Przyczynek do historii Ligi Ochrony Przyrody, Lubelszczyzna do roku 1939
Janusz Stochlak
1W dniu 9 stycznia 2008 r. minê³a 80. rocznica utworzenia Ligi Ochrony Przy-rody — LOP, od wielu lat najliczniejszej przyrodniczej organizacji pozarz¹dowej2
, która zapisa³a chlubne karty w ochronie przyrody ojczystej. Idea powo³ania ligi, przedstawiona przez prof. W³adys³awa Szafera w II po³owie lat dwudziestych XX w., okaza³a siê ide¹ dalekowzroczn¹. Organizacja zrodzi³a siê ze spo³ecznej potrzeby ochrony najcenniejszych obiektów ró¿norodnej przyrody polskiej.
Wyprzedza³o j¹ wiele dzia³añ na rzecz ochrony przyrody jeszcze w okresie zaborów, m.in. na terenie Lubelszczyzny3. Nale¿y odnotowaæ np. aktywnoœæ Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie, zwi¹zan¹ z ratowaniem zagro¿onych zabytków przyrody. W³adys³aw Szafer (1965) wspomina o jej memoriale skierowanym w czasie wojny do austriackich w³adz okupacyjnych w Lublinie, w którym domagano siê ochrony dla rodzimego modrzewia polskiego i cisa oraz zimozio³u pó³nocnego w Niemcach pod Lubarto-wem (s. 69).
Z okresu I wojny œwiatowej przytaczana jest dzia³alnoœæ Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, które-go oddzia³y powsta³y (w latach 1915–1917) samorzutnie w Kielcach, Lublinie i w Warszawie.
Lublin jako siedziba w³adz austriackiego zarz¹du tzw. Guberni Centralnej w latach 1915–1917 zgromadzi³ przyrod-ników i leœprzyrod-ników polskich, którzy zabiegali o ochronê nisz-czonego przez wojnê kraju. Wœród przyrodników dzia³ali tam: Alfred Lityñski (zoolog), Wanda Koporska (botaniczka) oraz W³adys³aw Szafer, który pe³ni³ w tym czasie w Lubli-nie s³u¿bê wojskow¹ jako bakteriolog (Fija³kowski & Mi-ko³ajko-Rozwa³ka 2006). Z grona leœników W. Szafer wymie-nia in¿. W³adys³awa Jedliñskiego i in¿. Adama Szwarca, wówczas urzêdników w cywilnej administracji austriackiej w Lublinie, póŸniej wybitnych profesorów Szko³y G³ównej
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (Szafer, 1965, s. 75–76).
W Polsce niepodleg³ej w krzewieniu idei ochrony przyrody, oprócz dzia³añ prowadzonych przez pañstwo, jeszcze przed powo³aniem Ligi Ochrony Przyrody, a szczególnie przez mini-stra Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego (MWRiOP) [m.in. powo³anie Tymczasowej Pañstwowej Komisji Ochrony Przyrody (1919); utworzenie urzêdu delegata ministra wyznañ religijnych i oœwiecenia publicznego do spraw ochrony przyrody — zosta³ nim prof. W. Szafer (i pe³ni³ go do 1949 r., z przerw¹ w okresie 1937–1945); utworzenie Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP)4 jako organu doradczego ministra (1925)], znacz¹c¹ rolê odegra³y jednostki naukowo-badawcze, stowarzy-szenia spo³eczne, szko³y, ró¿ne organizacje oraz harcerstwo.
W czasie istnienia II Rzeczypospolitej na terenie ówcze-snego województwa lubelskiego dzia³alnoœæ Kó³ Ligi Ochro-ny Przyrody (LOP), wówczas nie zawsze nazywaOchro-nych ko³ami ligi, ale zajmuj¹cych siê szeroko pojêt¹ ochron¹ przyrody, skupia³a siê w jednostkach naukowo-badawczych (Pañstwo-wy Instytut Nauko(Pañstwo-wy Gospodarstwa Wiejskiego, od 1951 r. IUNG, w Pu³awach), szko³ach ró¿nego rodzaju, zwi¹zanych z leœnictwem (Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Che³mie, II Pañstwowe Gimnazjum i Liceum im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie, Szko³a Rolnicza w Kijanach, Szko³a Podstawowa nr 3 w Siedlcach) oraz organizacjach krajoznawczych i ogrodniczych (w Che³miu, Zamoœciu). Infor-macje o pocz¹tkach formalnej dzia³alnoœci ligi s¹ sk¹pe, ale zachowane i dotychczas opublikowane materia³y œwiadcz¹, ¿e by³a ona ró¿norodna, odznaczaj¹ca siê chêci¹ poznania piêkna przyrody regionu i przepojona patriotyzmem, zwa-¿ywszy, ¿e by³ to okres odbudowy polskiej pañstwowoœci po 123 latach niewoli.
Za protoplastê idei ochrony przyrody na LubelszczyŸnie mo¿na uznaæ dzia³ania, które poda³ dr S. Goliñski5w opisie Parchatki: Z Pu³aw do Parchatki prowadzi piêkna droga
wysadzana topolami6(starymi sokorami). Topole te, mini-sterstwo oœwiaty przez Departament Kultury i Sztuki zare-1
ZO LOP Lublin, ul. Marii Curie-Sk³odowskiej 5, 20-290 Lublin 2
Wed³ug A. Wodiczki (1948) w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym w Warszawie dzia³a³a ju¿ od 1909 r. Sekcja Ochrony Przy- rody jako pierwsza na ziemiach polskich organizacja spo³eczna, poœwiecona ochronie przyrody, a organ Towarzystwa Ziemia zamieszcza³ liczne wiadomoœci o pomnikach i zabytkach przyrody (za Boæ i in., 2008, s. 37)
3
Lubelszczyzna (czy raczej Lubelskie) — nowe pojêcie regionalno-geograficzne; obejmowa³o ono obszar guberni siedleckiej i lubelskiej (od 1837 r.) po³o¿ony na miêdzyrzeczu Wis³y i Bugu, tworz¹c wielk¹ guberniê lubelsk¹ (w latach 1844–1866), a nastêpnie dwie wspomniane wydzielone gubernie; od 1912 r. wyodrêbniono na jej terenie now¹ guberniê che³msk¹ obejmuj¹c¹ tereny z przewa-¿aj¹c¹ ludnoœci¹ prawos³awn¹ (Maruszczak, 2004, s. 26–28)
Po odzyskaniu niepodleg³oœci, zgodnie z ustaw¹ tymczasow¹ z 2 sierpnia 1919 r. o organizacji w³adz administracyjnych II instan-cji Dz.U.1919.65.395, utworzono województwo lubelskie z po³¹czenia by³ej guberni lubelskiej z dawna guberni¹ siedleck¹. Ca³y obszar le¿a³ w wid³ach Wis³y i Bugu, które stanowi³y naturalne granice ze wschodu, zachodu, a czêœciowo i z pó³nocy z wy³¹czeniem pó³nocno-zachodniej czêœci powiatów województwa warszawskiego (Mieczyñski, 1932). Na po³udniu granicê stanowi dawna granica polityczna, oddzielaj¹ca by³¹ guberniê Lubelsk¹ od by³ej Galicji. W jego sk³ad wchodzi³o 19 powiatów ziemskich: bi³gorajski, bialski, che³mski, garwoliñski, hrubieszowski, janowski, krasnostawski, konstantynowski, lubelski, lubartowski, ³ukowski, pu³awski, radzy-ñski, siedlecki, soko³owski, wêgrowski, w³odawski i zamojski. W rozporz¹dzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 19 stycznia 1928 r. o organizacji i dzia³aniu w³adz administracji ogólnej (Dz.U.1928.11.86) powy¿szy podzia³ zosta³ utrzymany z wydzieleniem miasta Lublin (wówczas ponad 75 tys. mieszkañców) jako odrêbnego powiatu miejskiego (Klonowiecki, 1932)
4
Dzia³alnoœæ spo³eczna Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody trwa do dzisiaj mimo istnienia Ligi Ochrony Przyrody. Wspó³pracy i wiêzi ³¹cz¹cej ligê z PROP nie da siê oddzieliæ, choæby dlatego, ¿e wszyscy cz³onkowie Pañstwowej Rady s¹ niemal z regu³y cz³onkami Ligi Ochro-ny Przyrody (Gaw³owska, 1980, s. 133)
5
Dr Stanis³aw Goliñski (1868–1931) — za³o¿yciel i dyrektor Œredniej Szko³y Ogrodniczej w Lublinie (1925 r.), przeniesionej do Kijan (1934) (Korzeniowska & Macioszek, 2000); w latach 1918–1924 zwi¹zany z Pu³awami
6
jestrowa³o jako pomniki przyrody, a Pu³awskie Ko³o Ochrony Przyrody zajê³o siê tymi starymi drzewami, zain-wentaryzowa³o je, za³o¿y³o plomby w dziup³a i opiekuje siê nimi nadal (Goliñski, 2005, s. 61). W dokumentacji
inwen-taryzacji lipowej Alei Królewskiej sk³adaj¹cej siê z 273 drzew przy 25. drzewie jest notatka — zaplombowaæ. Aleja ta zosta³a zarejestrowana jako rezerwat pod nr 298 Okrêgu Konserwatorskiego Lubelskiego (orzeczenie Ministra WRiOP z 29 X 1924 r.).
W okresie niemieckiej okupacji prof. Minkiewicz wysto-sowa³ proœbê do starosty pu³awskiego7o zakup œrodków do plombowania drzew. Jego zainteresowanie dotyczy³o obu zabytkowych alei: lipowej Królewskiej oraz topolowej do Parchatki8
.
To w³aœnie Pu³awskie Ko³o Ochrony Przyrody przy ówczesnym Pañstwowym Instytucie Naukowym Gospo-darstwa Wiejskiego, s¹dz¹c po datach wskazanych przez S. Goliñskiego (a wiêc przed rokiem 1928), stanowi przyk³ad pocz¹tków dzia³añ wynikaj¹cych z wielkich idei. Oprócz programów naukowych rodzi³ siê ruch spo³eczny oparty na — jakbyœmy dziœ okreœlili — wolon-tariacie. Powstanie kó³ LOP przysz³o póŸniej — pod koniec lat 20. XX w.
Na terenie Lubelszczyzny przed powo³aniem kó³ Ligi Ochrony Przyrody dzia³a³y inne stowarzyszenia, których celem by³o m.in. krzewienie ochrony przyrody poprzez turystykê i krajoznawstwo. Jednym z nich by³o powo³ane w Warszawie w 1906 r. Polskie Towarzystwo Krajoznaw-cze (PTK), którego Oddzia³ w Che³mie zorganizowano 19.04.1910 r. z inicjatywy prezesa dr. Edwarda £uczkow-skiego, a reaktywowano, po zawieszeniu dzia³alnoœci pod-czas I wojny œwiatowej, ju¿ 27.06.1918 r. Jednak praktycz-nie do wybuchu wojny oddzia³ ten praktycz-nie wykazywa³ aktywnej dzia³alnoœci (Koz³owski, 2007)9.
W 1925 r. powo³ano Towarzystwo Przyjació³ m. Kazi-mierza Dolnego.
Pierwszeñstwo w tworzeniu kó³ LOP na Lubelszczy-Ÿnie, na podstawie dotychczas zebranych informacji, nale-¿y niew¹tpliwie do poczynañ Kazimierza Janczykowskiego10
. Pod koniec 1918 r. zorganizowa³ on Ko³o Wycieczko-wo-Geograficzne, na bazie którego stworzy³ w 1925 r. pro-fesjonalne Ko³o Krajoznawcze M³odzie¿y Szkolnej przy Gimnazjum „Czarniecczyków”, jedno z pierwszych w kra-ju, nastêpnie przemianowane w 1935 r. na Szkolne Ko³o Krajoznawczo-Turystyczne (SKKT) im. W. Pola, licz¹ce siê w Polsce, wchodz¹ce do Sekcji Kó³ Krajoznawczych M³odzie¿y Szkolnej Oddzia³u Krakowskiego PTK. Utwo-rzy³ równie¿ Szkolne Ko³o Mi³oœników Wody (1929), przekszta³cone póŸniej w Klub Wioœlarski. W 1923 r. na terenie gimnazjum za³o¿y³ stacjê meteorologiczn¹ II rzêdu, nale¿¹c¹ do krajowej sieci PIHM; stacja pracowa³a (z oku-pacyjn¹ przerw¹) do roku 1950.
We wrzeœniu 1928 r., wraz z rozpoczêciem roku szkol-nego 1928/1929, K. Janczykowski powo³a³ przy gimna-zjum Szkoln¹ Ligê Ochrony Przyrody (LOP). Pierwsze specjalistyczne Ko³a LOP utworzy³y klasy VI i VII geogra-ficzne i przyrodnicze (wiêkszoœæ to cz³onkowie SKKT). By³y to pierwsze na LubelszczyŸnie szkolne Ko³a LOP. Na I ZjeŸdzie Delegatów Ligi Ochrony Przyrody w dniu 3.02.1929 r. w Warszawie przyjêto m.in. projekt regulami-nu oddzia³ów ligi i kó³, a Szkolne Ko³a LOP „Czarniecczy-ków” zosta³y oficjalnie zatwierdzone i zarejestrowane w dziale „Gimnazja i Seminaria Nauczycielskie” (Liga Ochrony Przyrody Sprawozdanie 1929, W.A. Koz³owski 2007).
Pierwsze dzia³ania Szkolnych Kó³ LOP „Czarniecczy-ków” to spisanie przez cz³onków na terenie Che³ma i powiatu cennych miejsc fauny i flory. Prowadzono te¿ pra-ce nad wytyczeniem ochrony szczególnych miejsc. Postu-lowano do w³adz miejskich o pomoc w tej sprawie. Kazimierz Janczykowski jako pierwszy tworzy³ formy i podstawy ruchu ochrony przyrody i œrodowiska w Che³mie i powiecie. Jednym z wielu odkryæ naukowych m³odych przyrodników „Czarniecczyków” by³o odkrycie walorów szczególnej natury przyrodniczej „Dziewiczej Góry”, „Stawskiej Góry” i tzw. „Wygonu” pod Che³mem. (Koz³owski, 2007).
Wa¿n¹ inicjatyw¹ K. Janczykowskiego by³o zorganizo-wanie pracowni geograficznej (1935), najlepiej wyposa-¿onej w tym czasie na obszarze kuratorium lubelskiego. Uchodzi on za odkrywcê uroków Pojezierza £êczyñsko--W³odawskiego, na obszarze którego organizowa³ wêdrow-ne obozy (pierwszy ju¿ w 1939 r. a¿ do 1964 r.). Jako cz³onek Ligi Ochrony Przyrody przyczyni³ siê do utworze-nia rezerwatu przyrody na Stawskiej Górze w 1956 r., gdzie ochron¹ objêto dziewiêæsi³ pop³ocholistny (Breœ– -£ukaszewska & Borowska, 2005; http://free.of.pl/s/stow-prowincja/rozne02/Janczykowski.html ).
W pocz¹tkach swej dzia³alnoœci Zarz¹d G³ówny Ligi Ochrony Przyrody podejmowa³ wysi³ki, aby oprócz rozwi-niêcia jak najskuteczniejszej propagandy idei ochrony przyrody wœród spo³eczeñstwa polskiego gromadziæ œrod-ki materialne do ochrony zagro¿onych zabytków, co for-malnie wyra¿a³o siê w liczbie stowarzyszeñ zwi¹zkowych ligi.
Pomoc¹ w realizacji tych celów by³a ¿yczliwoœæ redak-cji Ziemi organu Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego im. Kopernika, na ³amach którego publikowano komunika-ty dokomunika-tycz¹ce spraw organizacyjnych i dzia³alnoœci LOP. By³y to m.in. autorstwa A. Janowskiego: apel o przystêpo-waniu do ligi (Ziemia nr 4 z 1927 r. i nr 3 z 1928 r.); artyku³ pt. Liga Ochrony Przyrody (Ziemia nr 11 z 1928 r.), czy te¿ sprawozdania z dzia³alnoœci ligi za rok 1928 (Ziemia nr 4 z 1929 r.) i za rok 1929 (Ziemia nr 6 z 1930 r.). Do roku 1933, kiedy ukaza³ siê pierwszy numer Wiadomoœci Ligi
Ochro-7Unikaln¹ korespondencjê z 8.06, 4.07 i 7.08.1940 r. (pisma w jêz. niemieckim), dotycz¹c¹ historii (od 1922 do 1939 r.) tej alei i szczegó³ów dotycz¹cych jej ratowania, udostêpni³ autorowi dr A. Wo³k z Pu³aw, za co sk³adam mu serdecznie podziêkowania
8Aleja topolowa mylona by³a czêsto (por. pisma z 1940 r.) z Aleja Królewsk¹, biegn¹c¹ wzd³u¿ drogi Pu³awy–¯yrzyn, zwan¹ Alej¹ ¯yrzyñsk¹
9Ksi¹¿kê przes³a³ mi Tadeusz Suski z Che³ma, za co wyra¿am mu podziêkowanie. W.A. Koz³owski jest „odkrywc¹” wielokierun-kowej dzia³alnoœci K. Janczykowskiego
10
Kazimierz Janczykowski (1888–1972) — wybitny regionalista, ponad 40 lat zwi¹zany z Gimnazjum (obecnie I Liceum) im. Stefana Czar-nieckiego w Che³mie, niestrudzony organizator na polu krajoznawstwa i ochrony przyrody, m.in. za³o¿yciel pierwszego szkolnego Ko³a Ligi Ochrony Przyrody na terenie Lubelszczyzny (wrzesieñ 1928 r.)
ny Przyrody w Polsce11(wychodzi³y jedynie w latach 1933– 1934; A. Leñkowa 1968, s. 68), Ziemia by³a g³ównym organem wydawniczym ligi.
Wa¿nym elementem dzia³alnoœci Ligi Ochrony Przyrody by³a sprawa werbowania nowych cz³onków, szczególnie wœród m³odzie¿y, której nie wolno by³o nale¿eæ do stowa-rzyszeñ pozaszkolnych. Proœba Zarz¹du G³ównego LOP do ministerstwa WRiOP, aby udzieli³o takiego zezwolenia, spotka³o siê z odmow¹12. Inne kroki w celu zwiêkszenia zain-teresowania lig¹ to próba zjednania nauczycieli np. poprzez akcjê odczytow¹. Na proœbê ZG LOP prof. Mieczys³aw Limanowski z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie wyg³osi³ w Lublinie odczyt o celach, zadaniach i znaczeniu wychowawczym ligi (Liga Ochrony Przyrody Sprawozda-nie 1929, s. 51). Mia³ on miejsce podczas zjazdu tamtejsze-go Oddzia³u Zwi¹zku Polskietamtejsze-go Nauczycielstwa Szkó³ Powszechnych (ZPNSP; najprawdopodobniej chodzi o Walny Zjazd Delegatów ZPNSP, który odby³ siê 5–8 maja 1929 r. w Lublinie, przed po³¹czeniem dwóch organizacji nauczycielskich: Zwi¹zku Polskiego Nauczycielstwa Szkó³ Powszechnych i Zwi¹zku Zawodowego Nauczycieli Pol-skich Szkó³ Œrednich w Zwi¹zek Nauczycielstwa Polskie-go, 6 lipca 1930 r. [dopisek J.S.]), chocia¿ w Zarysie
dziejów ZNP (1988, s. 56) niestety nie wymieniono tego
wydarzenia.
W tym kontekœcie dzia³alnoœæ nauczycieli z kilku oœrodków Lubelszczyzny zas³uguje na szczególne podkre-œlenie, tym bardziej, ¿e nie znalaz³a ona odbicia w opraco-waniach A. Leñkowej (1968) i W. Szafera (1965) w pierwszych latach istnienia ligi.
Pomys³ przyci¹gniêcia do ligi cz³onków ró¿nych stowa-rzyszeñ spo³ecznych przez wp³acanie na jej rzecz 30-groszo-wych sk³adek rocznych okaza³ siê dobry.
W sprawozdaniu z dzia³alnoœci ligi za rok 1928 (Liga Ochrony Przyrody Sprawozdanie 1929, s. 49–55) podano listê stowarzyszeñ zwi¹zkowych LOP., która obejmowa³a 77 nazw, a w poszczególnych grupach by³y to:
A. Stowarzyszenia naukowe, krajoznawcze, myœliwskie, ogrodnicze i techniczne — znalaz³y siê tu m.in.:
1) Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika Zarz¹d G³ówny we Lwowie oraz Oddzia³ Œl¹ski,
3) Polskie Tow. Geologiczne, 8) Polskie Tow. Krajoznawcze,
11) Tow. Przyrodnicze im. Staszica w £odzi,
20) Zwi¹zek Zawodowy Ogrodników w Zamoœciu, 29) Powiatowe Ko³o Ochrony Przyrody w Opaleniu (w powiecie gniewskim na Pomorzu; by³a to pierwsza pla-cówka terenowa ligi — Leñkowa, 1968, s. 31);
B. Stowarzyszenia nauczycielskie i oœwiatowe — cztery jednostki;
C. Stowarzyszenie M³odzie¿y Akademickiej — szeœæ jednostek, w tym:
6) Ko³o Geologiczne S³uchaczy Uniw. Stefana Batore-go w Wilnie;
D. Gimnazja i seminaria nauczycielskie — 24 jed-nostki, w tym:
1) Kó³ko Mi³oœników Flory Pañstwowego Semina-rium Nauczycielskiego ¯eñskiego w Zamoœciu,
9) i 10) klasy VI i VII Pañstwowego Gimnazjum w Che³mie,
18) Kó³ko Mi³oœników Przyrody przy Gimnazjum Biskupa Podlaskiego w Siedlcach.
E. Szko³y wydzia³owe i powszechne (zarówno ca³e szko³y, jak i poszczególne klasy) — 14 jednostek, w tym:
3) Szko³a Powszechna w Opaleniu,
10) Ko³o przy Szkole Powszechnej w Krasnem (brak informacji, czy dotyczy to miejscowoœci na Lubelszczy-Ÿnie).
Wœród cz³onków popieraj¹cych stowarzyszenia by³ prof. dr Jan Gwalbert Pawlikowski (1860–1939) (Zabierowski, 1978, s. 21).
Tak wiêc w 1928 r. z terenu by³ego woj. lubelskiego odnotowano piêæ stowarzyszeñ i kó³ LOP (wyró¿nione wy¿ej wyt³uszczeniem).
Liczba cz³onków stowarzyszeñ zwi¹zkowych LOP., któ-rzy udokumentowali sw¹ pktó-rzynale¿noœæ do ligi nabyciem znaczka „z ¿ubrem” wynosi³a (w pierwszym roku dzia³alno-œci organizacji) oko³o 6000 (Liga Ochrony Przyrody Spra-wozdanie 1929, s. 59).
Ze skróconego sprawozdania rocznego za rok 1929 (Romanow, 1930) wynika, ¿e nast¹pi³ wzrost liczby stowa-rzyszeñ i kó³ek, op³acaj¹cych 30-groszow¹ sk³adkê roczn¹ od ka¿dego cz³onka, z 77 (1928 r.) do 12413, a w nich poszcze-gólne grupy sk³ada³y siê na: stowarzyszenie zwi¹zkowe
star-szego spo³eczeñstwa — 43, ko³a naukowo-akademickie — 10, kó³ka m³odzie¿y szkolnej œredniej — 54, szko³y powszechne — 13 i organizacje harcerskie — 4 (s. 116). W tym¿e
sprawoz-daniu znalaz³a siê adnotacja, i¿ opieraj¹c siê na apelu Rady
Krajoznawczej o poparcie akcji Ligi Zarz¹d G³ówny zwróci³ siê w czerwcu 1929 r. do 52 oddzia³ów Polskiego Towarzy-stwa Krajoznawczego z proœb¹ o przyst¹pienie do ligi. W ci¹gu pó³rocza do ligi zg³osi³y swój akces oddzia³y PTK w Lublinie, Ostrowcu, Pabianicach, Grudzi¹dzu i Paw³owie
(Romanow, 1930, s. 118).
Kolejnym wœród szkolnych kó³ na terenie ówczesnej Lubelszczyzny by³o za³o¿one 3 kwietnia 1929 r. Kó³ko Mi³oœników Przyrody im. Bohdana Dyakowskiego przy Szkole Podstawowej nr 3 w Siedlcach. Opiekunk¹ jego by³a nauczycielka Adela Ludwig-Kleinowa. Kó³ko to, choæ for-malnie znajdowa³o siê na LubelszczyŸnie, nale¿a³o do Oddzia³u Krakowskiego LOP. Wspó³pracowali z ni¹
11
Zmiana nazwy organizacji wprowadzona na III ZjeŸdzie Delegatów Ligi w 1931 r., powrót do nazwy Liga Ochrony Przyrody nast¹pi³ 17 lipca 1945 r. na zebraniu organizacyjnym ZG w £odzi; wrócono wówczas te¿ do podzia³u placówek LOP na okrêgi (w mia-stach uniwersyteckich lub wojewódzkich) i oddzia³y. W poprawkach do statutu, zatwierdzonego 30 czerwca 1931 r., znalaz³ siê zapis, ¿e wszystkie kó³ka szkolne — jeœli tylko ich w³adze wy¿sze na to zezwala³y — mog¹ odt¹d pracowaæ dla ligi jako M³odzi Przyjaciele Ligi Ochrony w Polsce i wp³acaæ sk³adki jak stowarzyszenia zwi¹zkowe (Leñkowa, 1968, s. 52–53). To wydarzenie, jak równie¿ zaanga¿owanie harcerstwa, spowodowa³o wzrost liczby cz³onków LOP, chocia¿ dane na ten temat dotycz¹ce Lubelszczyzny chyba siê nie zachowa³y
12
Ministerstwo sprzeciwia siê nale¿eniu m³odzie¿y szkolnej do organizacji o charakterze miêdzyszkolnym, wzglêdnie pozaszkol-nym, z wyj¹tkiem organizacji wi¹¿¹cych siê ze spraw¹ wychowania fizycznego i wymienionych w odnoœnym zarz¹dzeniu Ministerstwa W.R.i O.P. z 3 wrzeœnia 1927 r. (Dz.Urz.Min.W.R. i O.P. nr 11 poz. 183 — pismo p.o. dyrektora Departamentu dr. Z. Zagórowskiego z 25
maja 1928 r. (Liga Ochrony Przyrody Sprawozdanie 1929, s. 53) 13
dzia³acze z Krakowa — B. Dyakowski, jego córka Jadwiga Dyakowska, W. Szafer, a tak¿e L. Kapowicz z Warszawy. Po 33 latach opieki nauczycielka przekaza³a tê zaszczytn¹ funk-cjê Zofii Szczañskiej (Ludwig-Kleinowa, 1964, s. 45–47; Zabierowski, 1978, s. 29). Wœród kó³ terenowych, które powsta³y w 1932 r. A. Leñkowa wymienia m.in. Kó³ko Mi³oœników Przyrody w Siedlcach (1968, s. 124), nie podaj¹c o nim szczegó³ów. Do wybuchu wojny w 1939 r. brak jest w tej pracy informacji o kole LOP na LubelszczyŸnie.
Tymczasem w roku szkolnym 1935/1936 powo³ano najstarsze w Lublinie szkolne ko³o LOP przy II Pañstwo-wym Gimnazjum i Liceum im. Hetmana Jana Zamoyskie-go (Miko³ajko-Rozwa³ka, 2006, s. 65 i 123 — fotografia z 1936 r.). Za³o¿ycielem ko³a by³ Bogdan Szymulski, uczeñ tej szko³y, wieloletni dzia³acz ochrony przyrody, w latach 1999–2008 przewodnicz¹cy Komisji Rewizyjnej ZO LOP w Lublinie, do dziœ wspó³pracuje z ZO LOP, s³u¿¹c swym bogatym doœwiadczeniem. W Sprawozdaniu
Pañstwowe-go Gimnazjum MêskiePañstwowe-go im. Hetmana Jana ZamoyskiePañstwowe-go w Lublinie rok szkolny 1934/1935 znajdziemy informacjê: Sesja krajoznawcza dzieli³a siê na cztery podsesje: krajo-znawcz¹, przyrodnicz¹, kreœlarsk¹ i fotograficzn¹. W pod-sesji przyrodniczej poza ochron¹ ptaków pog³êbiono wiadomoœci z ¿ycia roœlin, poprzez prace mikroskopowe, referaty i wycieczki. Podsesj¹ przyrodnicz¹ opiekowa³a
siê pani Zofia Niemcowa (s. 38). W gruntownej
monogra-fii tej szko³y M. Giermakowski (1995) nie wspomina o dzia³alnoœci szkolnego ko³a LOP. Przytacza natomiast informacje o o¿ywionej dzia³alnoœci ko³a przyrodniczego:
Praca ko³a koncentrowa³a siê na pog³êbianiu i wzbogaca-niu wiedzy i dzia³alnoœci praktycznej. Jego cz³onkowie czy-tali artyku³y, ksi¹¿ki pisali referaty, organizowali wycieczki, prowadzili badania mikrosko- powe, sporz¹dzali preparaty, hodowali roœliny w ogródku szkolnym, opiekowali siê pra-cowni¹, dokarmiali ptaki w zimie i wydawali gazetkê. Licz-ba cz³onków ko³a wynosi³a od 15 do 20, a w okresie, gdy jego opiekunk¹ by³a Zofia Niemcowa, dosz³a do 40. (Spra-wozdanie Pañstwowego Gimnazjum Mêskiego im. Hetma-na JaHetma-na Zamoyskiego w Lublinie rok szkolny 1934/1935, s. 80).
Trafn¹ syntezê s³u¿b ochrony przyrody wed³ug stanu na koniec 1937 r. przedstawi³ W. Szafer (1965), ilustruj¹c j¹ map¹ (ryc. 1), z uzup. autora.
Sieæ organizacyjn¹ ochrony przyrody w Polsce miêdzy-wojennej tworzy³y:
1) Pañstwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) z sie-dzib¹ centralnego biura w Krakowie, Oddzia³y PROP, zara-zem Komitety Ochrony Przyrody — ich siedziby zwi¹zane by³y z miastami uniwersyteckimi: w Poznaniu (utworzony w 1921 r.), we Lwowie (1920), w Warszawie (1920), w Wilnie (1925), w Krakowie (1925, nie by³ czynny w latach 1925–1937,
siedziba Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP) siedziby Oddzia³ów Rady, zarazem Komitetów Ochrony Przyrody siedziby delegatur zbiorowych
siedziby delegatur powiatowych istniej¹cych siedziby delegatur powiatowych dawnych lub skasowanych
0 150 300 km
Warta
dzia³a³ w latach 1937–1939). Ponadto do struktury organiza-cyjnej wesz³y delegatury zbiorowe — by³o ich 12, pe³ni³y je towarzystwa naukowe, krajoznawcze i turystyczne (w tym Polskie Towarzystwo Tatrzañskie) oraz delegatury powiato-we, dzia³aj¹ce przez delegatów powiatowych, którzy byli zwi¹zani z oœrodkami uniwersyteckimi; wœród 145 delegatów wyró¿nia³a siê m.in. praca Wac³awa Krzemienieckiego w powiecie siedleckim, Stanis³awa Minkiewicza w powiecie pu³awskim, Mieczys³awa Mniszka-Tchórznickiego w powia-tach ³ukowskim, bialsko-podlaskim i soko³owskim.
2) Sieæ organizacji spo³ecznej Ligi Ochrony Przyrody (LOP), Oddzia³y LOP: w Warszawie (lipiec 1929, prezes prof. dr Wac³aw Roszkowski), Poznañsko–Pomorski w Poznaniu (1929, dr Bernard Chrzanowski), w Krakowie (1930, prezes prof. dr Bohdan Dyakowski), w Nowogródku (1931, prezes J. Hryniewski). Od r. 1931 powsta³y Oddzia³y Ligi Ochrony Przyrody: w Wilnie (1932, prof. dr Bronis³aw Rydzewski), w Bia³ymstoku (1933, prezes prof. Franciszek Ludera) — nale¿a³ do lepiej pracuj¹cych oddzia³ów i zrzesza³ 44 cz³onków zwy-czajnych. Ponadto ko³a w Grodnie i Suwa³kach, 16 stowarzy-szeñ zwi¹zkowych oraz Oddzia³ we Lwowie (1937, prezes prof. dr Szymon Wierdak). Informacje o oddzia³ach oraz ko³ach powsta³ych w 1929 r.: w Czêstochowie, w Opaleniu, w War-szawie i w Krzemieñcu (za Zabierowskim, 1978, s. 20). Prekurso-rem Kó³ Ligi Ochrony Przyrody na LubelszczyŸnie by³o Pu³awskie Ko³o Ochrony Przyrody (Goliñski, 2005).
W latach 1928–1939 na LubelszczyŸnie powsta³y szkolne Ko³a Ligi Ochrony Przyrody przy Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Che³mie (Koz³owski, 2007); Zwi¹zek Zawo-dowy Ogrodników w Zamoœciu; Kó³ko Mi³oœników Flory Pañstwowego Seminarium Nauczycielskiego ¯eñskiego w Zamoœciu; Kó³ko Mi³oœników Przyrody przy Gimnazjum Biskupa Podlaskiego w Siedlcach (Liga Ochrony Przyrody Sprawozdanie 1929, s. 52); Kó³ko Mi³oœników Przyrody im. Bohdana Dyakowskiego przy Szkole Podst. nr 3 w Siedlcach (3 kwietnia 1929 r., Ludwig-Kleinowa, 1964) oraz Ko³o Ligi Ochrony Przyrody w Polsce przy II Pañstwowym Gimna-zjum i Liceum im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie (Giermakowski, 1997; por. Miko³ajko-Rozwa³ka, 2006).
Ponadto w tym okresie na LubelszczyŸnie powsta³y: sieæ towarzystw naukowych, krajoznawczych,
leœnych, rybackich, ³owieckich i turystycznych; sieæ kó³ek m³odzie¿y, które b¹dŸ bezpoœrednio
zorga-nizowane by³y pod has³em s³u¿enia sprawie ochrony przyrody, b¹dŸ poœrednio dla niej pracowa³y (Szafer, 1965, s. 88–89).
3) Sieæ organizacji Lasów Pañstwowych, które przez swój Instytut Badawczy odegra³y wa¿n¹ i czynn¹ rolê.
W. Szafer (1965) podaje, ¿e wszystkie sk³adniki z³o¿onej organizacji pracowa³y ze sob¹ zgodnie i w harmonii, czego potwierdzeniem by³o du¿e zainteresowanie i powszechna
reakcja, jakie budzi³y w spo³eczeñstwie wa¿ne zagadnienia bie¿¹ce z ochrony przyrody (s. 89).
Wed³ug sprawozdania dzia³alnoœci Ligi Ochrony Przyro-dy z 1939 r., ostatniego w okresie przedwojennym, liga liczy³a wówczas siedem oddzia³ów (bia³ostocki, krakowski, lwowski, poznañski, pomorski, warszawski i wileñski) oraz piêæ samodzielnych kó³ podlegaj¹cych bezpoœrednio Zarz¹dowi G³ównemu LOP (Brzozów, Koœcian, Krzemie-niec, Rzeszów i Stanis³awów). Zrzeszonych by³o w tym cza-sie 415 cz³onków zwyczajnych i 129 stowarzyszeñ zwi¹zkowych, spoœród których 68 w Kó³kach M³odych Przyjació³ Ligi Ochro-ny Przyrody, w tym wymienione wy¿ej ko³a na Lubelszczy-Ÿnie, o czym nie by³o dotychczas wzmianki w literaturze.
Cz³onkami zbiorowymi zosta³y m.in. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie Towarzystwo Tatrza-ñskie, PTK, ZZ Leœników Polskich (Zabierowski, 1978, s. 25).
Wa¿ny przyczynek dotycz¹cy ochrony przyrody na Roz-toczu poda³a A. Wachniewska (1959), ponadto obszern¹ pra-cê o dzia³alnoœci ligi na terenie Lubelszczyzny w okresie 80.lecia przedstawi³ M. Miko³ajko-Rozwa³ka (2006), a pró-bê nowego spojrzenia na dzia³alnoœæ ligi w okresie II RP poda³ J. Stochlak (2008).
Historia Ligi Ochrony Przyrody na LubelszczyŸnie w okre-sie II Rzeczypospolitej stanowi, mimo ubogich Ÿróde³, bogat¹ i ca³y czas otwart¹ kartê, któr¹ niniejszy artyku³ wzbogaca nie zauwa¿onymi dotychczas w literaturze, nowymi danymi.
Literatura
BOÆ J., NOWACKI K. & SAMBORKA-BOÆ E. 2008 — Ochrona œrodo-wiska. Wyd. VIII, Kolonia Limited, Wroc³aw, 443.
BOÆ J. & SAMBORKA-BOÆ E. 1994 — Ochrona œrodowiska ród³a. Kolonia Limited, Wroc³aw, 232.
FIJA£KOWSKI D. & MIKO£AJKO –ROZWA£KA A. 2006 — Kontak-ty przyrodnicze profesora W³adys³awa Szafera na LubelszczyŸnie. Zie-lony Biuletyn LOP, Lublin, 3: 9–12.
GAW£OWSKA J. 1980 — Dzia³alnoœæ spo³eczna, naukowo-populary-zacyjna i wydawnicza Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ R. XXXVI-1980-z. 1–2: 130–140.
GIERMAKOWSKI M. 1995 — Szko³a im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie w latach 1915–1990. Przemiany organizacyjne, programo-we, dydaktyczne i kadrowe. Lubelskie Towarzystwo Naukoprogramo-we, Lublin, 522. GOLIÑSKI S. 2005 — Pu³awy. Park — jego dzieje, oblicze i œwiat roœlin. Fundacja Wspierania Historycznego Ogrodu Pu³awskiego. Instytut Upra-wy Nawo¿enia i Gleboznawstwa PañstwoUpra-wy Instytut Badawczy Ogród Pu³awski, Pu³awy, 4:200.
JANISZEWSKI W. [red.], KOKOÆ A., KRZYSIK F., LEÑKOWA A., SIKORA A. & ZABIEROWSKI K.1978 — Liga Ochrony Przyrody w s³u¿bie spo³eczeñstwa i kraju. Liga Ochrony Przyrody, Warszawa, 237. KLONOWIECKI W. 1932 — Podzia³ administracyjny województwa lubelskie-go. [W:] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskielubelskie-go. Zagadnienia podstawowe (z mapami, wykresami i ilustracjami). Lublin, 91–128. KORZENIOWSKA I., MACIOSZEK S. — Zespó³ Szkó³ Rolnicze Cen-trum Kszta³cenia Ustawicznego w Kijanach. Biuletyn Historyczny. 1914–2000. ZSRCKU, Kijany, 16.
KOZ£OWSKI W.A. 2007 — Krajoznawstwo i turystyka w Che³mie w latach 1918–1939. Che³m, 146.
LEÑKOWA A. 1968 — Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce. LOP Zak³ad Zadrzewieñ i Zieleni, Warszawa, 202.
Liga Ochrony Przyrody Sprawozdanie z dzia³alnoœci: Ziemia XIV, 1929, 4: 49–59.
LUDWIG-KLEINOWA A. 1964 — 33 lata pracy na polu ochrony przyrody w Kó³ku Mi³oœników Przyrody im. Bohdana Dyakowskiego przy szkole nr 3 w Siedlcach. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ XX, 1: 45–47. MARUSZCZAK H. 2004 — Podzia³y geograficzne Europy i problemy pogranicza S³owiañszczyzny zachodniej i wschodniej. [W:] Maruszczak H., Michalczyk Z. [red. ] Geograficzne problemy pogranicza Europy zachodniej i wschodnie. UMCS, Lublin, 9–30.
MIECZYÑSKI T. 1932 — Zarys fizyczno-geograficzny województwa lubelskiego [W:] Czuma J.[red.] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego. Zagadnienia podstawowe (z mapami, wykresa-mi i ilustracjawykresa-mi). Lublin, 1–89.
MIKO£AJKO-ROZWA£KA A. (red.) 2006 — Historia Ligi Ochrony Przyrody na LubelszczyŸnie przed 80-leciem jej powstania. LOP, Lublin: 159. ROMANOW W. 1930 — Liga Ochrony Przyrody w roku 1929 (Skrót sprawozdania rocznego). Ziemia, XV, 6: 115–119.
Sprawozdanie Pañstwowego Gimnazjum Mêskiego im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie rok szkolny 1934/35. nr 494 Lublin. Odbito w drukarni J. Baranowski, J. Polakowski w Lublinie Orla 3, s. 61. STOCHLAK J. 2008 — Liga Ochrony Przyrody na LubelszczyŸnie w okresie II RP. Zielony Biuletyn LOP, Lublin, 4: 2–4.
SZAFER W. 1965 — Zarys historii ochrony przyrody w Polsce [W:] Szafer W. [red.] Ochrona przyrody i jej zasobów Problemy i metody. PAN Zak³ad Ochrony Przyrody, Kraków, 53–123.
WACHNIEWSKA A. 1959 — Z historii ochrony przyrody na Roztoczu. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, XV, 3: 11–19.
ZABIEROWSKI K. 1978 — Motywy utworzenia i dzia³alnoœæ Ligi Ochrony Przyrody w latach 1928–1944. [W:] Janiszewski W. i in. [red.] Warszawa, 7–40. Zarys dziejów Zwi¹zku Nauczycielstwa Polskiego na LubelszczyŸnie w latach 1905–1985. Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1988, 317.
