstości zaludnienia. Ma też najkorzystniejszy udział ludności w wieku produkcyjnym w strukturze wieku m ieszkańców , ale najniższy udział pracujących w liczbie ludności w wieku 15lat i w ięcej.

6. W pływ położenia geograficznego na zróżnicow anie społeczno- -ekon om iczne gm in w iejskich woj. łódzkiego

W badaniach założono hipotezę, że na zróżnicow anie społeczno- -ekonom iczne gm in w iejskich ma w pływ położenie geograficzne, określone przez dostępność kom unikacyjną gmin oraz sąsiedztw o m iast, w tym m iasta w ojew ódzkiego Łodzi. W w ojew ództw ie łódzkim nie w ystępują pow ażne bariery geograficzne, takie ja k np. w ysokie góry, i uznano, że w ybrane zm ienne zw iązane z położeniem adm inistracyjnym , oraz kom unikacyjnym w ystarczą do analizy w spółzależności.

G m inom o najlepszej dostępności kom unikacyjnej (przebiegała przez nie droga krajow a i linia kolejow a) przyporządkow ano 3 punkty, a tym o najgorszej dostępności kom unikacyjnej 0 punktów . Sąsiedztw o Łodzi daw ało im 2 punkty, innego m iasta 1 punkt, a brak sąsiedztw a m iasta 0 punktów. Sum a punktów dostępności kom unikacyjnej i sąsiedztw a m iasta w ahała się więc w granicach od 0 do 5 punktów.

W analizie w spółzależności za zm ienne niezależne uznano cechy zw iązane z położeniem geograficznym , a za zm ienne zależne poziom rozw oju społeczno- -ekonom icznego określonego przez num er skupienia (obie zm ienne w skali porządkow ej).

Poziom ekonom iczny gm in w iejskich zależał w yłącznie od ich położenia w sąsiedztw ie gm iny m iejskiej (r = 0,425), a w szczególności Łodzi.

N ie zanotow ano w spółzależności m iędzy poziom em ekonom icznym a dostępnością kolejow ą, która jeszcze w wieku XIX była m otorem postępu ekonom icznego. M ożna jed n ak o niej m ów ić w przypadku dostępności drogow ej. W spółzależność je st słaba, dodatnia i nie zależy od typu drogi (r = 0,255). N ie je st ona tak silna ja k sąsiedztw o m iasta. Podsum ow ując, poziom ekonom iczny gmin w iejskich zależy głów nie od trzech czynników geograficznych: sąsiedztw a Łodzi, innego m iasta oraz dostępności drogow ej. W yjątkam i są dw ie gm iny, R ząśnia i K leszczów , które nie spełniają tych kryteriów , a ich poziom ekonom iczny zależy w yłącznie od sąsiedztw a kopalni w ęgla brunatnego, czyli środow iska przyrodniczego.

Poziom rozwoju i intensyw ności rolnictw a je st w głów nej m ierze uzależniony od środow iska przyrodniczego, jed n ak m ożna zauw ażyć um iarkow any stopień w spółzależności m iędzy zm iennym i geograficznym i a kilkom a cecham i diagnostycznym i dotyczącym i rolnictwa. Im dalej od m iasta (szczególnie Łodzi), tym w iększy udział (r = -0 ,3 8 ) gospodarstw rolnych 5 -1 0 ha, a im dalej od m iast i drogi krajow ej, tym udział dużych gospodarstw rolnych je st jeszcze większy (r = -0 ,3 9 5 ). Podobna zależność zachodzi m iędzy zm ien­

nymi geograficznym i a udziałem podatku rolnego w budżecie gm in wiejskich. Położenie geograficzne w pływ a dodatnio na zróżnicow anie społeczne gmin w iejskich (r = 0,371). W ystępuje um iarkow ana dodatnia w spółzm ienność pozio­ mu w ykształcenia z położeniem geograficznym gm iny. Te lepiej skom uniko­ wane i położone w sąsiedztw ie m iast m ają na ogół lepiej w ykształconych m ieszkańców (r = 0,322).

Szczególnie sąsiedztw o m iast w pływ a dodatnio na kilka w ażnych cech diagnostycznych, takich jak gęstość zaludnienia (r = 0,358), saldo m igracji (r = 0,438) i odsetek ludności w w ieku produkcyjnym (r = 0,426) oraz poziom w ykształcenia m ieszkańców (r = 0,269). M a ono ujem ny w pływ na odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym ( r = -0 ,4 3 5 ), a co za tym idzie, na w skaźnik obciążenia dem ograficznego (r = -0 ,4 4 0 ), który miał rów nież niekorzystne w artości dla gmin w iejskich położonych z dala od dróg. Słabe dodatnie znacznie m iała rów nież w spółzm ienność m iędzy przebiegiem linii kolejow ej a gęstością zaludniania i saldem m igracji. Położenie geograficzne nie m iało w pływ u na poziom bezrobocia w gm inach w iejskich. M ożna stw ier-dzić, że sąsiedztw o m iast (szczególnie Ł odzi) oraz dostępność kom unikacyjna w p ływ ają korzystnie na poziom cech społecznych w gm inach w iejskich.

O ceniając zastosow aną m etodę badaw czą m ożna stw ierdzić, że pozw oliła ona n a zaprezentow anie zróżnicow ania społecznego-ekonom icznego gm in w iejskich, a także na ich klasyfikację. Dała rów nież m ożliw ość przeprow adzania regionalizacji w edług w ybranych kryteriów . W skazane regiony w w iększości nie korespondow ały z podziałem na pow iaty, często obejm ow ały po kilka gm in z różnych pow iatów , co pozw oliło na regionalizację i w yciągnięcie szerszych konkluzji. O kazuje się, że agregacja danych do poziom u pow iatu m oże niekiedy prow adzić do zubożenia w niosków , gdyż ich granice obejm ują m ocno zróżnico­ wane gm iny wiejskie, a uśrednianie w artości ich cech diagnostycznych pow odu­ je dużą generalizację - niekiedy niezbędną, ale utrudniającą interpretację.

Przeprow adzanie klasyfikacji i regionalizacji pozw oliło rów nież na w skazanie w spółzależności m iędzy w ybranym i kryteriam i a zm iennym i geogra­ ficznym i (położenie kom unikacyjne i sąsiedztw o m iast). M ożna uznać, że w ybrane zm ienne geograficzne s ą silnym i determ inantam i zróżnicow ania społeczno-ekonom icznego gm in w iejskich.

L IT E R A T U R A

Grabiński T„ Wydmus S., Zeliaś A., 1989, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa.

Kostrubiec B., 1982, Taksonomia numeryczna w badaniach geograficznych, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, no 589, „Studia Geograficzne”, 38, Wyd. UWrocł. Parysek J. J., 1982, Modele klasyfikacji w geografii, Seria Geografia nr 31, Wyd.

Naukowe UAM, Poznań.

Suliborski A., 2001, Gospodarka rolna, [w:] S. Liszewski (red.), Zarys monografii województwa łódzkiego, ŁTN, Łódź, s. 278-303.

Zeliaś A., 1970, Problemy zastosowania pewnej metody analizy czynnikowej w bada­ niach nad rejonizacją rolniczą, „Przegląd Statystyczny”, R. 17, z. 3-4, s. 234-250.

S O C IO -E C O N O M IC D IV E R SIT Y O F C O U N T R Y B O R O U G H S IN T H E V O IV O D E S H IP O F Ł Ó D Ź

The paper is focused on the socio-economical diversity o f the rural communes of Lodz Province. It presents relationships between 28 selected diagnostic features. It asks whether geographical position has influence on the socio-economical situation. The paper show that the neighbourhood o f the city has good impact both social and economical features of the rural communes. The main road has moderate influence on the economical development rural communes. On the other hand the railway is o f no importance on the rural community. The study o f socio-economical differences among the rural communes based on method ¿-means. It makes six difference clusters.

dr Iwona Jażdżewska Katedra Geografii Miast i Turyzmu