Geologiczna regionalizacja Polski
— zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicznym i podpermskim
Marek Narkiewicz
1, Ryszard Dadlez
Geological regional subdivision of Poland: general guidelines and proposed schemes of sub-Cenozoic and sub-Permian units. Prz. Geol., 56: 391–397.
A b s t r a c t . The regional subdivisions of major structural complexes distinguished in the Polish territory have been systematically corrected and updated parallel with accumulation of new geological and geophysical data. Regional units are established not only basing on their tec-tonic characteristics but also on other criteria including sedimentary and subsidence develop-ment, magmatism, metamorphism and crustal structure. In future, new units should be defined and older ones redefined in a possibly objective, descriptive way. However, the interpretative approach is unavoidable particularly when older, largely concealed structural complexes are concerned. Therefore, the establishment of formal criteria and “official” regional subdivisions analogous to formal stratigraphic units, seems inappropriate. Proposed schemes or modifica-tions of previous subdivisions will serve as consistent and clear regional reference framework in geological and geophysical studies if they will meet few basic methodological and terminological requirements. Among the most important prerequisites is a clear definition of boundaries of particular units against most recent solid geological maps in a scale of 1:1 000 000 or larger. In accordance with the outlined guidelines the authors’ version of the regional framework of Polish sub-Cenozoic and sub-Permian (Variscan) geological units is presented. The subdivisions are based on the modified scheme published by Dadlez (1998) and that by Narkiewicz (2007), respectively. We did not attempt to present a pre-Variscan (Caledonian) regional framework, except for the stable area of the East European Platform devoid of the Devonian-Carboniferous cover. Given the present state of research, such subdivision would be very speculative, reflecting only one of several possible interpretative variants of the Polish Lowlands deep structure.
Keywords: regional subdivision, Poland, tectonics, structural complex, sub-Cenozoic, sub-Permian
Podzia³y regionalne odzwierciedlaj¹ wiedzê o geologii Polski, aktualn¹ w czasie ich opracowania. S¹ one wiêc ci¹gle modyfikowane, zaczynaj¹c od wersji najwczeœniej-szych (Nowak, 1927; Samsonowicz [W:] Ksi¹¿kiewicz & Samsonowicz, 1953; Po¿aryski, 1956; przegl¹d historyczny [W:] Znosko, 1962), przez warianty kolejne (m.in. Ksi¹¿kie-wicz i in., 1965; Oberc, 1967; Znosko, 1972; Po¿aryski, 1974), a koñcz¹c na ostatnio opublikowanych (Po¿aryski i in., 1992; Znosko, 1998; Dadlez, 1998). Ten proces mody-fikacji jest stopniowym przybli¿aniem siê do wiernego odzwierciedlenia g³ównych rysów geologii regionalnej, osi¹ganym dziêki postêpowi badañ terenowych, geologicz-nych i geofizyczgeologicz-nych, a tak¿e dziêki nowym koncepcjom badawczym. Tworzenie kolejnych, coraz doskonalszych modyfikacji schematu regionalnego powinno kierowaæ siê kilkoma prostymi zasadami, które staramy siê dalej sfor-mu³owaæ. Przedstawione nastêpnie propozycje podzia³u nawi¹zuj¹ do tych ogólnych zasad i wytycznych.
Niniejszy artyku³ zosta³ zainspirowany przez prace nad sformalizowanymi zasadami regionalizacji tektonicznej Polski, prowadzone z inicjatywy prof. A. ¯elaŸniewicza w ramach Komitetu Nauk Geologicznych PAN. Jego treœæ by³a przedstawiona cz³onkom komitetu i sta³a siê elemen-tem dyskusji na posiedzeniu w dniu 28 lutego 2008 r. Zda-niem autorów problem ten jest jednak na tyle wa¿ny dla polskiego œrodowiska geologicznego, ¿e powinien byæ poddany szerszej dyskusji, której czêœci¹ jest ten tekst.
Podzia³ regionalny — czym jest, a czym nie jest
Znaczenie geologicznego podzia³u regionalnego jest bezsporne. Porz¹dkuje on aktualn¹ wiedzê o budowie geo-logicznej kraju przez wydzielanie jednostek o jednorodnej
budowie geologicznej i wspólnej historii rozwoju. Dostar-cza jednolitych ram pojêciowych do analizowania szcze-gó³owych problemów geologicznych i jest punktem wyjœcia do planowania przysz³ych badañ. W tej sytuacji konieczne jest d¹¿enie do obiektywizmu i klarownej definicji poszcze-gólnych jednostek, przy jednoczesnym uwzglêdnieniu wszystkich istotnych obserwacji terenowych i danych ana-litycznych.
G³ównym kryterium dotychczas opracowanych sche-matów regionalnych by³y aspekty tektoniczne i paleotekto-niczne, przy czym pod pojêciem paleotektonika rozumiemy zrekonstruowan¹ wczeœniejsz¹ tektonikê (Dadlez & Jaro-szewski, 1994). Z powodów œciœle tektonicznych tworzy siê i przedstawia w postaci osobnych schematów odrêbne podzia³y regionalne dla planów strukturalnych przypisy-wanych ró¿nym epokom diastroficznym, w tym zw³aszcza najm³odszym — waryscyjskiej i alpejskiej. Mniej lub bar-dziej konsekwentnie podejœcie takie jest stosowane od dawna (Po¿aryski, 1956, 1974), aczkolwiek niektórzy autorzy opublikowali schematy bardziej syntetyczne (Dad-lez [W:] Dad(Dad-lez & Jaroszewski, 1994; Znosko, 1998).
Niektóre z dotychczas zaproponowanych podzia³ów regionalnych by³y przez autorów okreœlane jako tektonicz-ne (np. Oberc, 1967; Po¿aryski, 1974). Podzia³ regionalny nie jest jednak podzia³em wy³¹cznie tektonicznym i paleo-tektonicznym w takim sensie, ¿e mo¿na go zdefiniowaæ przez opis geometrii lub stylu ró¿norodnych struktur tekto-nicznych, obserwowanych lub zrekonstruowanych. Kryte-ria wydzielania poszczególnych jednostek obejmuj¹ inne geologiczne aspekty uwarunkowane tektonik¹, ale nie œciœle tektoniczne, w tym rozwój sedymentacji, magmatyzm, meta-morfizm lub g³êbsz¹ budowê skorupy ziemskiej. W szczegól-noœci elementem podzia³u mog¹ byæ baseny sedymentacyjne, zw³aszcza gdy maj¹ wyraŸne ramy tektoniczne, np. zapa-dlisko przedgórskie (zapazapa-dlisko przedkarpackie, basen Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego) lub rów tektonicz-M. Narkiewicz R. Dadlez
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.narkiewicz@pgi.gov.pl
ny. W niektórych przypadkach nazewnictwo, traktowane przez autorów jako tektoniczne, ukrywa w istocie baseno-wy charakter baseno-wyró¿nianych jednostek. Przyk³adem jest rów przedgórski Karpat i synklinorium górnoœl¹skie — terminy stosowane przez Oberca (1967) na okreœlenie basenu (zapadliska) przedgórskiego Karpat i, jak mo¿na przypuszczaæ, basenu GZW.
Kryteria tektoniczne mog¹ siê nak³adaæ na sedymenta-cyjne i na odwrót. Przyk³adem jest jednostka wyró¿niona jako dewoñsko-karboñski basen lubelski (Narkiewicz i in., 2007), której dalszy podzia³ przebiega ju¿ wy³¹cznie wed³ug kryteriów tektonicznych. Czasem wystêpuje nie-spójnoœæ miêdzy ró¿nymi kryteriami regionalizacji, a wyró¿-niane zgodnie z nimi jednostki nie pokrywaj¹ siê œciœle ze sob¹. Sytuacjê tak¹ opisano w tym artykule na przyk³adzie basenu GZW, bloku górnoœl¹skiego i pasma moraw-sko-œl¹skiego (Bu³a & ¯aba, 2005; Narkiewicz, 2007). Warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e stosowanie kryteriów stratygra-ficzno-sedymentacyjnych, m.in. rozk³adu subsydencji lub typu depozycji, bywa wrêcz nieodzowne w rekonstrukcjach paleotektonicznych, np. stref uskokowych, warunkuj¹cych geometriê basenów.
Postulat obiektywizmu podzia³u, a zw³aszcza nadanie mu formy opisowej, odnosi siê wiêc w równej mierze do kryteriów tektonicznych, jak i wszelkich innych wykorzy-stanych w celu jego tworzenia. Do postulatu tego mo¿na siê jednak w pe³ni zastosowaæ tylko w przypadku obszarów spe³niaj¹cych ³¹cznie co najmniej dwa warunki:
bardzo dobry stopieñ ods³oniêcia, wykluczaj¹cy nie-jednoznaczne interpretacje;
obszar objêty podzia³em jest „m³ody” tektonicznie lub te¿ obecny typ i stopieñ deformacji s¹ efektem ostatniej ich fazy, a wiêc nie wymagaj¹ rekonstrukcji. Do idea³u kandydata do podzia³u obiektywnego w skali szczegó³owej zbli¿aj¹ siê w Polsce Karpaty i ich zapadli-sko, ze wzglêdu na dobry stopieñ ods³oniêcia i zapis m³odych etapów deformacji. Podkenozoiczny plan Ni¿u Polskiego charakteryzuje siê wprawdzie s³abym ods³oniêciem, ale zarazem prost¹ budow¹ geologiczn¹, rozpoznan¹ licznymi otworami i badaniami sejsmicznymi. Dalej od idea³u jest obszar Sudetów, dobrze ods³oniêty, chocia¿ wyró¿niaj¹cy siê skomplikowan¹, wielofazow¹ tektonik¹. Na znacznym obszarze hipotetyczny pozostaje te¿ plan waryscyjski Ni¿u Polskiego, znajduj¹cy siê czêœciowo poza zasiêgiem otwo-rów wiertniczych i rozdzielczej sejsmiki (obszar przedsu-decki, rejon Ni¿u Polskiego miêdzy Pilic¹ a Noteci¹). Bardzo zró¿nicowana jest sytuacja w planie kaledoñskim (starszy paleozoik–najwczeœniejszy dewon), z dobrze roz-poznan¹ czêœci¹ platformow¹ w pó³nocno-wschodniej Pol-sce, a bardzo s³abo — reszt¹ kraju.
Istnieje wiêc ogólna zale¿noœæ miêdzy wiarygodnoœci¹ podzia³u regionalnego a wiekiem planu strukturalnego, którego dotyczy. Im starsze kompleksy strukturalne stara-my siê odwzorowaæ, tym wiêksze s¹ na ogó³ trudnoœci zwi¹zane ze s³abym rozpoznaniem, koniecznoœci¹ rekon-strukcji palinspastycznych i niejednoznacznymi interpreta-cjami. Przyk³adem mo¿e byæ wa¿na granica regionalna — uskok Grójca oddzielaj¹cy ró¿ne jednostki geologiczne w planie podkenozoicznym. Ju¿ jednak w podziale waryscyj-skim struktura ta rysuje siê niejednoznacznie i mo¿e byæ przyjmowana co najwy¿ej hipotetycznie (Narkiewicz, 2007). Jeszcze bardziej problematyczne jest jej ³¹czenie z planem kaledoñskim, dla którego brak jest dokumentacji geologicznej.
W ró¿nych dyskusjach na temat podzia³u regionalnego pojawia siê niekiedy postulat jego formalizacji, podobnie jak np. w przypadku niektórych podzia³ów stratygraficz-nych. Mia³oby to uczyniæ regionalizacjê geologiczn¹ sche-matem bardziej obiektywnym. Jednak¿e analogia do formalnej stratygrafii jest chybiona i to co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, kryteria regionalizacji s¹, jak to wczeœniej przedstawiliœmy, znacznie mniej jedno-znaczne ni¿ np. definiowania formacji lub biozony (por. Racki & Narkiewicz, 2006). Ich dobór zale¿y od typu budowy geologicznej i stopnia jej rozpoznania. Po drugie, w przypadku wiêkszoœci planów strukturalnych lub regio-nów wyró¿nianie jednostek jest wynikiem indywidualnej interpretacji autora lub zespo³u autorskiego. Jak ka¿da interpretacja równie¿ i ta wi¹¿e siê ze specyficznymi za³o¿e-niami i rozumowaniem, które podlegaj¹ przyjêtym regu³om naukowej dyskusji i weryfikacji. Istnieje tu analogia raczej do nieformalnych podzia³ów stratygraficznych, takich jak podzia³ na jednostki ograniczone niezgodnoœciami (Nar-kiewicz, 2003). Wobec tego, ustalanie sztywnych norm tworzenia lub modyfikacji podzia³ów, a zw³aszcza for-mu³owanie „oficjalnych” (obowi¹zuj¹cych) schematów mo¿e tylko utrudniæ normaln¹ dyskusjê naukow¹.
Proponowane zasady podzia³u
Aczkolwiek geologiczny podzia³ regionalny nie powi-nien mieæ charakteru formalnego nakazu lub zalecenia, to jednak nale¿a³oby od niego oczekiwaæ spe³nienia pewnych wymagañ metodologicznych i terminologicznych. Wyjœcio-wym warunkiem niezbêdnym do dokonywania podzia³u lub choæby tylko jego prezentacji jest sprecyzowanie, którego planu strukturalnego dotyczy. Je¿eli przedstawia siê na jed-nej mapie kilka nak³adaj¹cych siê schematów (co jest tech-nicznie mo¿liwe, choæ ma³o czytelne dla odbiorcy), to nale¿a³oby je wyraŸnie objaœniæ.
Jednostki podzia³u w skali ca³ego kraju s¹, z definicji, wydzieleniami wy¿szego rzêdu, a wiêc takimi, które mo¿na odwzorowaæ na mapie w du¿ej skali, np. 1 : 5 000 000. Wa¿ne jest wiêc, by ich granice mo¿na by³o przedstawiæ na tle mapy geologicznej w skali nie mniejszej ni¿ 1 : 1 000 000. Najbardziej aktualna mapa geologiczna w odpowiedniej skali i o odpowiednim stopniu odkrycia powinna byæ punk-tem wyjœcia („podk³adem”) do podzia³u regionalnego. Mapy bardziej szczegó³owe te¿ mog¹ byæ tu wykorzysta-ne, aczkolwiek ich przydatnoœæ jest wiêksza do wyró¿nia-nia jednostek tektonicznych ni¿szego rzêdu.
Przy wprowadzaniu nowych lub modyfikacji dawniej wyró¿nianych jednostek regionalnych wa¿ne jest uwzglêd-nienie dostêpnych danych ilustruj¹cych specyfikê nowych wydzieleñ i ich granice, przedstawionych na mapie w odpowiedniej skali. Przydatne mog¹ tu byæ ró¿ne mapy tematyczne (np. strukturalne lub geofizyczne), ale powin-ny one dokumentowaæ aspekty mo¿liwie empiryczne, a nie czysto interpretacyjne.
W rekonstrukcji obszarów zakrytych szczególnie wa¿ne s¹ dane geofizyczne, z kolei dla starszych, przedpermskich planów tektonicznych istotne jest uwzglêdnienie wiarygod-nych rekonstrukcji palinspastyczwiarygod-nych. Dotyczy to zw³aszcza wielokrotnych, na³o¿onych deformacji tektonicznych i wielkoskalowych przesuniêæ. Do okreœlenia typu jednostki i jej zasiêgu przestrzennego mo¿e te¿ okazaæ siê konieczne uwzglêdnienie danych o rozwoju i obocznym rozk³adzie subsydencji, litofacjach, magmatyzmie, metamorfizmie, pochodzeniu materia³u detrytycznego i innych czynników.
Wyró¿niona jednostka powinna mieæ cechy diagno-styczne, pozwalaj¹ce na jej odró¿nienie od jednostek s¹siednich. W przypadku wielu jednostek wy¿szego rzêdu, np. du¿ych bloków skorupowych, basenów sedymentacyj-nych lub pasm fa³dowych, oprócz granic mo¿na te¿ czêsto wskazaæ inne cechy diagnostyczne, np. dotycz¹ce historii subsydencji, sedymentacji, magmatyzmu lub budowy sko-rupowej. Wyró¿niane jednostki i ich granice powinny byæ mo¿liwie jasno okreœlone, przy czym wa¿ne jest stwierdze-nie, czy zosta³y wyznaczone na podstawie cech obiektyw-nych (które mo¿na przeœledziæ w terenie), czy te¿ na podstawie interpretacji i w jakim stopniu. W tym ostatnim przypadku istotne jest podanie przes³anek interpretacji.
Nazewnictwo jednostek regionalnych nie wymaga szcze-gólnej formalizacji, takiej jak np. nomenklatura jednostek stratygraficznych. Wa¿niejsze jest dok³adne zdefiniowanie i opis jednostki oraz nawi¹zanie do wczeœniejszych jej okreœleñ. Oczywiœcie by³oby wskazane, by nazwa jednost-ki spe³nia³a minimalne wymagania terminologiczne, to jest zawiera³a cz³on okreœlaj¹cy jej formê tektoniczn¹ lub paleotektoniczn¹ oraz cz³on geograficzny, charakteryzuj¹cy lokalizacjê jednostki. Z oczywistych powodów nale¿y uni-kaæ okreœleñ interpretacyjnych, odnosz¹cych siê do mode-lu genezy jednostki (np. terran, ryft), jak i przes¹dzaj¹cych wiek jej powstania (np. masyw bajkalski). Terminy wieko-we w nazwie jednostki regionalnej mog¹ byæ jednak w nie-których przypadkach uzasadnione, zw³aszcza gdy podkreœlaj¹ jej odmiennoœæ od jednostki o podobnym rozprzestrzenieniu, ale innym etapie rozwoju (np. kredowa i karboñsko-perm-ska niecka œródsudecka). Przy proponowaniu nowej nazwy jednostki wskazane jest podanie jej angielskiego odpo-wiednika.
W definiowaniu nowych jednostek zalecana jest powœ-ci¹gliwoœæ i przestrzeganie zasady priorytetu. Nale¿y w miarê mo¿liwoœci zachowaæ wczeœniej wyró¿nione jed-nostki, zw³aszcza o ugruntowanej w literaturze tradycji nazewniczej, ewentualnie je redefiniuj¹c lub definiuj¹c bardziej szczegó³owo.
Podzia³ w planie podkenozoicznym
Podzia³ przedstawiony na ryc. 1 jest schematem prze-niesionym z pewnymi zmianami z pracy Dadleza (1998), który z kolei nawi¹zuje do poprzednich propozycji podzia³u, zaczynaj¹c od najwczeœniejszych wersji (Nowak, 1927; Samsonowicz [W:] Ksi¹¿kiewicz & Samsonowicz, 1953). Granice miêdzy jednostkami regionalnymi odwzorowano na podstawie mapy Dadleza i in. (2000). Ponadto zmodyfi-kowano czêœciowo zasiêgi i nazwy niektórych jednostek. Jednostki lub regiony nale¿¹ce do innych planów tekto-nicznych, wychodz¹ce na powierzchniê podkenozoiczn¹ lub obecnie ods³oniête, zosta³y opisane du¿ymi literami.
Wyró¿nione jednostki pierwszego rzêdu cechuje wyraŸ-na symetria. Wa³ œródpolski jest osi¹ tektoniczn¹, do któ-rej przylegaj¹ od NE i NW ci¹gi niecek, a na zewn¹trz le¿¹ dwie jednostki monoklinalne: monoklina przedsudecka wraz z monoklin¹ œl¹sko-krakowsk¹ oraz monoklina
mazursko-podlaska. Stosowane przez niektórych
bada-czy okreœlenia antyklinorium i synklinorium (np. Po¿ary-ski, 1974) powinny byæ, naszym zdaniem, ograniczone do obszarów orogenicznych. Terminy wa³ i niecka s¹ ju¿ utrwalone w literaturze, w³¹cznie z odpowiednikami angielskimi, odpowiednio swell i trough. Lepiej oddaj¹ one specyfikê tektoniki platformowej i s¹ zgodne z terminolo-gi¹ stosowan¹ na jej klasycznych obszarach (Rosja, USA,
Niemcy). Niecki rozwija³y siê jako osobne depocentra w póŸnej kredzie i paleocenie, równolegle z inwersj¹ wa³u œródpolskiego (Krzywiec, 2002, 2006). Zarazem jednak, ich ostateczne ukszta³towanie nast¹pi³o na prze³omie mastrychtu i paleocenu, w trakcie g³ównej fazy wypiêtrzenia wa³u. Dla oddania specyficznych, tektoniczno-sedymenta-cyjnych cech tych jednostek okreœlenie niecka wydaje siê trafniejsze ni¿ synklina, synklinorium albo basen.
Oba ci¹gi niecek by³y od dawna dzielone na poszcze-gólne, ró¿nie w literaturze okreœlane jednostki. Nasz sche-mat (ryc. 1) powtarza zasadniczo podzia³ z pracy Dadleza (1998). Jedyn¹ zmian¹ jest po³¹czenie niecki uniejowskiej z mogileñsk¹ w jedn¹ nieckê ³ódzk¹, poniewa¿ granica obu tych pierwszych jednostek jest trudna do obiektywne-go ustalenia. Ponadto, zamiast terminu niecka lubelska zastosowano okreœlenie niecka pu³awska, by nie myli³o siê z nazwami jednostek waryscyjskich rów lubelski i basen lubelski.
Mianem monokliny mazursko-podlaskiej okreœlono nie nazwany do tej pory (w planie podkenozoicznym) obszar platformy wschodnioeuropejskiej po³o¿ony na NE od pó³nocno-wschodniego ci¹gu niecek. Zdajemy sobie sprawê z dyskusyjnego charakteru tej propozycji, bowiem nachylenie utworów permsko-mezozoicznych w stronê niecek jest s³absze ni¿ odwrotnie nachylonej monokliny przedsudeckiej. Widoczne jest ono na regionalnych prze-krojach geologicznych, zw³aszcza silnie przewy¿szonych, ale na mapie odkrytej jest ju¿ s³abo czytelne (Dadlez i in., 2000). Zewnêtrzna (NE) granica ci¹gu niecek nie zaznacza siê w postaci wyraŸnej nieci¹g³oœci tektonicznej lub strefy silniejszych gradientów mi¹¿szoœci mezozoiku (por. np. Dadlez, 2001). Nie zauwa¿a siê równie¿ wyraŸnych stref gradientowych w rozk³adzie mi¹¿szoœci kredy górnej (Dadlez i in., 1998). Granica przyjêta w podziale Dadleza (1998) i uwzglêdniona na ryc. 1 jest okreœlona na podsta-wie gradientów morfologii pod³o¿a podcechsztyñskiego.
Wzoruj¹c siê na pracy Dadleza i Marka (1974), w pó³-nocno-zachodniej czêœci monokliny przedsudeckiej wyró¿-niono blok Gorzowa, gdzie kreda górna niezgodnie zalega na ró¿nych ogniwach jury. Wed³ug koncepcji cytowanych autorów blok ten jest oddzielony od niecki szczeciñskiej lini¹ tektoniczn¹ Pyrzyce–Krzy¿–Szamotu³y. Na pó³noc od tej linii mi¹¿szoœæ kredy górnej osi¹ga ponad 800 m (Dad-lez i in., 1998), a ponadto pojawiaj¹ siê struktury solne w zwi¹zku z rosn¹c¹ mi¹¿szoœci¹ ewaporatów cechsztyñskich.
Monoklina œl¹sko-krakowska jest jednostk¹ od wielu
lat wyró¿nian¹ w polskiej literaturze geologicznej (np. Ksi¹¿kiewicz i in., 1965). Jej granica z monoklin¹ przedsu-deck¹ szczególnie wyraŸnie rysuje siê w przebiegu wychodni triasu i liasu, których regionalny bieg zmienia siê z równole¿nikowego na NW-SE w okolicach Lubliñca, w strefie poprzecznego rowu Wielunia (Bukowy, 1974; Stupnicka, 1989). Granica ta ma byæ mo¿e szersze za³o¿e-nia regionalne, biegnie bowiem na przed³u¿eniu granicy segmentów wa³u œródpolskiego i niecek brze¿nych, zwi¹zanej z uskokiem Grójca (ryc. 1).
W po³udniowo-zachodniej Polsce wystêpuj¹ trzy strefy izolowanych wychodni kredy górnej, zwi¹zane z trzema podrzêdnymi depocentrami o mniej lub bardziej czytel-nych za³o¿eniach tektoniczczytel-nych. Okreœlono je tu jako
niec-ki kredowe: opolska, œródsudecka i pó³nocnosudecka.
Termin kredowa pozwala na oddzielenie specyficznego póŸnokredowego etapu subsydencji od wczeœniejszych
stadiów o przypuszczalnie zbli¿onych przestrzennie (zw³aszcza w przypadku karboñsko-permskiej niecki œród-sudeckiej) za³o¿eniach tektonicznych.
Podzia³ w planie waryscyjskim
W ró¿nych planach strukturalnych, w tym zw³aszcza paleozoicznych, zaznacza siê najbardziej fundamentalny podzia³ obszaru Polski, na prekambryjsk¹ platformê wschodnioeuropejsk¹ i paleozoiczn¹ platformê Europy zachodniej i œrodkowej. Granica tych dwóch platform, w¹ska strefa Teisseyre’a-Tornquista (T-T), uto¿samiana jest z krawêdzi¹ stabilnego kratonu wschodnioeuropejskie-go. Jej przebieg, choæ ci¹gle kontrowersyjny, zosta³ w ostatnich latach dok³adniej zbadany i okreœlony (m.in. Dadlez, 1997; Po¿aryski & Nawrocki, 2000; Dadlez, 2006). Na SW od strefy T-T przebiega szeroka strefa
tekto-niczna TESZ (Trans-European Suture Zone), zdefiniowa-na przez Berthelsezdefiniowa-na (1993). Jej budowa geologiczzdefiniowa-na i ewolucja pozostaj¹ ci¹gle przedmiotem dociekañ i dysku-sji (por. przegl¹d [W:] Dadlez, 2006). Zdaniem autorów, wiele wskazuje na ukszta³towanie siê zasadniczych rysów TESZ, zw³aszcza w czêœci bezpoœrednio przyleg³ej do stre-fy T-T, w etapie deformacji kaledoñskich, obejmuj¹cych sylur do najwczeœniejszego dewonu (Dadlez i in., 1994; Narkiewicz, 2002; Dadlez, 2006). Konsekwentnie, jej wewnêtrzny podzia³ oraz granice nale¿a³oby przedstawiæ w kaledoñskim planie strukturalnym, co wykracza poza ramy tego artyku³u.
Podzia³ regionalny przedstawiony na ryc. 2 odnosi siê do jednostek, które przesz³y swoist¹ ewolucjê paleotekto-niczn¹ w czasie dewonu i karbonu, a wiêc w cyklu diastro-ficznym waryscyjskim. Ich obecne po³o¿enie i ostateczny styl tektoniczny ukszta³towa³y siê g³ównie w wyniku
niecka szczeciñska Szczecin Trough wa³ pomorski Pomeranian Swell niecka pomorska Pomeranian Trough niecka p³ocka P³ock Trough niecka ³ódzka £ódŸ Trough
monoklina
pr
zedsudecka
Fore-Sudetic
Monocline
monoklina
mazursko-podlaska
Mazur
y-Podlasie
Monocline
monoklina œl¹sko-krakowska Silesian-Cracow Monocline niecka nidziañska Nida Trough niecka pu³awska Pu³awy Trough blok Gorzowa Gorzów Block wa³ œwiêtokr zyski Holy Cross Swell kredowa niecka œródsudecka Cretaceous Intra-Sudetic TroughKARPATY
CARPATHIANS
w
a
³
œ
r
ó
d
p
o
l
s
k
i
GZW USCB BLOK PRZEDSUDECKI FORE-SUDETIC BLOCKM
i
d
-P
o
l
i
s
h
uskok Grójca Grójec Fault uskok br ze¿ny sudecki Sudetic Boundar y Fault 16° 54° 54° 52° 52° 50° 50° 20° 24° 24° 20° 16°zasiêg kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego
extent of the Zechstein-Mesozoic complex
brze¿ne nasuniêcie karpackie
frontal Carpathian thrust
Ryc. 1. Geologiczny podzia³ regionalny Polski pozakarpackiej w planie podkenozoicznym (wed³ug Dadleza, 1998; zmieniony): GZW — Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe
Fig. 1. Geological regional subdivision of Fore-Carpathian Poland at the sub-Cenozoic palaeosurface (after Dadlez, 1998; modified): USCB — Upper Silesian Coal Basin
koñcowych deformacji waryscyjskich na prze³omie west-falu i stefanu. Podstaw¹ do przeprowadzenia podzia³u by³a mapa odkryta Po¿aryskiego i Dembowskiego (1983) z uwzglêdnieniem póŸniej opublikowanych modyfikacji (m.in. Bu³a i in., 1997; Jawor & Baran, 2004; Bu³a & ¯aba, 2005) oraz danych niepublikowanych, dotycz¹cych g³ównie obszaru radomsko-lubelskiego. Charakterystyka wyró¿-nionych jednostek, w tym ich granic i g³êbokich uwarunko-wañ skorupowych, oraz rozwoju sedymentacji i subsydencji, przedstawiona jest w pracy Narkiewicza (2007). W niniej-szym artykule wprowadzono pewne modyfikacje, g³ównie
natury terminologicznej, a tak¿e nieco szerzej skomento-wano problemy niewyjaœnione i sporne.
Podzia³ obejmuje obszar kraju z zachowanymi (stwier-dzonymi lub przypuszczalnymi) utworami dewonu i kar-bonu. Pó³nocno-wschodnia czêœæ Polski, na NE od obecnego zasiêgu karbonu, reprezentuje plan tektoniczny kaledoñski zapisany w utworach dolnopaleozoicznych i starszych (por. jednostki opisane du¿ymi literami na ryc. 2). Wp³yw deformacji waryscyjskich jest tu z oczywistych powodów trudny do rekonstrukcji. Wyj¹tkiem jest zacho-wana brze¿na czêœæ dewoñskiego basenu ba³tyckiego,
któ-dewoñski basen ba³tycki Devonian Baltic Basin
SYNEKLIZA BA£TYCKA BALTIC SYNECLISE ZAPADLISKO W£ODAWSKIE W£ODAWA DEPRESSION
K A R P A T Y
C A R P A T H I A N S
niecka lwowska Lviv Trough wyniesienie wolsztyñskie Wolsztyn High blok pomorski Pomeranian Block blok pr zedsudecki Fore-Sudetic Block uskok Odr y Odra Fault uskok Dolska Dolsk Fault GZW USCB uskok œwiêtokr zyski Holy Cross Fault blok ma³opolski Ma³opolska Block obszar p³ocki P³ock Area rów lubelski Lublin Trough SUK UKL UBS UUK UIZ strefa uskokowa N.Miasto-Radom Fault Zone Koszalin-Chojnice-T uchola elewacja radomsko-kraœnicka Radom-Kraœnik Elevation elewacja hrubieszowska Hrubieszów Elevation 16° 54° 52° 50° 50° 16° Po¿aryskiego i Karnkowskiego, 1992 Po¿aryskiego i Dembowskiego (red.), 1983stwierdzone g³ówne nasuniêcia
documented major thrusts
brze¿ne nasuniêcie karpackie
frontal Carpathian thrust
przypuszczalne nasuniêcia
presumed thrusts
Jubitza i in., 1986 Dadleza i in., 1994
zasiêg karbonu przedpola orogenu
Carboniferous extent in the Variscan foreland Zasiêg eksternidów waryscyjskich wed³ug:
Boundary of the Variscan externides after:
uskoki faults stwierdzone documented przypuszczalne presumed N.Miasto-Radom Fault Zone
Ryc. 2. Geologiczny podzia³ regionalny Polski pozakarpackiej w planie podpermsko-mezozoicznym — waryscyjskim (wed³ug Narkie-wicza, 2007, zmieniony): GZW — Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe, SUK — strefa uskokowa Kocka, UBS — uskok brze¿ny sudecki, UIZ — uskok Izbicy–Zamoœcia, UKL — uskok Krakowa–Lubliñca, UUK — uskok Ursynowa–Kazimierza
Fig. 2. Geological regional subdivision of Fore-Carpathian Poland at the sub-Permian-Mesozoic palaeosurface (after Narkiewicz, 2007, modified): GZW — Upper Silesian Coal Basin, SUK — Kock Fault Zone, UBS — Sudetic Boundary Fault, UIZ — Zamoœæ–Izbica Fault, UKL — Kraków–Lubliniec Fault, UUK — Ursynów–Kazimierz Fault
ry rozci¹ga siê ku pó³nocy i wschodowi pod dno Ba³tyku, ³¹cz¹c siê z „g³ównym polem dewoñskim” w rejonie £otwy i Estonii.
Pomijaj¹c basen ba³tycki, mamy na obszarze Polski do czynienia z trzema zasadniczymi jednostkami tektoniczny-mi w planie waryscyjskim: obszarem internidów
wary-scyjskich, stref¹ eksternidów oraz obszarem przedpola orogenu. Wschodnia granica miêdzy internidami a ekster -nidami jest interpretowana w Sudetach Wschodnich wzd³u¿ nasuwczej strefy uskokowej morawsko-œl¹skiej (Bu³a & ¯aba, 2005). Granica pó³nocna jest niedostêpna do bezpoœrednich obserwacji, a jej po³o¿enie mo¿na hipo-tetycznie uto¿samiaæ z zasiêgiem „skorupy sudeckiej”, interpretowanym na podstawie g³êbokich sondowañ sejs-micznych (Dadlez, 2006; Majdañski i in., 2006). Hipote-tyczny jest równie¿ nasuwczo-fa³dowy model tej granicy, która mia³aby stanowiæ przed³u¿enie strefy uskokowej morawsko-œl¹skiej.
Eksternidy waryscyjskie ods³aniaj¹ siê w Sudetach
Wschodnich, tworz¹c morawsko-œl¹skie pasmo nasuw-czo-fa³dowe (Bu³a & ¯aba, 2005). Przebieg i tektoniczna charakterystyka przed³u¿enia tego pasma ku pó³nocy i zacho-dowi s¹ s³abo rozpoznane z powodu grubego przykrycia osadami permu i mezozoiku (Dadlez i in., 1994). W szcze-gólnoœci zasiêg tej strefy i charakter jej granicy z przedpo-lem orogenu s¹ przedmiotem kilku rozbie¿nych koncepcji. Po¿aryski i Dembowski (1983) okreœlili tê liniê jako grani-cê orogenu waryscyjskiego, natomiast Po¿aryski i Karn-kowski (1992) przesunêli j¹ na pó³noc i wschód, nazywaj¹c nasuniêciem asturyjskim bêd¹cym granic¹ waryscydów. Z kolei Dadlez i in. (1994) przyjêli interpretacjê pokazan¹ na mapie Jubitza i in. (1986), okreœlaj¹c tê granicê mianem frontu deformacji waryscyjskich. Na ryc. 2 przebieg strefy granicznej orogenu waryscyjskiego jest na odcinku pó³nocnym zbie¿ny z koncepcj¹ Po¿aryskiego i Karnkow-skiego (1992), a na wschodzie — poœredni miêdzy ni¹ a lini¹ wytyczon¹ przez Dadleza i in. (1994).
Podsumowane przez Narkiewicza (2007) wyniki badañ stratygraficznych, facjalno-sedymentologicznych i subsy-dencji tektonicznej wskazuj¹, ¿e rozwój basenów dewoñ-skich i karboñdewoñ-skich przedpola orogenu by³ uwarunkowa-ny istnieniem kilku bloków pod³o¿a, oddzielouwarunkowa-nych strefa-mi nieci¹g³oœci tektonicznych o g³êbokich za³o¿eniach skorupowych. Granice bloków by³y strefami szczególnie intensywnych, kilkufazowych deformacji, a w niektórych przypadkach równie¿ magmatyzmu. Z ostatni¹ faz¹ tekto-niki waryscyjskiej, na prze³omie westfalu i stefanu, wi¹¿¹ siê najsilniejsze deformacje kompresyjne, czêsto ze sk³adow¹ przesuwcz¹. Wewnêtrzne czêœci wyró¿nionych bloków na ogó³ wykazuj¹ znacznie s³abszy stopieñ deformacji, a wyró¿-nione tam podrzêdne jednostki fa³dowo-uskokowe maj¹ znacznie mniejsze amplitudy i wiêksz¹ szerokoœæ.
Najs³abiej rozpoznan¹, a wiêc najbardziej hipotetyczn¹ z omawianych stref tektonicznych jest granica miêdzy blo-kiem ³ysogórskim a basenem lubelskim, prowadzona tu wzd³u¿ strefy uskokowej Nowego Miasta–Radomia. Przes³anki wyró¿nienia tej strefy s¹ g³ównie natury sedy-mentacyjnej (por. Narkiewicz, 2007; Narkiewicz i in., 2007). Dodatkow¹, s³absz¹ przes³ank¹ jest jej przybli¿ona zgodnoœæ z lini¹ tektoniczn¹ Nw. Miasto–Zawichost — synsedymentacyjn¹, mezozoiczn¹ stref¹ uskokow¹, odno-wion¹ inwersyjnie na prze³omie kredy i paleogenu (Po¿aryski, 1997; Krzywiec, 2007). W obecnym ujêciu (ryc. 2) zmieniono nazwê jednostki okreœlonej wczeœniej jako blok ³ysogórsko-radomski (Narkiewicz, 2007) na blok
³ysogórski, okreœlenie radomski jest bowiem wykorzysty -wane w nazwie elewacji radomsko-kraœnickiej.
Na podstawie kryteriów sedymentacyjnych wydzielo-no równie¿ jedwydzielo-nostkê Górwydzielo-noœl¹skiego Zag³êbia
Wêglowe-go — zapadlisko przedgórskie pasma morawsko-œl¹skiego.
GZW, aczkolwiek wydaje siê pewnym kandydatem do wyró¿niania w schemacie regionalnym, jest zarazem przyk³adem trudnoœci zachowania spójnych kryteriów podzia³u. Basen ten w ca³oœci znajduje siê na pod³o¿u blo-ku górnoœl¹skiego, tj. w pó³nocnej czêœci bloblo-ku brunowi-stulikum (Bu³a & ¯aba, 2005), którego jednak NE krawêdŸ przebiega poza œcis³ym obszarem GZW. Równie¿ NW gra-nica zag³êbia nie pokrywa siê z granic¹ tektoniczn¹, bowiem jego obrze¿e jest ju¿ w³¹czone w strefê deformacji nasuwczych obrze¿a pasma morawsko-œl¹skiego (ryc. 2).
Basen lubelski — jednostkê charakteryzuj¹c¹ siê spój -nym rozwojem sedymentacji i subsydencji karboñskiej (Narkiewicz i in., 2007) — podzielono na trzy regiony podrzêdne: elewacjê radomsko-kraœnick¹, rów lubelski i elewacjê hrubieszowsk¹. Ta ostatnia jednostka by³a dotychczas okreœlana jako podniesiona czêœæ platformy prekambryjskiej (Narkiewicz i in., 1998) lub jako pod-niesienie ³ukowsko-hrubieszowskie (Stupnicka, 1989). Wymienione regiony ró¿ni¹ siê szczegó³ami rozwoju sub-sydencji dewoñsko-karboñskiej (Narkiewicz, 2007), ale przede wszystkim — stylem i intensywnoœci¹ deformacji waryscyjskich (Narkiewicz i in., 2007; Krzywiec, 2007). Opieraj¹c siê na interpretacji danych sejsmicznych i mezo-strukturalnych, autorzy cytowanych prac zak³adaj¹, ¿e g³ówn¹ rolê w tektogenezie waryscyjskiej odegra³a trans-presja i zwi¹zane z ni¹ deformacje fa³dowo-uskokowe. Odmienn¹ koncepcjê przedstawili Antonowicz i in. (2003), zak³adaj¹cy istnienie wielkoskalowych ruchów nasuwczych i stref trójk¹tnych. Przyjêcie tej ostatniej hipotezy ca³kowi-cie zmieni³oby schemat podzia³u regionalnego, bowiem granicê orogenu nale¿a³oby wówczas przesun¹æ znacznie dalej na wschód, na obszar Lubelszczyzny.
Najs³abiej rozpoznany spoœród wyró¿nionych jedno-stek przedpola orogenu jest obszar p³ocki, którego nazwê przyjêto za ¯elichowskim (1987). Obszar ten rozci¹ga siê miêdzy SE zakoñczeniem bloku pomorskiego w okolicach Unis³awia ko³o Torunia, a NW zamkniêciem basenu lubel-skiego w rejonie dolnego biegu Pilicy. Zamkniêcie to by³o uto¿samiane z uskokiem Grójca, zaznaczaj¹cym siê w pokrywie permsko-mezozoicznej (¯elichowski, 1983), ale trudnym do odczytania w rozk³adzie sedymentacji i subsy-dencji dewoñsko-karboñskiej (Narkiewicz, 2007).
Blok pomorski, okreœlany wczeœniej (Narkiewicz,
2007) jako Pomorze (Pomerania), ma wyraŸn¹ tektoniczn¹ granicê na NE, wzd³u¿ strefy uskokowej Koszalina–Choj-nic–Tucholi (Znosko & Marek, 1983; Po¿aryski & Dem-bowski, 1983). Brzeg po³udniowy jest ukryty pod grubym p³aszczem permu i mezozoiku, co uniemo¿liwia przeœle-dzenie kontaktu z granic¹ orogenu waryscyjskiego (Dadlez i in., 1994).
Podsumowanie i wnioski
Podzia³y regionalne Polski w ró¿nych planach tekto-nicznych by³y dot¹d i powinny byæ w przysz³oœci systema-tycznie korygowane i precyzowane w miarê dop³ywu nowych danych geologicznych i geofizycznych. Jednostki regionalne wy¿szego rzêdu s¹ okreœlane nie tylko na
pod-stawie aspektu tektonicznego, ale równie¿ innych kryte-riów, takich jak rozwój sedymentacji i subsydencji, magmatyzm, metamorfizm, budowa skorupowa i innych. Nale¿y d¹¿yæ do mo¿liwie obiektywnego, opisowego defi-niowania tych jednostek i ich granic, jednak element inter-pretacji jest nieod³¹czny od ich wyró¿niania, zw³aszcza w odniesieniu do starszych planów strukturalnych. Dlatego postulat formalizowania kryteriów podzia³u lub samych schematów jest nietrafny, a jego analogia do zaleceñ for-malnej stratygrafii — chybiona. Proponowane podzia³y lub modyfikacje schematów dotychczasowych bêd¹ odgrywaæ rolê spójnych i klarownych schematów referencyjnych w badaniach geologicznych i geofizycznych, gdy spe³ni¹ ele-mentarne wymagania metodologiczne i terminologiczne. Wœród nich do najwa¿niejszych nale¿y jasne okreœlenie przebiegu i charakteru granic jednostek na tle aktualnej mapy geologicznej w skali 1 : 1 000 000 lub wiêkszej.
W zgodzie z powy¿szymi uwagami przedstawiono autorsk¹ wersjê podzia³u regionalnego Polski w dwóch planach tektonicznych. W planie podkenozoicznym opiera siê ona na zmodyfikowanym schemacie Dadleza (1998), natomiast w planie waryscyjskim na propozycji Narkiewi-cza (2007). Nie pokusiliœmy siê o przedstawienie schematu prewaryscyjskiego (kaledoñskiego), z wyj¹tkiem obszaru platformy wschodnioeuropejskiej pozbawionego pokrywy dewoñsko-karboñskiej (ryc. 2). Na obecnym etapie badañ podzia³ obszaru na SW od strefy T-T by³by z koniecznoœci bardzo wstêpny i odzwierciedla³by tylko jeden z mo¿liwych wariantów interpretacji budowy wg³êbnej Ni¿u Polskiego.
Prof. Ryszard Dadlez zmar³ w dniu 5 marca 2008 r. i niestety nie móg³ uczestniczyæ w opracowaniu ostatecznej wersji artyku³u. Uwzglêdniono w nim cenne uwagi i sugestie recenzen-tów: prof. Ryszarda Marcinowskiego i doc. Joachima Szulca, aczkolwiek odnoœnie niektórych koncepcji jednostek regional-nych i ich nazw autorzy pozostali przy swoim stanowisku.
Literatura
ANTONOWICZ L., HOOPER R. & IWANOWSKA E. 2003 — Synkli-na lubelska jako efekt cienkoSynkli-naskórkowych deformacji waryscyjskich. Prz. Geol., 51: 344–350.
BERTHELSEN A. 1993 — Where different geological philosophies meet: the Trans-European Suture Zone. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., A-20(255): 19–31.
BUKOWY S. 1974 — Monoklina œl¹sko-krakowska. [W:] W. Po¿aryski (red.), Budowa geologiczna Polki, t. IV, Tektonika, cz. 1, Ni¿ Polski, 363–375.
BU£A Z., JACHOWICZ M. & ¯ABA J. 1997 — Principal characteri-stics of the Upper Silesian Block and Ma³opolska Block border zone (southern Poland). Geol. Magaz., 134: 669–677.
BU£A & ¯ABA J. 2005 — Pozycja tektoniczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego na tle prekambryjskiego i dolnopaleozoicznego pod³o¿a. LXXVI Zjazd Nauk. PTG, Rudy k. Rybnika, 14–16 wrzeœnia 2005 r., Mat. konf., 14–42.
DADLEZ R. 1997 — Epicontinental basins in Poland: Devonian to Cretaceous — relationships between the crystalline basement and sedi-mentary infill. Geol. Quart., 41: 419–432.
DADLEZ R. (red.) 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñ-sko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim. Pañstw. Inst. Geol.
DADLEZ R. 2001 — Przekroje geologiczne przez bruzdê œródpolsk¹. Pañstw. Inst. Geol.
DADLEZ R. 2006 — The Polish Basin — relationships between the cry-stalline, consolidated and sedimentary crust. Geol. Quart., 50: 43–57. DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994. Tektonika. PWN. Warszawa. DADLEZ R. & MAREK S. 1974 — General outline of the tectonics of the Zechstein-Mesozoic complex in central and northwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 111–148.
DADLEZ R., MAREK S. & POKORSKI J. (red.) 1998 — Atlas paleogeogra-ficzny epikontynentalnego permu i mezozoiku w Polsce. Pañstw. Inst. Geol. DADLEZ R., MAREK S. & POKORSKI J. 2000 — Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku. Pañstw. Inst. Geol.
DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z. & ZNOSKO J. 1994 — Some key problems of the pre-Permian tectonics of Poland. Geol. Quart., 38: 169–189.
JJAWOR E. & BARAN U. 2004 — Budowa geologiczna i charaktery-styka utworów karbonu w po³udniowej czêœci bloku ma³opolskiego. [W:] M.J.Kotarba (red.), Mo¿liwoœci generowania wêglowodorów w ska³ach karbonu w po³udniowej czêœci bloku górnoœl¹skiego i ma³opol-skiego. Geosfera, Kraków.
JUBITZ K.-B., ZNOSKO J., FRANKE D. & GARETSKY R. 1986 — Southwest border of the East European Platform. Tectonic Map 1 : 1 500 000. IGCP Project 86. Z.G.I., Berlin.
KRZYWIEC P. 2002 — Mid-Polish Trough inversion — seismic examples, main mechanisms and its relationship to the Alpine-Carpa-thian collision. [W:] G. Bertotti, K. Schulmann & S. Cloetingh (red.), Continental Collision and the Tectonosedimentary Evolution of Fore-lands. European Geosciences Union Stephan Mueller Special Publica-tion Series, 1: 151–165.
KRZYWIEC P. 2006 — Structural inversion of the Pomeranian and Kuiavian segments of the Mid-Polish Trough — lateral variations in timing and structural style. Geol. Quart., 50: 151–168.
KRZYWIEC P. 2007 — Nowe spojrzenie na tektonikê regionu lubel-skiego (SE Polska) oparte na wynikach interpretacji danych sejsmicz-nych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 422: 1–18.
KSI¥¯KIEWICZ M. & SAMSONOWICZ J. 1953 — Zarys geologii Polski. PWN, Warszawa.
KSI¥¯KIEWICZ M., SAMSONOWICZ J. & RÜHLE E. 1965 — Zarys geologii Polski. Wyd. Geol.
MAJDAÑSKI M., GRAD M., GUTERCH A. & SUDETES 2003 WORKING GROUP 2006 — 2-D seismic tomographic and ray tracing modelling of the crustal structure across the Sudetes Mountains basing on SUDETES 2003 experiment data. Tectonophysics, 413: 249–269. NARKIEWICZ M. 2002 — Ordovician through earliest Devonian development of the Holy Cross Mts. (Poland): constraints from subsi-dence analysis and thermal maturity data. Geol. Quart., 46: 255–266. NARKIEWICZ M. 2003 — Zasady polskiej klasyfikacji, terminolo-gii i nomenklatury stratygraficznej — czy zmieniaæ i co zmieniaæ. Prz. Geol., 51: 1023–1026.
NARKIEWICZ M. 2007 — Development and inversion of Devonian and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland (Poland). Geol. Quart., 51: 231–256.
NARKIEWICZ M., JAROSIÑSKI M., KRZYWIEC P. &
WAKSMUNDZKA M.I. 2007 — Regionalne uwarunkowania rozwoju i inwersji basenu lubelskiego w dewonie i karbonie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 422: 19–34.
NARKIEWICZ M., POPRAWA P., LIPIEC M., MATYJA H. & MI£ACZEWSKI L. 1998 — Pozycja paleogeograficzna i tektoniczna a rozwój subsydencji dewoñsko-karboñskiej obszaru pomorskiego i radomsko-lubelskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 1998: 31–46. NOWAK J. 1927 — Zarys tektoniki Polski. Komitet Organizacyjny II Zjazdu S³ow. Geogr. i Etnogr., Kraków. 1–160.
OBERC J. 1967 — Podzia³ geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11: 389–410. PO¯ARYSKI W. 1956 — Podzia³ strukturalno-geologiczny Polski jako podstawa badañ. Prz. Geol., 4: 237–241.
PO¯ARYSKI W. 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tekto-niczne. [W:] W. Po¿aryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV, Tektonika, cz. 1, Ni¿ Polski, 24–34.
PO¯ARYSKI W. 1997 — Tektonika powaryscyjska obszaru œwiêtokrzy-sko-lubelskiego na tle struktury pod³o¿a. Prz. Geol., 45: 1265–1270. PO¯ARYSKI W. & DEMBOWSKI Z. 1983 — Mapa geologiczna Pol-ski i krajów oœciennych bez utworów kenozoicznych, mezozoicznych i permskich, 1 : 1 000 000. Inst. Geol.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H.,
KARNKOWSKI P. & MORYC W. 1992 — Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyjskiej. Prz. Geol., 40: 643–651.
PO¯ARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992 — Tectonic map of Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.
PO¯ARYSKI W. & NAWROCKI J. 2000 — Struktura i lokalizacja brzegu platformy wschodnioeuropejskiej w Europie Œrodkowej. Prz. Geol., 48: 703–706.
RACKI G. & NARKIEWICZ M. (red.) 2006 — Polskie zasady straty-grafii. Pañstw. Inst. Geol.
STUPNICKA E. 1989 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol. ZNOSKO J. 1962 — Obecny stan znajomoœci budowy geologicznej g³êbokiego pod³o¿a pozakarpackiej Polski. Kwart. Geol., 6: 485–511. ZNOSKO J. 1972 — Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.
ZNOSKO J. (red.) 1998 — Atlas tektoniczny Polski. Pañstw. Inst. Geol. ¯ELICHOWSKI A.M. 1983 — Tektonika niecki brze¿nej i jej pod³o¿a miêdzy Warszaw¹ a Dêblinem w strefie uskoku Grójca. Biul. Inst. Geol., 344: 199–224.
¯ELICHOWSKI A.M. 1987 — Development of the Carboniferous of the SW margin of the East-European Platform in Poland. Prz. Geol., 35: 230–237. Praca wp³ynê³a do redakcji 18.03.2008 r.
