Biuletyn socjologii religii

Kazimierz Ryczan, Janusz

Mariański, Władysław Piwowarski

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 52/4, 113-128

1982

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) fa s e . IV

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z a w a rto ść. I. B A D A N IA . 1. R e lig ijn o ś ć p r a c o w n ik ó w P G R . — 2. „ R e lig ijn o ść

b ez K o śc io ła ” w ś w ie tle b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h . II. S P R A W O Z D A N IA . 1. X V I M ię d z y n a ro d o w a K o n f e r e n c ja S o c jo lo g ii R e lig ii (C IS R ) w L o z a n n ie . — 2. R e li­ g ijn o ś ć lu d o w a n a m ię d z y n a ro d o w y m k o lo k w iu m p t. W s p ó ln e ź r ó d ła c h r z e ś c i­ ja ń s k ie n a r o d ó w E u r o p y . —· 3. P o ls k o - A u s tr ia c k ie S y m p o z ju m S o c jo lo g ic z n e *. I. B A D A N IA 1. R e lig ijn o ś ć p ra c o w n ik ó w P G R R e a liz a c ja w y m o g ó w s o c ja lis ty c z n e j p rz e b u d o w y k r a j u p o I I w o jn ie ś w ia ­ to w e j z m ie rz a ła w s e k to rz e ro ln ic z y m do z a p ro w a d z e n ia w P o ls c e g o s p o d a r­ k i k o le k ty w n e j. P o d ję t a w la t a c h 1949 — 1956 p r ó b a k o le k ty w iz a c ji r o ln ic tw a n ie p o w io d ła się. Z ło ży ło się n a to c a ły s z e re g u w a r u n k o w a ń s p o łe c z n o -k u ltu ­ ro w y c h . K o ń c e m 1956 r. w ię k sz o ś ć sp ó łd z ie ln i p r o d u k c y jn y c h z o sta ło r o z w ią ­ z a n y c h , — p o z o sta ło je d y n ie 15% s p ó łd z ie ln i h N a jb a r d z ie j s p r z y ja ją c e w a ­ r u n k i d la u tr z y m a n i a i k o n ty n u o w a n ia g o s p o d a r k i k o le k ty w n e j b y ły n a t e ­ r e n a c h z ie m o d z y sk a n y c h . T a m te ż do d ziś n a jc z ę ś c ie j s p o ty k a n y je s t t e n ro ­ d z a j g o s p o d a r k i ro ln e j. G o s p o d a rk a u s p o łe c z n io n a o b e jm u ją c a g o s p o d a r s tw a p a ń s tw o w e , s p ó łd z ie ln ie p ro d u k c y jn e i k ó łk a ro ln ic z e u ż y tk o w a ły w 1977 r. 31,4% p o w ie rz c h n i u ż y tk ó w ro ln y c h , z czego n a g o s p o d a r k ę p a ń s tw o w ą p r z y ­ p a d a 18%, s p ó łd z ie ln ie p r o d u k c y jn e 2,5%, k ó łk a ro ln ic z e 1 ,4 % 2. A n a liz a d a n y c h o g o s p o d a rc e - u s p o łe c z n io n e j św ia d c z y , że w o s ta tn im d w u d z ie s to le ­ c iu w s e k to rz e ty m d o k o n a ły się d o ść is to tn e p rz e m ia n y o rg a n iz a c y jn e i j a ­ k o śc io w e 3. Z a ró w n o fu n k c jo n o w a n ie g o s p o d a r k i k o le k ty w n e j n a z a s a d a c h i z a ło ż e n ia c h s o c ja lis ty c z n y c h i z a c h o d z ą c e t a m p ro c e s y s k ł a n ia j ą do p o ­ s ta w ie n ia p y ta n ia , czy z m ia n y , k tó r e są n ie r o z e r w a ln ie z łą c z o n e ze s t a n ­ d a rd e m , w a r u n k a m i i s ty le m ż y c ia p ra c o w n ik ó w P G R w y w i e r a ją w p ły w n a p o zio m ż y c ia re lig ijn e g o . O d p o w ie d ź n a p y ta n ie o ja k o ś ć r e lig ijn o ś c i p r a c o w ­ n ik ó w P G R s t a ła s ię tr e ś c ią sz e re g u p r a c m a g is te r s k ic h n a p is a n y c h w la ta c h * B iu le ty n so c jo lo g ii re lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii K U L po d k ie r u n k ie m k s. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m n in ie j­ szego n u m e r u je s t k s. K a z im ie rz R у с z a n , L u b lin . 1 J. O k u n i e w s k i , R o ln ic tw o , w : W ie lk a E n c y k lo p e d ia P o w s ze c h n a , t. 9, 100. 2 R o c z n ik S t a t y s t y c z n y 1978, s. 198. 8 Z m ia n y ilo śc io w e w g o s p o d a rc e u sp o łe c z n io n e j. R o d z a j g ospod. u s p o łe c z n io n e j 1960 1965 1970 1975 1976 1977 G ospod. p a ń s tw o w e S półdz. p ro d u k c . K ó łk a ro ln ic z e 5734 2072 4368 5356 1106 3312 3660 1216 2527 2895 1492 1999 2058 1719 1819 R o c z n ik S t a t y s t y c z n y 1978, s. 213, 217, 221. 6 — C o llectan ea T heologica

BIULETY N SO CJOLOG II R ELIG II

1973— 1977 n a K U L p rz y k a te d r z e so cjo lo g ii r e l i g i i 4. P rz e p r o w a d z o n o 795 w y ­ w ia d ó w (145 d zieci) w 45 P G R (U P G R d zieci) p o ło ż o n y c h n a te r e n ie w o je ­ w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o i sz c z e c iń sk ie g o 6.

T e re n y te ta k o d le g łe od sie b ie p o s ia d a ją w sp ó ln e cech y : b y ły ś w ia d k a m i o g ro m n e j m ig ra c ji, a lu d n o ś ć z a m ie s z k u ją c a ta m p o c h o d z i z ró ż n y c h s tr o n P o ls k i. B r a k in t e g r a c ji do d ziś o w o c u je w d z ie d z in ie sp o łe c z n e j i k u l t u r a l ­ n e j e. L u d n o ś ć ta m te js z a je s t w z a s a d z ie je d n o r o d n a n a ro d o w o śc io w o . O p ró cz n ie lic z n e j g r u p y a u to c h to n ó w n ie k tó r e te r e n y z a s ie d lo n e s ą p rz e z U k ra iń c ó w , k tó r z y w r a m a c h a k c ji „ W is ła ” p rz e s ie d le n i z o s ta li z lu b e ls k ie g o i rz e s z o w ­ sk ieg o . P o w y ż sz e d a n e , ch o ć fr a g m e n ta r y c z n e , u z a s a d n i a ją p y ta n ie o sp e c y fi­ k ę r e lig ijn o ś c i t e j k a te g o r ii p ra c o w n ik ó w . B a d a n ia re lig ijn o ś c i p rz e p r o w a d z o n o w w y m ia r z e p a r a m e tr ó w : a u to d e k l a r a - c ja w ia ry , id e o lo g ia r e lig ijn a , p r a k t y k i re lig ijn e , m o ra ln o ś ć r e l ig i jn a o ra z w ię ź z p a r a f i ą i K o śc io łe m . N ie je d n o r o d n e o p ra c o w a n ie d a n y c h n a s tr ę c z a w ie le tr u d n o ś c i w ic h p o d s u m o w a n iu 7.

P ra c o w n ic y P G R d e k la r u ją się ja k o w ie rz ą c y w 95% , z czego 15,6% ja k o g łę b o k o w ie rz ą c y , z a ś 5% ja k o o b o ję tn i lu b n ie w ie rz ą c y . R e lig ijn o ś ć ic h p o ­ z o s ta je w p rz e w a ż a ją c e j w ię k sz o ś c i n ie z m ie n io n a od d a w n y c h c z a só w (69%). P ro c e s d e k a d e n c ji r e lig ijn o ś c i je s t b a r d z ie j z a a w a n s o w a n y (d a w n ie j b y ło b a r ­ d z ie j r e lig ijn y c h 23,5%) a n iż e li z ja w is k o p o g łę b ie n ia re lig ijn e g o (o b ecn ie b a r ­ d z ie j r e lig ijn y c h je s t 7,5%). U z a s a d n ie n ie m n ie z m ie n n e g o p o z io m u re lig ijn o ś c i je s t tr w a n i e p rz y o d z ie d z ic z o n y c h tr a d y c ja c h re lig ijn y c h i ro d z in n y c h . P o w o ­ d e m zaś z a n ie d b a ń w d z ie d z in ie w ia ry , z d a n ie m re s p o n d e n tó w , są w a r u n k i ż y c ia i p ra c y w P G R 8, w y n ik a ją c y s tą d b r a k c z a su n a p r a k t y k i re lig ijn e , d u że o d le g ło śc i od k o śc io ła czy k a p lic y o ra z ro z s z e rz a ją c y się la ic k i s ty l życia.

P o k a ź n a ilo ść osób p o s ia d a b łę d n ą z n a jo m o ś ć p r a w d w ia r y k a to lic k ie j. J a k k o lw ie k i n t e le k tu a ln a s t r o n a re lig ijn o ś c i n ie d e c y d u je o je j p ra w d z iw o ś c i i a u te n ty c z n o ś c i, d a je je d n a k ś w ia d e c tw o o ty p ie r e lig ijn o ś c i i m oże w w y ­ p a d k u k o n f lik tu m ię d z y w ia r ą a k o n k r e tn y m i ró ż n o r o d n y m i s y tu a c ja m i ż y ­ c io w y m i p rz e s ą d z ić o d a ls z e j o r ie n ta c ji ś w ia to p o g lą d o w e j. P ra c o w n ic y P G R n a jc z ę ś c ie j n ie p o s ia d a ją p o p r a w n e j w ie d z y o z m a r tw y c h w s ta n iu c ia ł o raz n ie p o tr a f ią w s k a z a ć p e łn e g o o k r e ś le n ia k im je s t J e z u s C h ry s tu s . Z w r a c a te ż u w a ­ gę f a k t, że z n a jo m o ś ć s ie d m iu s a k r a m e n tó w w ś ró d d ziec i k a te c h iz o w a n y c h je s t o &,4% n iż s z a n iż u osób s ta r s z y c h (n ie k tó re s a k r a m e n ty w y m ie n iło aż 44,6% d z ie c i k la s V—V III). Ś w ia d o m o ś ć r e l ig i jn a k a te c h iz o w a n e j m ło d z ie ż y n ie je s t

4 P o r. W. J a c k o w s k i , R e lig ijn o ś ć m ie s z k a ń c ó w P G R n a p r z y k ła d z ie p a r a fii S ta r y P r z y le p , L u b lin 1973 (a rc h . K U L ); J . Ż o ł n i e r k i e w i c z , R e ­ lig ijn o ś ć p r a c o w n ik ó w P a ń s tw o w y c h G o s p o d a r s tw R o ln y c h n a p r z y k ła d z ie p o ­ w ia tu O le c k o , L u b lin 1974 (arch . K U L ); J . O r t y 1, P o s ta w y r e lig ijn e p r a ­ c o w n ik ó w P G R n a p r z y k ła d z ie p a r a fii G o lc ze w o , L u b lin 1974 (arch . K U L ); Z. К 1 i m с z u k , P o s ta w y r e lig ijn e d z ie c i a ś r o d o w is k o r o d z in n e n a p r z y ­ k ła d z ie w y b r a n y c h P a ń s tw o w y c h G o s p o d a r s tw R o ln y c h w p o w ie c ie B a r to s z y ­ ce, L u b lin 1975 (a rc h . K U L ); Z. M a l i c k i , R e lig ijn o ś ć p r a c o w n ik ó w P G R n a p r z y k ła d z ie p a r a fii L a s k i L u b u s k ie , L u b lin 1977 (a rc h . K U L ).

5 S ta r y P r z y le p 140 w y w ia d ó w , L a s k i L u b u s k ie 150, G o lczew o 100, pow . O leck o 260, pow . B a rto s z y c e 145 dzieci.

6 P o c h o d z e n ie t e r y to r i a ln e p r a c o w n ik ó w P G R n ie je s t je d n o lite w p o ­ sz c z e g ó ln y c h re g io n a c h P o ls k i. W w o j. s z c z e c iń sk im o k o ło 50% p o c h o d z i z w o ­ je w ó d z tw a m a c ie rz y s te g o . W w o j. o ls z ty ń s k im w ię k sz o ś ć p o c h o d z i z in n y c h w o je w ó d z tw P o ls k i (np. p o w . O le c k o 89,3% p o c h o d z i z w o j. b ia ło sto c k ie g o ), z a ś w pow . B a rto s z y c e 30,9% p rz y b y s z ó w to e m ig ra n c i z d a w n y c h te r e n ó w P o ls k i p o z o s ta ją c y c h o b e c n ie w Z S R R .

7 N a js z e r z e j r o z p r a c o w a n e z o s ta ły p a r a m e tr id e o lo g iczn y , p r a k t y k i r e l i­ g ijn e o ra z m o ra ln o ś ć r e lig ijn a .

8 W p o w ie c ie O leck o p ra c o w n ik P G R w y d a je n a ży cie 80% z a ro b k ó w , 9,2% n a z a k u p rz e c z y tr w a łe g o u ż y tk u .

BIULETYN SOCJOLOG II R E LIG II Ц 5 Z n a jo m o ś ć p r a w d w ia r y P r a w d a w ia r y N z n a jo m o ść p o p r a w n a b łę d n a b r a k d a n y c h s t a r s i T ró jc a Ś w ię ta 650 88,7 5,1 6,2 K im je s t J e z u s C h ry s tu s 650 68,8 30,2 1,0 L o sy d u s z y p o ś m ie rc i 650 79,4 16,2 4,4 Z m a r tw y c h w s ta n ie c ia ł 500 51,3 47,2 1,5 w sz y stk ie n ie k tó r e w c a le S a k r a m e n ty św . 650 57,1 30,0 10,0 d z i e c i S a k r a m e n ty św . 200 50,6 44,6 4,8 G łó w n e p r a w d y w ia r y 145 46,2 43,4 10,4 z b y t w y so k a . P o tw ie r d z a ją to d a n e o d n o ś n ie z n a jo m o ś c i g łó w n y c h p r a w d w ia ­ r y (zn a 46,2% d zieci, n ie z n a w c a le 10%). Z ja w is k o to s k ła n ia do p o s ta w ie n ia p y ta n ia , ja k i m s ta n e m w ie d z y r e lig ijn e j b ę d ą o d z n a c z a ły się t e d zieci, g d y d o ro s n ą do la t sw o ic h ro d z ic ó w . D o k ła d n ie js z e a n a liz y s t a n u d u s z p a s te r s tw a o ra z a tm o s f e r y r e lig ijn e j r o d z in y p rz y n io s ły b y b y ć m oże w y ja ś n ie n ie te g o z ja ­ w isk a . A k c e p ta c ja p r a w d r e lig ijn y c h n ie je s t z a le ż n a od z n a jo m o ś c i ty c h p ra w d . M im o b r a k u p o p r a w n e j w ie d z y o J e z u s ie C h ry s tu s ie , p r a w ie w sz y sc y w ie rz ą w J e g o B ó stw o . P r a w ie je d n a tr z e c ia w ą tp i lu b n ie w ie rz y w z m a r tw y c h w s ta ­ n ie c ia ł n a są d z ie o s ta te c z n y m . D a n e t e je d n a k n ie ś w ia d c z ą o s p e c y fic e te j k a te g o r ii p ra c o w n ik ó w , g d y ż k w e s tio n o w a n ie p r a w d o s ta te c z n y c h je s t s p o ty ­ k a n e w r ó ż n y c h ś r o d o w is k a c h 9.

K r y te r iu m r e lig ijn o ś c i n a jp r o s ts z y m do s tw ie r d z e n ia s ą p r a k t y k i re lig ijn e , sz c z e g ó ln ie te , k tó r e w o f ic ja ln y m m o d e lu k a to lic y z m u u w a ż a n e s ą z a o bo­ w ią z u ją c e . L ic z b a d o m in ic a n te s w p a r a f ia c h n a te r e n ie k tó r y c h m ie sz c z ą się P G R w y n o s i 31,4% (liczen ie je s ie n n e 27,3%, w io s e n n e 33,2%), z aś lic z b a p a s- c h a n te s s ię g a p o n a d 80% . W śró d u c z e s tn ic z ą c y c h je s t d z ie c i sz k ó ł p o d s ta w o ­ w y c h 51,8% , lecz m ło d z ie ż y ty lk o 15,5%, s ta r s z y c h 29,5% , w ty m 6,6% m ę ż -A k c e p ta c ja p r a w d w ia r y P r a w d a w ia r y N = 6 5 0 w ie rz ą n ie w ie r z ą w ą tp ią T ró jc a Ś w ię ta 97,5 0,6 1,9 B ó stw o C h r y s tu s a 98,6 0,6 0,8 N a g ro d a lu b k a r a p o ś m ie rc i 95,8 1,2 3,0 Z m a r tw y c h w s ta n ie c ia ł 73,2 9,4 17,4 9 W ś r o d o w is k u w s i p o d lu b e ls k ie j w z m a r tw y c h w s ta n ie c ia ł w ie rz y 61,8%, n ie w ie rz y 21,8% , w ą tp i 14,6%. P o r. W. P i w o w a r s k i , R e lig ijn o ś ć w ie j s k a w w a r u n k a c h u r b a n iz a c ji. S tu d i u m so c jo lo g ic zn e , W a rs z a w a 1971, 145.

BIULETYN SOCJOLOGII R ELIG II

c z y z n i 22,9% k o b ie t. B io rą c p o d u w a g ą , że o so b y p o n a d l a t 20 s ta n o w ią p o ­ n a d 50% , z w ra c a u w a g ą d u ż a o b s e n c ja s ta r s z y c h n a M szy św ., sz czeg ó ln ie m ę ż ­ czy zn . Ś w ia d c z y to o sp e c y fic z n y m o b ra z ie r e lig ijn o ś c i te g o ś ro d o w isk a .

U sz c z e g ó ło w ie n ie a n a liz y p rz y n o s z ą d a n e o b ra z u ją c e c z ę s to tliw o ś ć -u c z e s t­ n ic tw a w n ie d z ie ln e j M szy św . W y so k a lic z b a 43% s ta r s z y c h i 24,4% dzieci

u c z e s tn ic z ą c y c h w e M szy św . r a z w m ie s ią c u lu b r z a d z ie j p o w in n y n a s u n ą ć d u s z p a s te rz o m p o w a ż n e r e f le k s je , sz c zeg ó ln ie w p a r a f ia c h p o w ia tu b a r to s z y c ­ k ieg o .

C z ę sto tliw o ś ć M szy św . _{N = 6 5 0}S ta r s i D zieci * _{N = 1 4 5} w k a ż d ą n ie d z ie lę 21,2 17,9 2—3 r a z y w m ie s ią c u 33,8 54,5 1 ra z w m ie s ią c u 20,0 11,7 rz a d z ie j, w ie lk ie ś w ię ta 23,0 13,7 * D a n e d o ty c z ą p o w ia tu B a rto s z y c e S p o ś ró d p r a k t y k . p o b o ż n y c h n a jc z ę ś c ie j o d m a w ia n y je s t p a c ie rz . S ta r s i o d m a w ia ją p a c ie rz r a n o i w ie c z o re m 24,2%, w ie c z o re m 41,5% , p r a w ie c o d z ie n ­ n ie 11,6%, rz a d z ie j 22,7%. D zieci zaś r a n o i w ie c z ó r 47,% , p r a w ie c o d z ie n n ie 36,2% , r z a d z ie j 15,1%. D zieci s tw ie r d z a ją , że są ś w ia d k a m i m o d litw y ro d z ic ó w : 55,3% o jców , m a te k 88,4% ; n ie m o d li się 9,2% o jcó w i 3,5% m a te k , n ie w ie ­ d z ą czy m o d li się 22,7% o jc ó w i 2% m a te k , ż e g n a się je d y n ie z d a n ie m dziec i 12,3% o jc ó w i 5,3% m a te k . Ł ą c z ą c k a te g o r ie „ n ie m o d li się ” i „ n ie w ie m czy s ię m o d li” m o ż n a s tw ie rd z ić , że 32% o jcó w i 6,1% m a t e k n ie d a je s w y m d z ie ­ c io m p r z y k ła d u ż y c ia re lig ijn e g o . N ie z a s k a k u je z a te m o ś w ia d c z e n ie d ziec i, że n ie c h c ia ły b y b r a ć p r z y k ła d u ż y c ia re lig ijn e g o od o jc a 55,4%, z a ś od m a te k 11,3%. N a w y p o w ie d z i te m a w p ły w n ie w ą tp liw ie sp o só b ż y c ia ro d zicó w , a tm o ­ s f e r a d o m u o ra z w y n ik a ją c e s t ą d k o n s e k w e n c je d o św ia d c z a n e b e z p o ś re d n io p rz e z dzieci.

P a r a m e t r k o n s e k w e n c y jn y w y r a ż a się w o p in ia c h d o ty c z ą c y c h n o r m r e ­ lig ijn o - m o r a ln y c h o ra z w z a c h o w a n ia c h m o r a ln y c h . O p in ie w z a s y g n a liz o w a ­ n y c h b a d a n ia c h d o ty c z y ły g łó w n ie n o r m m o r a ln o ś c i m a łż e ń s k ie j o ra z k r a ­ d z ie ż y m ie n ia sp o łeczn eg o . N a jc z ę śc ie j k w e s tio n o w a n a je s t n o r m a p o s z a n o w a ­ n ia m ie n ia sp o łeczn eg o . J e d y n ie 59% p ra c o w n ik ó w P G R u w a ż a z a b r a n ie m ie ­ n ia sp o łe c z n e g o z a z łe m o r a ln ie . W y s o k a lic z b a osób 27,1% n ie w id z i z ła m o ­ ra ln e g o w s to s o w a n iu ś r o d k ó w a n ty k o n c e p c y jn y c h lu b n ie m a w ty m w z g lę ­ d z ie w y ro b io n e g o z d a n ia . W o p in ia c h n a te m a t ilo śc i d z ie c i w ro d z in ie p r a ­ c o w n ic y P G R p r e f e r u j ą m o d e l 2— 3 d z ie c i (42,2%). Z a p o s ia d a n ie m tr z e c h O p in ie d o ty c z ą c e n o rm m o r a ln y c h złe n ie to zależy n ie m a m z d a n ia P o ż y c ie s e k s u a ln e p rz e d ślu b e m k o ś c ie ln y m 80,9 7,0 0,5 11,9 Z d r a d a m a łż e ń s k a 96,2 0,9 1,0 1,9 R o z w o d z e n ie się 89,3 4,8 3,1 2,8 U ż y w a n ie ś r o d k ó w a n ty k o n c e p ­ c y jn y c h 69,1 9,7 3,8 17,4 P r z e r y w a n ie ciąż y 97,5 1,4 0,5 0,6 K ra d z ie ż m ie n ia sp o łeczn eg o 59,0 21,2 ■■— _19,8

d z ie c i i w ię c e j w y p o w ia d a się 41,1% (w ty m 3— 4 d z ie c i — 14% , 4 i w ię c e j — 15,7% , ile B óg d a i z a le ż y od o k o lic z n o śc i — 11,4%), z a ś z a p o s ia d a n ie m 1— 2 d z ie c i o p o w ia d a się 9,7%. I n f o r m a c je o z a c h o w a n ia c h m o r a ln y c h z a c z e rp n ię to ze s ta ty s t y k p a r a ­ fia ln y c h . Z w ró c o n o u w a g ę g łó w n ie n a n e g a ty w n e p r z e ja w y m o ra ln o ś c i, d z ię k i c z e m u o b ra z p o z o s ta je je d n o s tr o n n y . W b a d a n y c h ś r o d o w is k a c h a lk o h o liz m o s ią g n ą ł d o ść p o w a ż n e r o z m ia r y — w 22% ro d z in p ra c o w n ik ó w P G R s t w i e r ­ d zo n o o b e c n o ść a lk o h o lik a . S p r z y ja te m u n ie w ą tp liw ie t y p p r a c y i t y p ś r o ­ d o w isk a . B y ć m o że, iż z a lk o h o liz m e m z w ią z a n e je s t z ja w is k o g n ie w ó w s ą ­ s ie d z k ic h (18,7% g n ie w a się). M o żn a z a te m p rz y p u s z c z a ć , że p o w y ż sz e w a d y m a ją sw e r e p e r k u s je w ż y c iu ro d z in n y m , s t ą d te ż t a k p o k a ź n y p r o c e n t d z ie ­ ci n ie ch ce b r a ć p rz y k ła d u ż y c ia r e lig ijn e g o ze s w o ic h ro d zicó w .

W d w u p a r a f ia c h w la t a c h 1946— 1970 (G olczew o 1946—-1970, S ta r y P r z y ­ le p 1956— 1970) b y ło 5,5% c h rz tó w d z ie c i n ie ś lu b n y c h (n a 4613 c h rz tó w — 253 d ziec i n ie ś lu b n y c h ). W p r z e b a d a n y c h P G R p o w ia tu O lecko, p a r a f i i G o lczew o i S ta r y P r z y le p ż y je 63 m a łż e ń s tw a b ez ś lu b u k o śc ie ln e g o . N ie u w z g lę d n io n o osób o p u sz c z o n y c h i ż y ją c y c h s a m o tn ie lu b b e z z w ią z k ó w fo r m a ln y c h . N ie do u c h w y c e n ia * są s ta ty s ty k i o só b w ę d r u ją c y c h z je d n e g o g o s p o d a r s tw a do d ru g ie g o , sz c z e g ó ln ie w o k re s ie r o b ó t se z o n o w y c h , o k tó r y c h n i k t n ie m oże n ic p o w ie d z ie ć . P o w s z e c h n ie n ie je s t p r z e s tr z e g a n a n o r m a p r z y k a z a n ia k o ś ­ c ie ln e g o z a k a z u ją c a s p o ż y w a n ia p o k a r m ó w m ię s n y c h w p ią t k i — 65,1% p r a ­ c o w n ik ó w P G R n ie p r z e s tr z e g a te g o p rz y k a z a n ia . D a n e d o ty c z ą c e w ię z i p ra c o w n ik ó w P G R z p a r a f i ą i K o śc io łe m są b a rd z o f r a g m e n ta r y c z n e . S to s u n e k do k a p ła n ó w je s t b a r d z o p r z y c h y ln y i 89,2% w y r a ­ ża c h ę ć p o s ia d a n ia k s ię d z a w ro d z in ie . W y r a ż a ją d u ż y s z a c u n e k d la p r a c y k a p ła ń s k ie j. O d k a p ła n a n a p ie r w s z y m m ie js c u w y m a g a s ię c e c h c z ło w ie ­ c z e ń s tw a (b e z in te re so w n o ś ć , ży czliw o ść, s p ra w ie d liw o ś ć ), n a d a ls z y m m ie js c u s ta w ia n e s ą r e lig ijn e w a lo r y p o w o ła n ia . P ra c o w n ic y P G R m a ją św ia d o m o ść p rz y n a le ż n o ś c i w p ie r w s z y m rz ę d z ie do p a r a f i i a n a s tę p n ie do K o śc io ła p o w ­ sz e ch n eg o . W p r a c a c h p a r a f ia l n y c h u c z e s tn ic z ą p rz e w a ż n ie p rz e z d a tk i p a r a ­ f ia ln e n a b u d o w ę i re m o n ty , p o m o c ą o s o b is tą słu ż y 6% , n ie p o m a g a z aś w n i­ c z y m od 6 do 33% , w z a le ż n o śc i od b a d a n e j p a r a f ii.

P o z io m r e lig ijn o ś c i p r a c o w n ik ó w P G R z w ią z a n y je s t ze s p e c y f ik ą ś ro d o ­ w is k a i k o m p le k s e m u w a r u n k o w a ń : d u ż e z ró ż n ic o w a n ie p o c h o d z e n ia lu d n o ś c i, m ig ra c je , w y k o rz e n ie n ie , b r a k in te g r a c ji, b r a k o d p o w ie d n ie j o rg a n iz a c ji i o b ­ słu g i d u s z p a s te r s k ie j. P G R s ta ły się m ie js c e m p ra c y d la g ru p y lu d z i z p r z y ­ p a d k u o ra z d la ty c h , k tó r z y n ie z n a le ź li d la s ie b ie m ie js c a n a c h ło n n y m r y n k u p r a c y w r o z w ija ją c y m się p rz e m y ś le . P o s z u k iw a n ie le p s z y c h z a ro b k ó w , o b a w a p rz e d d y s c y p lin a r n y m z w o ln ie n ie m je s t p o w o d e m d u ż e j f l u k tu a c j i k a d r i z m ia n m ie js c a p ra c y , co p rz y o g ro m n y m z a p o tr z e b o w a n iu n a k a ż d ą p a r ę r ą k do p r a c y je s t w ty m ś r o d o w is k u to l e r o w a n e 10. N ie m o ż n a z a p o m in a ć i o ty m , że p r e s tiż sp o łe c z n y p r a c o w n ik a P G R je s t n is k i, a p r a c ę sw ą w y k o ­ n y w a ć m u s z ą z k o n ie c z n o śc i ta k ż e w n ie d z ie lę . D o d a ć n a le ż y d u ż e o d leg ło ści P G R od k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o (np. K o sz e w k o lic z ą c e 205 o só b — 17 k m , K o - szew o 319 osób — 15 k m ) o ra z d o ja z d y d u s z p a s te rz y do k o śc io łó w filia ln y c h (np. p a r a f ie S ta r y P r z y le p i L a s k i L u b u s k ie p o s ia d a ją 11 k o śc io łó w filia ln y c h i o b e jm u ją 26_ w io sek ) i b r a k o d p o w ie d n ie j ilo śc i k się ż y do o b s łu g i d u s z p a s te r ­ s k ie j. W t a k i c h w a r u n k a c h ja k k o lw ie k c z ę sto tliw o ść a u to d e k l a r a c j i w ia r y je s t b a rd z o d u ż a , to p r a k ty c z n a re a liz a c ja w y m o g ó w r e lig ijn o ś c i k a to lic k ie j, c h o c ia ż b y w d z ie d z in ie p r a k t y k r e lig ijn y c h , o d b ie g a od p o z io m u in n y c h t e ­ r e n ó w ro ln ic z y c h . D u że o d le g ło śc i do s z k o ły i do k o śc io łó w (np. w p a r a f ii S ta r y P r z y le p ś r e d n ia o d le g ło śc i do k o ś c io ła p a r a f ia ln e g o w y n o s i 4,9 k m ) o raz b r a k tr o s k i ro d z ic ó w z a p r a c o w a n y c h p rz e z c a ły ty d z ie ń o s p r a w y re lig ijn e

BIULETYN SOCJOLOG II R E LIG II j j y

10 W p a r a f ii G o lczew o od 1950— 1972 r. z P G R - o w s k ic h w io se k , g d z ie p r a ­ c u je 676 osób, w y je c h a ło 59 ro d z in .

d z ie c i m a w p ły w n a fr e k w e n c ję n a k a te c h e z ę , re k o le k c je w ie lk o p o s tn e (w p o ­ w ie c ie B a rto s z y c e w r e k o le k c ja c h w ie lk o p o s tn y c h u c z e s tn ic z y 37,9% dzieci), a w k o n s e k w e n c ji n a z n a jo m o ś ć p r a w d w ia r y k a to lic k ie j.

T e re n y te , m im o o g ro m n e g o w y s iłk u d u s z p a s te rz y p r a c u ją c y c h o d c zasó w p o w o je n n y c h , p o tr z e b u ją sz c z e g ó ln e j d u s z p a s te r s k ie j tr o s k i. N o w a o rg a n i­ z a c ja k o ś c ie ln a n a z ie m ia c h o d z y sk a n y c h , w ię k s z a lic z b a p o w o ła ń ro d z im y c h o ra z m o ż liw o ść w y k o r z y s ta n ia w d u s z p a s te r s tw ie osób ś w ie c k ic h stw o rz y ć m o ż e w a r u n k i p o p r a w y s y t u a c ji r e lig ijn o - m o r a ln e j te j k a te g o r ii p ra c o w n ik ó w

k s . K a z im ie r z R y c z a n , L u b lin 2. „ R e lig ijn o ś ć b e z K o ś c io ła ”

w ś w ie tle b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h

W so c jo lo g ic z n y c h p r ó b a c h w y ja ś n i a n ia p rz y n a le ż n o ś c i d o K o śc io ła z w r a ­ c a się u w a g ę n a tr z y g łó w n e p ro b le m y : ś w ia d o m o ść p rz y n a le ż n o ś c i do w s p ó l­ n o ty r e lig ijn e j; k o n te k s t sp o łe c z n y , w k tó r y m ro z w ija s ię t a ś w ia d o m o ść ; m o ­ ty w a c je w y n ik a ją c e z k o n te k s tu sp o łe c z n e g o d la ś w ia d o m o ś c i p r z y n a l e ż n o ś c i2. Z a ró w n o w s f e rz e ś w ia d o m o ś c i p rz y n a le ż e n ia , j a k i w d z ie d z in ie o b ie k ty w n y c h w ię z i, p o s ta w y k a to lik ó w o d c h y la ją się od f o r m a ln y c h o c z e k iw a ń K o ścio ła. P e łn a i b ez z a s trz e ż e ń id e n ty f ik a c ja z K o śc io łe m u le g a p o m n ie js z e n iu . W w y ­ so k o ro z w in ię ty c h p rz e m y s ło w o k r a j a c h E u ro p y Z a c h o d n ie j ·— o b o k r e l ig i j­ n o ś c i k o ś c ie ln ie z o rie n to w a n e j — k s z t a łt u je się r e lig ijn o ś ć p o z a k o śc ie ln a , j a ­ k a ś f o r m a o d in s ty tu c jo n a liz o w a n e j re lig ii. I s tn ie j e z n a c z n a lic z b a k a to lik ó w , k tó r z y o d b ie g a ją od s y s te m u w a r to ś c i i n o r m r e p r e z e n to w a n y c h p rz e z K o ś­ ciół, n ie id e n t y f i k u ją się z n im w p e łn i i n ie b io r ą u d z ia łu w k u lc ie w y k o ­ n y w a n y m w K o śc ie le , n a w e t je ż e li z a c h o w u ją m n ie j lu b b a r d z ie j p o z y ty w n ą p o s ta w ę w o b e c K o ścio ła.

N ie k tó r z y c h rz e ś c ija n ie d y s ta n s u ją c y się częścio w o w o b e c K o śc io ła u c z e s t­ n ic z ą s p o r a d y c z n ie w o r g a n iz a c y jn y c h fo r m a c h ż y c ia k o śc ie ln e g o , a le w y łą ­ c z a ją s ię p r a w ie c a łk o w ic ie z c y k lic z n ie p o w ta r z a ln y c h p u b lic z n y c h p r a k t y k re lig ijn y c h . P r a k ty c z n ie r e z y g n u ją z ż y c ia p a r a f ia ln e g o i d e fa c to t r a c ą ż y w y k o n ta k t z K o śc io łe m , n a w e t je ż e li p ła c ą jesz c z e p o d a te k k o ś c ie ln y , p o s y ła ją d z ie c i n a le k c je re lig ii, z a w ie r a ją ś lu b k o ś c ie ln y i ż y czą so b ie p o g rz e b u c h rz e ś ­ c ija ń s k ie g o . N ie s ą lu d ź m i a r e lig ijn y m i czy a te is ta m i, w p r o s t p rz e c iw n ie , z a ­ c h o w u ją o g ó ln ą s y m p a tię i ż y czliw o ść w o b e c K o śc io ła , a n a d e w s z y s tk o p o d ­ t r z y m u j ą w ia r ę w B oga, je d n a k ic h re lig ijn o ś ć tr a c i s to p n io w o s w o ją k o ś c ie l­ n ą d y m e n s ję (k o śc ie ln o ść la te n tn a ) . K o śc ió ł p r z e s ta j e b y ć d la n ic h z a s a d ą je d n o c z ą c ą ic h ż y c ie r e lig ijn e . T r a k t u j ą k o śc ió ł — p r z y n a jm n ie j częścio w o — w k a te g o r ia c h „ w y la n s o w a n e g o r y n k u ”, n a k tó r y m m o ż n a n a b y ć to , co je s t c z ło w ie k o w i p o tr z e b n e w e d łu g u ż y te c z n o śc i fu n k c jo n a ln e j. I c h s to s u n k i z K o śc io łe m p r z y p o m in a ją w y m ia n ę p o m ię d z y p o s ia d a ją c y m i o f e r u ją c y m d o ­ b r a k o n s u m p c y jn e a je g o k lie n te lą .

W y ła n ia ją c y s ię n o w y w ie lo p o s ta c io w y ty p p o s ta w r e lig ijn y c h o k re ś la się m ia n e m c z ę śc io w e j id e n ty f ik a c ji z K o ś c io łe m 2. F. F ü r s t e n b e r g m ó w i 0 „ a u to n o m ic z n y c h c h r z e ś c ija n a c h ” , k tó r z y o d e sz li od u g r u n to w a n y c h w k u l ­ tu r z e f o r m p o b o ż n o śc io w y c h i ro z lu ź n ili sw ó j z w ią z e k z K o śc io łe m , d o c h o d z ą c do s u b ie k ty w n ie k s z ta łto w a n y c h p r y w a tn y c h o d n ie s ie ń s ię d o B o g a 3. N. G r e 1 n а с h e r w s k a z u je n a ro z p o w s z e c h n ia ją c y się w e w s p ó łc z e s n y c h sp o łe c z e ń

-Ü 8 BIULETYN SO CJOLOG II R ELIG II

1 A. T e r s t e n j a k , P sy c h o so z io lo g ie d e r Z u g e h ö r ig k e it z u r K ir c h e , I n ­ te r n a ti o n a le s J a h r b u c h f ü r R e lig io n ss o z io lo g ie 4(1968)33.

2 A. R u b b e n s , D re is sig J a h r e G e s c h ic h te d e s b e lg is c h e n K a th o liz is ­ m u s , I n t e r n a t io n a le K a th o lis c h e Z e its c h r if t 7(1978)459.

3 F . F ü r s t e n b e r g , D e r S t r u k t u r w a n d e l p r o te s ta n tis c h e r F r ö m m ig ­ k e i t a ls so zio lo g isc h e P r o b le m , A rc h iv e s d e S o c io lo g ie d e s R e lig io n s (1959) n r 4, 73.

BIULETYN SOCJOLOG II R ELIG II

s ta w a c h p o g lą d , w e d łu g k tó r e g o re lig ijn o ś ć i k q ś c ie ln o ść n ie u to ż s a m ia ją się, a s tą d je s t m o ż liw a re lig ijn o ś ć b ez K o śc io ła 4.

W p o r ó w n a n iu z o k re s e m sp o łe c z e ń s tw a c h rz e ś c ija ń s k ie g o k s z ta łtu ją c e g o re lig ijn o ś ć s tr ic te k o ś c ie ln ą p o w y ż sz a te n d e n c ja s ta n o w i w y r a ź n ą z m ia n ę j a ­ k o ścio w ą. P e łn e id e n ty f ik o w a n ie K o śc io ła i c h rz e ś c ija ń s tw a , tr a k to w a n ie K o ś­ cio ła w je g o a k tu a ln y m e m p iry c z n y m k s z ta łc ie ja k o je d y n ie u p ra w n io n e g o i m o ż liw e g o w y r a z u c h rz e ś c ija ń s tw a , b y ło p o ś r e d n ią p rz y c z y n ą o k re ś la n ia s p o łe c z e ń s tw w s p ó łc z e s n y c h ja k o z d e c h ry s tia n iz o w a n y c h , a n a w e t b e z b o ż ­ n y c h 5. W rz e c z y w is to ś c i s p o łe c z n o -re lig ijn e j m o ż n a o d n a le ź ć p r z y p a d k i w s k a ­ z u ją c e n a is tn ie n ie „ k o śc ie ln o śc i b ez r e lig ijn o ś c i” (a re lig ijn o ś ć u k r y ta ) . Id zie t u o te o so b y n ie r e lig ijn e , k tó r e z ró ż n y c h p rz y c z y n i o so b is ty c h z a in te re s o ­ w a ń p o d tr z y m u ją , a n a w e t ro z w ija ją k o n ta k t y z K o śc io łe m i u w a ż a ją się za „ g o rliw y c h ” k a to lik ó w . S to s u n k i m ię d z y k o ś c ie ln o ś c ią i r e lig ijn o ś c ią m o żn a p rz e d s ta w ić w e d łu g n a s tę p u ją c e g o s c h e m a tu :

r e lig ijn o ś ć n ie r e lig ijn o ś ć

'CJ-ч /i O Й 3_o O -M Ю o Й o ‘ 'Ji o M_.0) Й W e fe k c ie s k r z y ż o w a n ia d w ó c h p a r p r z e c iw s ta w n y c h cech o tr z y m u je m y c z te ry s y tu a c je ty p o w e : a) k o ś c ie ln o ść i re lig ijn o ś ć ; b) k o ś c ie ln o ść _ i n ie r e li­ g ijn o ść ; c) n ie k o ś c ie ln o ś ć i re lig ijn o ś ć ; d) n ie k o ś c ie ln o ś ć i n ie r e lig ijn o ś ć 6. Te c z te ry m o ż liw e z ró ż n ic o w a n ia n ie s ta n o w ią k a te g o r ii s ta ty c z n y c h i n ie p r z e n i- k liw y c h , lecz w y k r e ś l a ją p ły n n e i d y n a m ic z n e g ra n ic e . M ięd zy a r e lig ijn ą k o ś c ie ln o śc ią a n ie k o ś c ie ln ą r e lig ijn o ś c ią is tn ie je w ie le o d m ia n u s to p n io w a - n e j re lig ijn o ś c i i w ie lo r a k ie j k o śc ie ln o śc i. J a k k o lw ie k w e w s p ó łc z e s n e j rz e c z y ­ w is to ś c i s p o łe c z n o -re lig ijn e j re lig ijn o ś ć i k o ś c ie ln o ść są ze s o b ą p o w ią z a n e , a re lig ia w p is u je się w e to s s p o łe c z e ń s tw a p rz e m y sło w e g o , to je d n a k is tn ie je r e lig ijn o ś ć b ez s iln e j w ię z i z K o śc io łe m o ra z k o śc ie ln o ść n ie o p ie r a ją c a się o m o ty w y r e lig ijn e i w ty m s e n s ie n ie z a s łu g u ją c a n a c e c h ę „ r e lig ijn e j k o ś ­ c ie ln o śc i” .

W n in ie js z y m o p ra c o w a n iu b ę d z ie n a s in te re s o w a ć s y t u a c ja tr z e c ia , czyli „ re lig ijn o ś ć b e z K o śc io ła ” . I s tn ie j ą o z n a k i w s k a z u ją c e n a r o z s z e rz a n ie się ta k i e j

4 N. G r e i n a c h e r , D ie K ir c h e in d e r s tä d tis c h e n G e s e lls c h a ft. S o z io ­ lo g isc h e u n d th e o lo g is c h e Ü b e r le g u n g e n z u r F ra g e d e r S e e ls o r g e in der S ta d t , M a in z 1966, 219.

5 D. S a v r a m i s , D a s G o tte s p r o b le m in d e r S ic h t d e r S o zio lo g ie, w : G o tt in d ie s e r Z e it, w y d . L . R e i n i s с h, M ü n c h e n 1972, 70.

6 F X . K a u f m a n n , T h e o lo g ie in s o z io lo g isc h e r S ic h t, F r e ib u r g B r. 1973, 96.

BIULETYN SOCJOLOGII R ELIG II

r e lig ijn o ś c i, w k tó r e j z w ią z e k c z ło w ie k a z B o g ie m je s t t r a k to w a n y ja k o o so b is­ t a s p r a w a je d n o s tk i b ez p o w ią z a n ia z in s ty t u c ją K o śc io ła , a n a w e t częściow a w o p o z y c ji do n ie j. W b a d a n ia c h so c jo lo g ic z n y c h s ta w ia się d ość c zęsto p y ­ ta n i e o m o żliw o ść b y c ia c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m lu b c h rz e ś c ija n in e m p o z a in ­ s ty tu c jo n a ln y m i r a m a m i K o śc io ła , i b y c ia d o b ry m c h r z e ś c ija n in e m b e z u d z ia ­ łu w k u lc ie r e lig ijn y m , a n a w e t b e z p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła . In d a g o w a n i są k a to lic y p o z o s ta ją c y w k o n ta k c ie z K o śc io łe m , j a k i k a to lic y z d y s ta n s o ­ w a n i w o b e c n ieg o , k tó r y c h re lig ijn o ś ć n ie je s t z b y t s iln ie z w ią z a n a z in s ty t u ­ c ją k o ś c ie ln ą . C h c e m y w n in ie js z y m o p ra c o w a n iu z re f e ro w a ć w y n ik i d o ty c h ­ c z a so w y c h b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h n a t e n te m a t w A u s tr ii i R F N o ra z p o d d a ć je o cen ie k ry ty c z n e j.

E m p i r y c z n e w s k a ź n i k i „ r e l i g i j n o ś c i b e z K o ś c i o ł a ” S o c jo lo g o w ie p o d k r e ś la ją d o ść często, że r e lig ijn o ś ć w z r a s ta lu b z m n ie js z a się w r a z z in te n s y w n o ś c ią w ię z i z K o śc io łe m (k o ścieln o ść). W św ia d o m o śc i lu d z i w ie rz ą c y c h c h r z e ś c ija ń s k ie tr e ś c i w y r a ż a ją s ię w k o ś c ie ln y c h fo rm a c h . W k o n s e k w e n c ji n a le ż a ło b y sp o d z ie w a ć się, że re lig ijn o ś ć p o z a in s ty t u c jo n a l­ n y m i r a m a m i K o śc io ła m a n ik łe sz a n s e r e a l iz a c j i. K o śc ió ł ja w i się ja k o sp o ­ łe c z n a s t r u k t u r a w ia ry g o d n o ś c i c h r z e ś c ija ń s tw a (so zia le P la u s ib il it ä ts s tr u k tu ­ r e n d e s C h r is te n tu m ,s ) 7. Z d r u g ie j s tr o n y K o śc ió ł w s p ó łz a w o d n ic z y n a r y n ­ k u d o b ó r sy m b o lic z n y c h z in n y m i s y s te m a m i in t e r p r e t a c j i ż y c ia i z t e j k o n ­ f r o n ta c ji n ie z a w sz e w y c h o d z i zw y c ię sk o . O łą c z n o śc i lu b _ d y s ta n s ie w o b e c d w ó c h p o d s ta w o w y c h fo r m o r ie n ta c ji: r e lig ijn e j i k o ś c ie ln e j, n ie m o ż n a ro z - tr z y g a ć te o r e ty c z n ie . R e z u lta ty b a d a ń e m p iry c z n y c h m o g ą p o k a z a ć is tn ie ją c e ró żn ice.

W b a d a n ia c h s o c jo lo g ic z n y c h n a d r e lig ijn o ś c ią w A u s tr ii p rz e d s ta w ia n o re s p o n d e n to m do o c e n y tw ie r d z e n ie : „B ez K o śc io ła n ie m o ż n a b y ć c z ło w ie k ie m r e l ig i jn y m ”. P o z y ty w n a o d p o w ie d ź n a p o s ta w io n e p y ta n ie o z n a c z a a k c e p ta c ję K o śc io ła ja k o in s ty tu c ji r e l ig i jn e j o c h a r a k te r z e n o rm a ty w n y m , n e g a ty w n a z a ś w y r a ż a s w o is tą p o s ta w ę in d y w id u a liz m u w ia ry . B a d a n ia re a liz o w a ł w ie ­ d e ń s k i I n s ti t u t f ü r k ir c h lic h e S o z ia lfo rs c h u n g . Z e s ta w o d p o w ie d z i w e d łu g p ię ­ c io p u n k to w e j s k a li: od „ z d e c y d o w a n ie się z g a d z a m ” do „ z d e c y d o w a n ie n ie z g a d z a m s ię ” , z a w ie r a n a s t ę p u ją c a ta b e la .

T ab . 1. „ R e lig ijn o ść b e z K o śc io ła ” w A u s tr ii (d a n e w °/o) B a d a n ia

so cjo lo g iczn e

„B ez K o śc io ła n ie m o ż n a b y ć c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m ” A В С D E D ie c e z ja I n n s b r u c k (1970) 33 12 9 13 33 D ie c e z ja K la g e n f u r t (1970) 35 11 8 10 35 D ie c e z ja L in z (1970) 37 10 8 11 34 D ie c e z ja L in z (1980) 30 16 15 13 26 O k rę g B u r g e n la n d (1980) 30 14 17 12 29 A u s tr ia o g ó łe m (1980) 23 13 16 9 33 M ło d zież a u s t r ia c k a (1976) 15 23 X 27 34 M ło d zież a u s t r ia c k a (1978) 9 19 X 35 34 U w a g a : T a b e la n ie z a w ie r a r u b r y k i „ b r a k d a n y c h ” , s t ą d p ro c e n ty w p o z io m ie n ie s u m u ją się do 100. S y m b o l A o z n a c z a o d p o w ie d ź „ z d e c y d o ­ 7 P . L . B e r g e r , Z u r S o z io lo g ie k o g n it iv e r M i n d e r h e ite n ' I n t e r n a t i o ­ n a le D ialo g Z e its c h r if t 2(1969) n r 2, 128.

BIULETY N SO CJOLOG II R ELIG II

w a n ie s ię z g a d z a m ”, В —- „ z g a d z a m s ię ”, С — „częścio w o z g a d z a m s ię (nie m a m z d a n ia ) ”, D —■ „n ie z g a d z a m się ”, E —■ „ z d e c y d o w a n ie n ie z g a d z a m się ” .

J a k w y n ik a z p rz e d s ta w io n y c h d a n y c h , p r a w ie p o ło w a k a to lik ó w a u s tr ia c ­ k ic h w 1970 r o k u u z n a w a ła z a m o ż liw e „ b y ć r e lig ijn y m b ez K o śc io ła ” . W e d łu g ic h o p in ii re lig ijn o ś ć n ie m u s i z k o n ie c z n o śc i w ią z a ć się z K o śc io łe m , n ie m u s i re a liz o w a ć się w „ p r z e s tr z e n i” k o ś c ie ln e j. T eg o r o d z a ju p o s ta w y w s k a z u ją n a z a ry s o w u ją c e s ię ro z lu ź n ie n ie z w ią z k ó w r e lig ijn o ś c i z k o ś c ie ln o śc ią , n a s w o is ty in d y w id u a liz m re lig ijn y . R e lig ijn o ś ć n ie z a m y k a się w ty m , czego u c z ą o fic ja ln ie K o ścio ły , lecz m oże ro z g r y w a ć się w „ p r z e s tr z e n i” p o z a k o ś- c ie ln e j. S ta n p w i to o d e jś c ie od tr a d y c y jn e g o m o d e lu k a to lic y z m u , w k tó r y m r e lig ijn o ś ć i ' k o ś c ie ln o ść b y ły ze s o b ą śc iśle z w ią z a n e . W p o s ta w a c h in d y ­ w id u a lis ty c z n y c h w ię ź z K o śc io łe m s t a je się d o ść c h w ie jn a i n ie id z ie w p a ­ rz e z re lig ijn o ś c ią .

J e s t rz e c z ą z a s k a k u ją c ą , że w d ie c e z ji L in z w la ta c h 1970— 1980 n a s tą p ił s p a d e k z a s ię g u p o s ta w ś w ia d c z ą c y c h o in d y w id u a liz m ie r e lig ijn y m o 6°/o i u tr z y m a ł się w c a łe j A u s tr ii n a w z g lę d n ie s ta ły m p o zio m ie. J e d y n ie w m ło ­ d y m p o k o le n iu A u s tr ia k ó w z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a ły p o s ta w y in d y w id u a li­ sty c z n e w o b e c r e lig ii — z te n d e n c ją w z ra s ta ją c ą . Id z ie t u n ie o t y p in d y w id u ­ a liz m u , w e d łu g k tó r e g o r e lig ijn o ś ć s t a je się c o ra z m n ie j s p r a w ą k u ltu r o w ą , m ię d z y je d n o s tk ą i sp o łe c z e ń s tw e m , a c o ra z b a r d z ie j m ię d z y je d n o s tk ą i B o­ g iem , lecz o t a k i in d y w id u a liz m , k tó r y n ie z a k ła d a K o śc io ła ja k o e le m e n tu n ie z b ę d n e g o w k o n ta k t a c h z B o g iem .

R e lig ijn o ś ć k o ś c ie ln ą z w y k lu c z e n ie m m o ż liw o śc i „ b y ć r e lig ijn y m bez K o ś c io ła ” r e p r e z e n to w a ło w p o sz c z e g ó ln y c h o k rę g a c h A u s tr ii od 44% d o 47% o g ó łu k a to lik ó w , w c a łe j A u s tr ii —■ 36% . R z a d z ie j te g o ty p u p o s ta w y z a z n a ­ c z a ły się w ś ró d m ło d zieży . K a to lic y ci a k c e p to w a li n ie ja k ą ś o g ó ln ą (n ieo ­ k re ś lo n ą ) re lig ijn o ś ć , lecz tę , k tó r a je s t p r z e k a z y w a n a p rz e z K o śc ió ł w r a ­ m a c h s o c ja liz a c ji ro d z in n e j i p a r a f ia l n e j, s z e rz e j — k o ś c ie ln e j. W re s z c ie n a j ­ m n ie j lic z n ą g r u p ę s ta n o w ili k a to lic y n ie z d e c y d o w a n i, częścio w o d o p u s z c z a ją ­ cy m o ż liw o ść p o z a k o ś c ie ln e j re lig ijn o ś c i, częścio w o j ą w y k lu c z a ją c y (od 8% do 17%). W p rz y b liż e n iu ty le sa m o k a to lik ó w a k c e p to w a ło m o ż liw o ść co i n ie ­ m o żliw o ść „ re lig ijn o ś c i b ez K o śc io ła ” .

K a to lic y o k r e ś la ją c y sie b ie ja k o „ r e lig ijn y c h ” p r z e ja w ia li z n a c z n ie m n ie j­ sz ą s k ło n n o ś ć d o in d y w id u a liz m u n iż k a to lic y o k r e ś la ją c y s ie b ie ja k o „ n ie - re lig ijn y e h ” . W ia r a ty c h o s ta tn ic h b y ła b a r d z ie j w y ra z e m p o s ta w y in d y w i­ d u a ln e j n iż p r z e ja w e m z w ią z a n ia się z in s ty t u c ją K o śc io ła 8. W ra z z w ie k ie m s p a u a ła c z ę sto tliw o ść w s k a z a ń , że b e z K o śc io ła m o ż n a b y ć r e lig ijn y m . I n d y ­ w id u a liz m r e lig ijn y ro z s z e rz a ł się w ra z z p o d n o s z ą c y m s ię p o z io m e m f o r m a l­ n e g o w y k s z ta łc e n ia szk o ln eg o . S p o śró d k a te g o r ii sp o łe c z n o -z a w o d o w y c h ro l­ n ic y i e m e r y c i b y li c z ęściej p r z e k o n a n i o n ie p o d w a ż a ln y m z w ią z k u k o śc ie l- n o śc i i r e lig ijn o ś c i n iż p ra c o w n ic y u m y s ło w i. W ie lk o ść m ie js c o w o śc i z a m ie sz ­ k a n ia o d g ry w a ła p e w n ą r o lę w e w s p ó ło k r e ś la n iu in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o . „ I n d y w id u a ln y e k s t r e m ” tw o rz y ły ś ro d o w is k a w ie lk o m ie js k ie . N a js iln ie js z y z w ią z e k is tn i a ł m ię d z y c z ę s to tliw o ś c ią u c z ę sz c z a n ia do k o śc io ła a in d y w id u a ­ liz m e m r e lig ijn y m . I m czę śc ie j k to ś u cz ę sz c z a ł do k o śc io ła , ty m c z ę śc ie j d o ­ c e n ia ł ro lę K o śc io ła w o d n ie s ie n iu do re lig ijn o ś c i i w ia r y o s o b i s te j9. W śró d m ło d z ie ż y n a jn iż s z y z a się g in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o u ja w n ił się u osób z n is k im p o z io m e m w y k s z ta łc e n ia , u r o b o tn ik ó w n ie w y k w a lif ik o w a n y c h i ro l­ n ik ó w o ra z u osób m ie s z k a ją c y c h n a w s i i w m a ły c h m i a s t a c h 10. P o s ta w y 8 R e lig io n u n i K ir c h e in Ö s te r r e ic h . H a u p ta u s w e r tu n g d e r S y n o d e n b e ­ fr a g u n g e n in O b e r ö s te r r e ic h , K ä r n te n u n d T ir o l, I n s t i t u t f ü r k ir c h lic h e S o ­ z ia lfo r s c h u n g (d a le j s k r ó t: IK S ) — N r 113 (T ell I), W ie n 1973, 36— 37.

9 G la u b e u n d K ir c h e in K ä r n te n . E rg e b n is s e e in e r r e ü g io n s s o z io lo g is c h e n U m fr a g e , Ï K S — N r 95, W ie n 1970, 107.

1 2 2 BIULETYN SO CJOLOG II R ELIG II

w y k lu c z a ją c e m o żliw o ść „b y ć r e lig ijn y m b ez K o śc io ła ” b y ły z n a c z n ie b a rd z ie j p o p u la r n e w ś ró d m ło d z ie ż y u c z ę s z c z a ją c e j do k o ś c io ła n iż u m ło d z ie ż y c h a ­ ra k te r y z u j ą c e j się p e łn ą a b s e n c ją w p r a k ty k a c h n ie d z ie ln y c h (o d p o w ied n io : 44% i 19%) n .

B a d a n ia a u s tr ia c k ie z 1974 r o k u w ś ró d 3 441 k a to lik ó w w w ie k u p o w y ż e j 14 l a t w y k a z a ły , że ci, k tó r z y u w a ż a li sie b ie z a b a rd z o re lig ijn y c h , t a k sam o k w a lif ik o w a li sw ó j s to s u n e k do K o śc io ła , zaś ci, k tó r z y u w a ż a li s ie b ie za n ie - re lig ijn y c h , d y s ta n s o w a li się z r e g u ły od K o śc io ła . S p o ś ró d o g ó łu b a d a n y c h 70% w y b r a ło d la o k r e ś le n ia s w o je j r e lig ijn o ś c i i w ię z i z K o śc io łe m t ę s a m ą p o z y c ję n a u s ta lo n e j sk a li, 16% o sz a c o w a ło w y ż e j s w o ją re lig ijn o ś ć n iż w ięź z K o śc io łe m (p o s ta w a ro z p o w s z e c h n io n a w ś ró d osób „ s to ją c y c h z d a la ” od K o ścio ła), a 13% u s to p n io w a ło w y ż e j s w o ją w ię ź z K o śc io łe m n iż re lig ijn o ś ć 12. M ło d zież je s t sz c zeg ó ln ie p o d a tn a n a a k c e n to w a n ie n ie z a le ż n o śc i sw o ich p o g lą d ó w r e lig ijn y c h i p o s ta w ś w ia to p o g lą d o w y c h od in s ty t u c ji k o śc ie ln y c h . W a n k ie c ie s y n o d a ln e j z a c h o d n io n ie m ie c k ie j z 1971 r o k u co p ią ty b a d a n y k a to l ik b ę d ą c y w w ie k u 16—20 l a t d e k la r o w a ł c a łk o w itą n ie z a le ż n o ś ć sw o ic h p rz e k o n a ń r e lig ijn y c h od K o śc io ła . T eg o r o d z a ju p o s ta w y b y ły z n a c z n ie r z a d ­ sze w „ s ta r s z y c h ” k a te g o r ia c h w ie k u (ogółem k a to lic y — 9% ). W d e k la r o w a ­ n y c h p o s ta w a c h w o b e c K o śc io ła u ja w n ił y się n a s tę p u ją c e in n e s ta n o w is k a (w n a w ia s a c h p o d a n e s ą n a p ie r w s z y m m ie js c u p r o c e n ty o d n o sz ą c e się do osób b ę d ą c y c h w w ie k u 16—20 la t, n a d r u g im z a ś m ie js c u o d n o sz ą c e się do o g ó łu k a to lik ó w ): „ je s te m w ie rz ą c y m c z ło n k ie m K o śc io ła i p o p ie r a m jeg o n a u k ę ” (23%, 49% ); „ c z u ję się c h rz e ś c ija n in e m , ale K o śc ió ł n ie z n a c z y d la m n ie z b y t w ie le ” (34%, 24% ); „ c h c ia łb y m w ie rz y ć , a le c z u ję się n ie p e w n y ” (9% , 7% ); „ ż y ję i p r a c u ję , r e s z ta w y n ik a s a m a z sie b ie , do te g o n ie p o tr z e b a w ia r y ” (4% , 3% ); „ w ia r a n ie p r z e m a w ia do m n ie , p o ś w ię c a m się z a d a n io m w sp ó łc z e s n e g o ś w ia ta i p ro b le m o m b liź n ic h ” (4%, 2% ); „ w ła ś c iw ie n ie w iem , w co p o w in ie n e m w ie rz y ć , p y ta n ia te p o z o s ta w ia m ja k o o tw a r t e ” (10%, 4 % ) 13. W p rz y to c z o n y c h w y p o w ie d z ia c h k a to lik ó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h p r z e j a w i a ­ j ą się w s z y s tk ie c z te ry m o ż liw e w a r ia n t y k o śc ie ln o śc i i re lig ijn o ś c i. W z b io ­ ro w o śc i ogółu k a to lik ó w p rz e w a ż a re lig ijn o ś ć k o ś c ie ln a , w z b io ro w o ś c i k a to ­ lik ó w b ę d ą c y c h w w ie k u 16— 20 la t z a z n a c z a się m o cn o te n d e n c ja do r e l ig i j­ n o śc i o la b iln e j k o śc ie ln o śc i, a n a w e t w k ie r u n k u p o z a k o ś c ie ln e j re lig ijn o śc i. W o b y d w u z b io ro w o ś c ia c h s ą w m n ie js z o ś c i p o s ta w y ś w ia d c z ą c e o a r e lig ijn e j k o śc ie ln o śc i.

W b a d a n e j g r u p ie 154 m ło d y c h lu d z i w R F N 129 osób p r z y z n a ło re lig ii i K o śc io ło w i ja k i e ś z n a c z e n ie w sw o im ż y c iu (83,8% ). Z g r u p y osób z w ią ­ z a n y c h z re lig ią i K o śc io łe m 10 o só b w s k a z a ło o g ó ln ie n a re lig ię (7,7%), 52

o so b y n ie r o z d z ie la ły r e lig ii c h r z e ś c ija ń s k ie j i K o śc io ła (40,3%), 14 osób p rz y z n a w a ło z n a c z e n ie re lig ii z w y łą c z e n ie m K o śc io ła (10,9%), 36 o sób a k c e p ­ to w a ło re lig ię i z z a s trz e ż e n ia m i K o śc ió ł (27,9%), w re sz c ie 17 osób m ó w iło o g ó ln ie o re lig ii c h r z e ś c ija ń s k ie j (13,2%). W św ia d o m o śc i w ie lu lu d z i m ło d y c h z a z n a c z a ło się w y r a ź n e z ró ż n ic o w a n ie n a p ła s z c z y ź n ie re lig ia — K o śc ió ł u .

11 P . M. Z u l e h n e r , D er A u s ta u s c h z w is c h e n K ir c h e u n d J u g e n d . A n m e r k u n g e n e in e s P a s to r a lth e o lo g e n z u r B r u n m a y r - S t u d ie a n ö s te r r e ic h i­ s c h e n J u g e n d lic h e n , w : K ir c h e ■— L e b e n s r a u m f ü r J u g e n d lic h e ? B e itr ä g e z u m S p a n n u n g s fe ld J u g e n d — R e lig io n — K ir c h e , w y d . M. G r a f f, H . T i e f e n b a c h e r , M a in z 1980, 87. 12 M itte ilu n g e n IK S — N r 16, W ie n 1977, 11— 12. 13 G . S c h m i d t c h e n , Z w is c h e n K ir c h e u n d G e s e lls c h a ft. F o r s c h u n g s ­ b e r ic h t ü b e r d ie U m fr a g e n z u r G e m e in s a m e n S y n o d e d e r B is tü m e r in d e r B u n d e s r e p u b lik D e u ts c h la n d , F r e i b u r g i. B r. 1972, 109. 14 N. M e t t e , A u s e in a n d e r s e tz u n g m i t d e n S e lb s tz e u g n is s e n ju n g e t M e n s c h e n u n te r (p a s to ra l-) s o z io lo g isc h e n G e s ic h ts p u n k te n , w : H e im a tlo s in d e r K irc h e ? P r o b le m e h e u tig e r J u g e n d p a s to r a l, w y d . W . D i n g e r , R. V o l k , M ü n c h e n 1980, 27.

K a to lic y z a c h o d n io n ie m ie c c y z m ia s ta B o c h u m w 62% z g a d z a li się z tw ie r d z e n ie m o m o ż liw o śc i is tn i e n ia re lig ijn o ś c i b ez K o śc io ła , w 13% z g a ­ d z a li się c z ęścio w o i w 25% n ie z g a d z a li się (1970 ro k ). T y lk o c z w a r ta część k a to lik ó w ze ś r o d o w is k a w ie lk o m ie js k ie g o a k c e p to w a ła z a s a d ę k o n iecz n eg o z w ią z k u m ię d z y r e lig ijn o ś c ią i k o śc ie ln o ś c ią , in n i w s k a z y w a li n a m o żliw o ść r e a liz a c ji re lig ijn o ś c i p o z a K o śc io łe m , a n ie k tó r z y b y li w te j k w e s tii c a łk o ­ w ic ie p r z e k o n a n i 1б.

P r o b le m in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o b a d a n o ta k ż e w o p a r c iu o n ie c o in a c z e j s f o r m u ło w a n e p y ta n ie k w e s tio n a r iu s z d a n k ie ty lu b w y w ia d u . W so n ­ d a ż u z o rg a n iz o w a n y m p rz e z ty g o d n ik „ D e r S p ie g e l” w 1967 r o k u in d a g o w a n o r e s p o n d e n tó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , czy m o ż n a b y ć c h r z e ś c ija n in e m bez p rz y n a le ż n o ś c i d o K o śc io ła ? S p o ś ró d o g ó łu p y ta n y c h 69% o d p o w ie d z ia ło tw ie r d z ą c o n a p o s ta w io n e p y ta n ie , 30% — n e g a ty w n ie (1% — b r a k d a n y c h ). O so b y u z a s a d n ia ją c e o d p o w ie d ź „ m o ż n a b y ć c h r z e ś c ija n in e m b e z K o ś c io ła ” o d w o ły w a ły się do n a s tę p u ją c y c h r a c j i: c h r z e ś c ija n in je s t d o b ry m c z ło w ie ­ k ie m n ie z a le ż n ie od K o śc io ła (42% ); b y ć c h rz e ś c ija n in e m z n a c z y w ie rz y ć w B o g a, C h r y s tu s je s t ta k ż e p o z a K o śc io łe m (24% ); zło w K o śc ie le — u c z ę sz ­ c z a ją c y do k o ś c io ła są o b łu d n i (7% ); b y c ie c h r z e ś c ija n in e m n ie z a le ż y od p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła (19% ); in n e (3%) i b r a k d a n y c h (8% ). O so b y o d ­ p o w ia d a ją c e , że n ie m o ż n a b y ć c h rz e ś c ija n in e m b e z p rz y n a le ż n o ś c i do K o ś­ c io ła w s k a z y w a ły n a n a s tę p u ją c e w y ja ś n ie n ia : c h r z e ś c ija n in p o tr z e b u je w ia ­ r y (14% ); K o śc ió ł u m a c n ia , z a p e w n ia p o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a i d a je re g u ły p o s tę p o w a n ia (8% ); c h r z e ś c ija n in i K o śc ió ł tw o r z ą c a ło ść (56% ); b e z b o ż n i są z ły m i lu d ź m i (2% ); c h r z e ś c ija n in p o tr z e b u je w s p ó ln o ty (7% ); c h rz e s t je s t w a r u n k ie m b y c ia c h r z e ś c ija n in e m (5% ); in n e (3%) i b r a k d a n y c h (9% ). P o ­ s ta w y in d y w id u a lis ty c z n e re p r e z e n to w a ło 62% b a d a n y c h k a to lik ó w , 75% p r o ­ t e s ta n t ó w i 86% b e z w y z n a n io w y c h , o ra z 51% p r a k t y k u ją c y c h p r o te s ta n tó w

i 50% p r a k t y k u ją c y c h k a to lik ó w . W ie k i w y k s z ta łc e n ie ró ż n ic o w a ły n ie z n a ­ c z n ie b a d a n y c h p o d w z g lę d e m m a n ife s to w a n e g o in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o . J e d y n ie o so b y n a js ta r s z e w w ie k u 60—70 l a t (60% ) i o so b y o n ie u k o ń c z o n e j sz k o le p o d s ta w o w e j (63% ) n ie c o o d c h y la ły się od z b liż o n y c h od sie b ie w s k a ź ­ n ik ó w c h a r a k t e r y z u j ą c y c h p o z o s ta łe k la s y w ie k u i s to p n ie w y k s z t a ł c e n i a 1S. P o w tó rz o n e w 1979 r o k u b a d a n ia z a c h o d n io n ie m ie c k ie n a p r ó b ie o g ó ln o ­ k r a j o w e j w y k a z a ły w z ro s t p o s ta w in d y w id u a lis ty c z n y c h w o b e c re lig ii o 8%. Z d a n ie „b ez K o śc io ła m o ż n a b y ć c h r z e ś c ija n in e m ” a k c e p to w a ło 77% , o d rz u ­ c a ło z aś 22% o b y w a te li z a c h o d n io n ie m ie c k ic h 17.

W y so k i w s k a ź n ik in d y w id u a liz m u r e lig ijn e g o u s ta lo n o w b a d a n ia c h w ś ró d s tu d e n tó w w I n n s b r u c k u w 1971 ro k u . W e d łu g 77,5% o g ó łu s tu d e n tó w m o ż n a b y ć c h rz e ś c ija n in e m b e z p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła , w e d łu g o p in ii 10,0% t a k a s y t u a c ja je s t n ie m o ż liw a , a w e d łu g 11,8% — je s t m o ż liw a a le ty lk o w w y ją tk o w y c h o k o lic z n o śc ia c h (0,7% — b r a k d a n y c h ). W śró d s tu d e n tó w u c z e s tn ic z ą c y c h r e g u l a r n i e w e M szy św . n ie d z ie ln e j o d s e te k p o s ta w in d y ­ w id u a lis ty c z n y c h b y ł z n a c z n ie n iż s z y n iż w ś ró d s tu d e n tó w n ie p r a k ty k u ją c y c h (64,4% i 91,6% ). N ie s tw ie rd z o n o p o z y ty w n e j k o r e la c ji m ię d z y ta k im i c z y n ­ n ik a m i j a k p łe ć , ro k stu d ió w , p o c h o d z e n ie te r y to r i a ln e , w ie lk o ś ć m ie js c o ­ w o ści p o c h o d z e n ia , w y k s z ta łc e n ie o jc a a a k c e p ta c ją „ c h r z e ś c ija ń s tw a bez

K o ś c io ła ”. D w a c z y n n ik i o k a z a ły się je d n a k z n a c z ą c e : k ie r u n e k s tu d ió w i w ie lk o ś ć ro d z in y . N a p r z y k ła d je d y n a c y a k c e p to w a li w 83,3% „ b e z k o śc ie ln e c h r z e ś c ija ń s tw o ” , s tu d e n c i p o s ia d a ją c y t r o j e r o d z e ń s tw a — w 74,5% , zaś p o c h o d z ą c y z r o d z in p o s ia d a ją c y c h w ię c e j n iż p ię c io ro d ziec i — w 58,6% .

BIULETY N SO CJOLOG II R E LIG II J 2 3

15 U. B o o s - N ü n n i n g , D im e n s io n e n d e r R e lig io s itä t. Z u r O p e r a tio ­ n a lis ie r u n g u n d M e s su n g r e lig iö s e r E in s te llu n g e n , M ü n c h e n 1972, 86—87

16 W as g la u b e n d ie D e u ts c h e n . D ie E M N ID -X Jm fra g e: E rg e b n is s e — K o m ­ m e n ta r e , M ü n c h e n - M a in z 1968, 75—76.

47 U m fr a g e : N u r n o c h je d e r d r itte e in C h r is t, D e r S p ie g e l 33(1979) n r 52, 73.

124 BIULETY N SO CJOLOG II R ELIG II

O so b y a p r o b u ją c e w y r a ź n ie m o ż liw o ść r e a liz a c ji c h rz e ś c ija ń s tw a p o z a K o ś­ c io łe m o d z n a c z a ły s ią z n a c z n ie n iż s z y m p o z io m e m a k c e p ta c ji tr e ś c i d o g m a ty c z ­ n y c h k a to lic y z m u (sąd B o ży p o ś m ie rc i c z ło w ie k a , s y n o s tw o B oże C h ry s tu s a , w a r to ś ć m o d litw y ) n iż o so b y a k c e p tu ją c e ty lk o „ c h rz e ś c ija ń s tw o k o ś c ie ln e ” , a ta k ż e n iż s z y m p o z io m e m u z n a n ia p o d s ta w o w y c h w a r to ś c i ż y c io w y c h , k tó r e A . M a t z n e r n a z y w a „ tr a n s c e n d e n t n y m i” IS.

Z a się g in d y w id u a liz m u r e lig ijn e g o ró ż n ic o w a ł się w ś ró d ż o łn ie rz y a u ­ s t r ia c k i c h w z a le ż n o śc i od c h a r a k t e r u p o s ta w io n e g o p y ta n ia . N a p r z y k ła d 71,3% re s p o n d e n tó w s ą d z iło , że m o ż n a b y ć w ie r z ą c y m c z ło w ie k ie m b e z p r z y ­ n a le ż n o ś c i do K o śc io ła (11,0% — częścio w o , 17,7% — n ie), 30,9% w y ra ż a ło o p in ię , że te n , k to d ą ż y d o k o n ta k t u z B o g iem , n ie m u s i n a le ż e ć do K o ścio ła (11,3% ■— częścio w o , 57,8% — m u s i n a le ż e ć do K o śc io ła ) i 39,5% b y ło p r z e ­ k o n a n y c h , że do r e a liz a c ji ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o k s ię ż a n ie są p o tr z e b n i (12,7% — częścio w o , 47,8% — są p o t r z e b n i ) 19. Z e w z g lę d u n a z n a c z n e r ó ż n i­ ce p ro c e n to w e s to s o w a n y c h w s k a ź n ik ó w m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że p o s ta w y części re s p o n d e n tó w n ie b y ły sp ó jn e , a n a w e t s p rz e c z n e w z a k re s ie n ie o d z o w - n o ś c i K o śc io ła i k s ię ż y d la r e a l iz a c j i w ia r y , k o n ta k t u z B o g ie m i p ro w a d z e ­ n ia ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o .; B a d a n i ż o łn ie rz e a u s tr ia c c y w y k a z y w a li z n a c z n ie g łę b s z y d y s ta n s w o b e c K o ś c io ła ja k o o r g a n iz a c ji n iż w o b e c k o ś c ie ln ie p r z e ­ k a z y w a n e j r e l i g i j n o ś c i20.

W śró d W ie d e ń c z y k ó w , k tó r z y w y s tą p ili z K o śc io ła , 45% u z a s a d n ia ło sw o ­ ją d e c y z ję o d w o ła n ie m się d o tw ie r d z e n ia , ż e m o ż n a b y ć p e łn o w a rto ś c io w y m c h r z e ś c ija n in e m ta k ż e p o z a K o ś c io łe m 21. N a to m ia s t 19% r o b o tn ik ó w i 18% o g ó łu lu d n o ś c i A u s tr ii w s k a z y w a ło n a p o s ta w ę in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o („ m o ż n a b y ć d o b ry m c h r z e ś c ija n in e m b ez K o ś c io ła ”) ja k o n a je d n ą z m o ­ ż liw y c h p rz y c z y n fo r m a ln e g o w y s tą p ie n ia z K o śc io ła 22.

O c e n a k r y t y c z n a w s k a ź n i k ó w i n d y w i d u a l i z m u r e l i g i j n e g o

P o r ó w n u ją c z a k re s a k c e p t a c ji o b y d w u w s k a ź n ik ó w in d y w id u a liz m u r e ­ lig ijn e g o n a le ż y p o d k re ś lić że tw ie r d z e n ie „ m o ż n a b y ć c h r z e ś c ija n in e m b e z K o ś c io ła ” z y s k iw a ło z r e g u ły sz e rsz y z a się g a k c e p ta c ji n iż tw ie r d z e n ie „ m o ż ­ n a b y ć c z ło w ie k ie m r e lig ijn y m b e z K o ś c io ła ” . R ó ż n e m o g ły b y ć p rz y c z y n y te g o s t a n u rz e c z y . N ie je s t w y k lu c z o n e , że część k a to lik ó w o p o w ia d a ją c y c h się z a tw ie r d z e n ie m „ m o ż n a b y ć c h r z e ś c ija n in e m b ez K o ś c io ła ” m y ś la ła o p r o ­ t e s ta n t a c h , k tó r z y są c h r z e ś c ija n a m i, a n ie n a le ż ą d o K o śc io ła (k a to lic k ie ­ go) 23. A n a lo g ic z n y m e c h a n iz m m ó g ł w y s tą p ić u p r o te s ta n tó w . J e s t w ię c r z e ­ czą w ą tp liw ą , czy in s tr u m e n t b a d a w c z y z o s ta ł d o b r a n y p r a w id ło w o i czy 18 A. M a t z n e r , G la u b e u n d I n s titu tio n . E in s te llu n g d e r S tu d e n t e n in I n n s b r u c k z u d e n U m w a n d lu n g s p r o z e s s e n in d e r h e u tig e n G e s e lls c h a ft. E in e re lig io n sso zio lo g isc h e n U n te r s u c h u n g ü b e r R e lig io s itä t u n d K ir c h l ic h k e i t d e r S tu d e n te n , I n n s b r u c k 1972, 121— 323. 19 A. H o l l , G. H. F i s c h e r , K ir c h e a u f D ista n z. E in e t r e lig io n s s o ­ z io lo g isc h e U n te r s u c h u n g ü b e r d ie E in s te llu n g ö s te r r e ic h is c h e r S o ld a te n zu K ir c h e u n d R e lig io n , W ie n - S tu ttg a r t 1968, 102— 108. 20 T a m ż e , 23—25. 21 F . K l o s t e r m a n n , W ie w ir d u n s e r e P fa r r e i e in e G e m e in d e s? F ür a lle M ita r b e ite r in d e r P fa r r g e m e in d e , W ie n 1979, 66.

22 R. W e i l e r , H. B o g e n s b e r g e r , O. V e t t e r , U n te r s u c h u n g K ir c h e — A r b e ite r s c h a ft. S o z ia le th is c h e E in s te llu n g e n u n d B e z ie h u n g z u m k ir c h lic h e n L e b e n [b .m .r.], 14.

23 F . X . K a u f m a n n , A lle s d e r n ic h ts — e in e fa ls c h e A lte r n a tiv e , P u b lik - F o r u m 7(1978) n r 4, 13.

BIULETYN SO CJOLOG II R ELIG II

₁₂₅

r e s p o n d e n c i ro z u m ie li p o s ta w io n e p y ta n ie w ta k i m se n s ie , j a k i c h c ia ł m u n a d a ć b a d a c z sp o łe c z n y 24.

S fo r m u ło w a n ie „b ez K o ś c io ła ” m o ż e w z b u d z a ć ro z m a ite s k o ja rz e n ia . N ie ­ k tó r z y b a d a n i b io r ą p o d u w a g ę d o w o ln ie w y b r a n y a s p e k t K o śc io ła (np. k w e s tie z w ią z a n e z k u lte m ) , in n i k il k a a s p e k tó w , je szcze in n i c a ło k s z ta łt s p r a w z w ią z a n y c h z K o śc io łe m . R ó ż n ic e z a k r e s u p o s tr z e g a n ia K o śc io ła w s k a ­ z u ją n a n ie je d n o z n a c z n o ś ć p y ta n ia i o g r a n ic z a ją m o ż liw o śc i in t e r p r e ta c y jn e u z y s k a n y c h w y n ik ó w . Z e b r a n y d u ż y ju ż m a t e r i a ł e m p iry c z n y n ie d a je b e z ­ p ie c z n y c h p o d s ta w do a n a liz p o ró w n a w c z y c h i ś le d z e n ia p ro c e s ó w p rz e m ia n . N ie w ie m y , czy o d m ie n n ie s f o r m u ło w a n e w s k a ź n ik i są p o ró w n y w a ln e lu b w ja k i m z a k r e s ie są p o ró w n y w a ln e . N a s u w a się p o s t u la t p o s z u k iw a n ia n o ­ w y c h i le p s z y c h , a n a d e w s z y s tk o u je d n o lic o n y c h w s k a ź n ik ó w in d y w id u a liz ­ m u re lig ijn e g o .

P r z e a n a liz o w a n e w y p o w ie d z i k a to lik ó w w s k a z u ją je d y n ie n a m o żliw o ść is tn i e n ia n ie z a le ż n ie od s ie b ie o b y d w u o r i e n ta c j i: k o ś c ie ln e j i r e l ig i jn e j . K ie w s k a z u ją z aś n a k o n k r e tn e i sp o łe c z n e f o r m y p o z a k o ś c ie ln e j i n ie z in s ty tu c jo - n a liz o w a n e j re lig ijn o ś c i. D o u ję c ia r e lig ijn o ś c i w z g lę d n ie n ie z a le ż n e j od K o ś­ cio ła tr z e b a b y ło b y z a s to s o w a ć in n e in s tr u m e n ty p o m ia r u b a d a w c z e g o . J e ż e li n a w e t z a s to s o w a n e w s k a ź n ik i m a ją p r z y d a tn o ś ć in f e r e n c y j n ą do b a d a n ia in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o , to z p e w n o ś c ią ic h w a r to ś ć s ła b n ie w o d n ie s ie ­ n iu do b a d a n ia „ p o z a k o śc ie ln e g o c h r z e ś c ij a ń s tw a ” . In d y w id u a liz m re lig ijn y , t a k j a k je s t o n ro z u m ia n y w r e f e r o w a n y c h b a d a n ia c h so c jo lo g ic z n y c h , n ie o z n a c z a „ p o z a k o śc ie ln e g o c h r z e ś c ija ń s tw a ” , lecz m o że co n a jw y ż e j w p r o w a ­ d zać n a d ro g ę w io d ą c ą k u n ie m u i s ta n o w ić w s tę p n ą le g ity m iz a c ję r e l ig i j­ n o śc i p o z a k o ś c ie ln e j. I n d y w id u a lis ty c z n a ś w ia d o m o ść w ia r y s tw a r z a re a ln e n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la r e lig ijn o ś c i k o ś c ie ln e j. T rz e b a ró w n ie ż p a m ię ta ć 0 o s trz e ż e n iu s f o r m u ło w a n y m p rz e z G . S c h m id tc h e n a , w e d łu g k tó r e g o r e l i ­ g ijn o ś ć n ie z in s ty tu c jo n a liz o w a n a je s t d o g o d n y m te r e n e m d z ia ła n ia d la s e k t 1 w s z e lk ic h u g r u p o w a ń o c h a r a k t e r z e p o d k u ltu r o w y m . „ Z d e z o rg a n iz o w a n a r e lig ijn o ś ć p ro w a d z i do p lu r a li z m u s e k t” 23.

P rz y to c z o n e w s k a ź n ik i „ re lig ijn o ś c i b ez K o ś c io ła ” in f o r m u ją , ż e w p e w ­ n y c h k r ę g a c h sp o łe c z e ń s tw z a c h o d n io e u ro p e js k ic h , a z w ła sz c z a w ś ró d lu d z i m ło d y c h , K o śc ió ł ja k o i n s ty t u c ja t r a c i n a z n a c z e n iu . N a jeg o m ie js c e w c h o ­ d zi w ie lo ś ć p o s ta w r e lig ijn y c h częścio w o z d y s ta n s o w a n y c h w o b e c K o śc io ła 26. W ra z ze w z ro s te m in d y w id u a liz m u w z m a c n ia się te n d e n c ja do n ie r e lig ijn o ś c i. W ty m k o n te k ś c ie „ p r y w a ty z a c j a ” r e lig ii o z n a c z a r e a ln e n ie b e z p ie c z e ń s tw o n ie ty lk o d la k o ś c ie ln o śc i, a le i d la sa m e j r e l i g i j n o ś c i J a k k o l w i e k w ie lu k a to lik ó w a k c e p t u je p e r s p e k ty w ę b y c ia r e l ig i jn y m p o z a K o śc io łe m , a w ię c s k ła n ia się k u ja k i e jś f o r m ie in d y w id u a liz m u re lig ijn e g o , to z d r u g ie j s t r o ­ n y p o w s z e c h n ie p o p ie r a się n ie k t ó r e sp o łe e z n o -p u b lic z n e f u n k c j e K o ścio ła, j a k n a p r z y k ła d w k ła d K o śc io ła w u tr z y m a n i e m o r a ln o ś c i sp o łe c z n e j, jego o d d z ia ły w a n ia n a rz e c z p o k o ju i s p r a w ie d liw o ś c i s p o łe c z n e j, a w ię c f u n k c je ś w ia d c z ą c e o „ u s p o łe c z n ie n iu ” , n ie z a ś o „ p r y w a ty z a c j i” re lig ii. W z a g a d n ie ­

24 E. K . S c h e u c h , D as I n t e r v ie w in d e r S o z ia lfo r s c h u n g , w : H a n d ­ b u c h d e r e m p ir is c h e n S o z ia lfo r s h u n g , t. 1, w y d . R. K ö n i g , S t u t t g a r t 2 1967, 141.

45 G . S c h m i d t c h e n , W a s d e n D e u ts c h e n h e ilig is t. R e lig iö se u n d p o litis c h e S tr ö m u n g e n in d e r B u n d e s r e p u b lik D e u ts c h la n d , M ü n c h e n 1979, 194.

26 J. S c h i f f e r , Z e n tr a le P r o b le m e d e r J u g e n d s o z io lo g ie , B e r n - S t u t t ­ g a r t 1972, 102. R e lig ia i K o śc ió ł t r a c ą n a z n a c z e n iu w r a z z p o d n o s z ą c y m się w ie k ie m m ło d y c h , zw ła sz c z a z aś w m o m e n c ie w k r a c z a n ia w ży cie z a ­ w o d o w e. H . J a n i g, Z u r S it u a ti o n d e r J u g e n d in Ö s te r r e ic h , R e p o r t- F o r ­ s c h u n g u n d I n f o r m a t io n (1980) n r 23, 15.

27 P . M. Z u 1 e h n e r, K ir c h e u n d P r ie s te r z w is c h e n d e m A u ft r a g J e su u n d d e n E r w a r tu n g e n d e r M e n s c h e n , W ie n 1974, 109— HO.