Chrzest jako milczenie : z gnostyckiej teologii chrztu w "Tractatus Tripartitus"

Wincenty Myszor

Chrzest jako milczenie : z gnostyckiej

teologii chrztu w "Tractatus

Tripartitus"

Collectanea Theologica 56/1, 25-29

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 56 (1986) fasc. I

k s. W IN C E N T Y M Y S Z O R , W A R S Z A W A

CHRZEST JAKO MILCZENIE

Z gnostyckiej teologii chrztu w „Tractatus Tripartitus”

Obszerny kom entarz na tem at chrztu autora Tractatus Tripar­ titus z I kodeksu z Nag Hammadi zawiera bardzo wiele danych d la opracowania w alentyniańskiej teologii chrzcielnej *. Z całości wypo­ wiedzi w ynika z pewnością, że autor ten nie odrzucał kościelnego znaczenia chrztu i jego symboliki, a więc pozytywnie komentował na przykład zstąpienie do w o d y 2, przybranie szaty ch rzcieln ej3 czy wyznanie w ia ry 4, a nawet, jeśli przyjm iem y pewną koncepcję in ­ terpretacji, namaszczenie pochrzcielne5. Tym chrzcielnym czynno­ ściom i aktom nadaw ał gnostycką treść. Z trzech możliwych stano­ wisk w alentynian wobec kultu, jakie wydobyli badacze ze źródeł,, autor Tractatus Tripartitus opowiadał się za uznaniem chrześcijań­ skiego kultu oraz jego uwzniośleniem e.

W alentyniański autor skomentował jednak chrzest nie tylko w odniesieniu do jego ogólnochrześcijańskiego znaczenia, jego ko­ ścielnej treści, ale również w odniesieniu do tem atów gnostyckiej teologii chrztu. W ydaje się, że przykładem tego ostatniego może być nazwanie chrztu milczeniem. Dosłownie powiedziano w Tractatus Tripartitus: „Nazywa się go milczeniem z powodu uspokojenia i b ra­ ku niepokoju” 7. Milczenie chrzcielne pojęte po gnostycku mogłoby najpierw oznaczać brak zainteresowania wypowiedzią, to znaczy wyznaniem w iary. Skądinąd wiemy, że w polemicznych pismach chrześciajańskich gnostyków znajdują się wypowiedzi krytyczne o kościelnym wyznaniu w iary. Przykładem może być wypowiedź, autora Testim onium v e rita tis8, którą pod tym kątem przeanalizował

1 R . K a s s e r , Μ . M a 1 i n i n e, H . C h. P u e c h, G . Q u i p e 1, J . Z a n d е е , T r a c ta tu s T r ip a r titu s II. D e C re a tio n e H o m in is I I I . D e G e n e r i­

b u s T r ib u s . O ra tio P a u li A p o s to li, C o d e x J u in g , B e r n 1975 (N ag H a m m a d i C o d e x I, p . 127, 25— 130, 3), d a le j c y tu ję ja k o T r a c tT r ip . * T r a c tT r ip , p. 127,28. 8 T r a c tT r ip , p. 128,21. * T r a c tT r ip , p. 127,33; 128,16. 5 J e ś li g re c k i o d p o w ie d n ik k o p ty js k ie g o ta é ro — s te r ig m a połączym y· z n a m a s z c z e n ie m e w e n tu a ln ie w ło ż e n ie m r ą k , T r a c tT r ip , p. 128, 25. * P o r. K . K o s c h o r k e , D ie P o le m ik d e r G n o s tik e r g e g e n d a s k ir c h ­ lic h e C h r is te n tu m , N a g H a m m a d i S tu d ie s X II, L e id e n 1978, 145, a t a k ż e W . M y s z o r , A n a p a u s is w te o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ic h g n o s ty k ó w , W a r s z a w a 1984, 186 i n n . 7 T r a c tT r ip , p. 128, 30— 32.

K. Koschorke 9. Gnostyckie w yznanie w iary związane z obowiązkiem radykalnej ascezy, wyrzeczenia się świata (na przykład w obowiązku bezżenności) nie musiało jednak oznaczać odrzucenia wyznania w ia­ ry w sensie kościelnym. Według gnostyków, kościelne wyznanie w iary było wstępem, pierwszym stopniem, „psychicznym” wyzna­ niem wiary, w stosunku do w yznania duchowego, którą była gno­ za. Gdybyśmy przyjęli polemiczną w ersję wypowiedzi o chrzcie jako milczeniu, to należałoby ją oddzielić od wcześniejszej wypowiedzi autora na tem at chrztu, w której uznał wartość w yznania wiary, a więc chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, in terp retując to wyznanie oczywiście w sensie gnostyckim 10. Nie wydaje się więc, aby nazwanie chrztu milczeniem miało być w yrazem polemicznej postaw y autora wobec chrztu kościelnego. Bardziej prawdopodobne je st to, że chodziło tu o aluzję albo do jakiejś p rak ty k i milczenia liturgicznego w czasie chrztu, albo wprost do gnostyckich spekulacji n a tem at milczenia.

Tem at milczenia w teologii gnostyków jest zbyt rozległym za­ gadnieniem, aby przytoczyć wszystkie możliwe aplikacje do teologii chrztu. W ydaje się, że pojęcie milczenia pozostaje zawsze w jakimś związku z najwyższym bytem, z Bogiem u . W systemie w alentynian milczenie, jako m ityczna Sige, towarzyszy Ojcu wszystkich bytów i jest w raz z nim m atką wszystkich eonów. W Tractatus Tripartitus Ojciec, poznając siebie samego w milczeniu, staje się przyczyną po­ w stania pełni b y tó w 12. Chrześcijański gnostyk zatem przyjm ując chrzest zbliżał się do tej boskiej rzeczywistości, którą chrzest w yra­ żał przez milczenie. Poznając przez wiarę, pojętą jako gnozę, Boga i siebie samego, dosięgał tej rzeczywistości, którą być może w yra­ żało również liturgiczne milczenie. Milczenie często w ystępuje w wy­ rażeniu sige zose, to jest „żywe (ew. ożywiające) milczenie” 13. Gno­ styk przyjm ując chrzest wchodził więc w sferę życiodajnego milcze­ nia Boga i do pełni bytu.

Pojęciem bliskoznacznym do „milczenia” jest grecki odpowied­ nik koptyjskiego słowa scraht, to jest hesuchia14. W teologii w alen­ tynian według relacji Ireneusza oraz innych źródeł paralelnych Oj­ ciec trw a en hesuchia kai eremia p o lle 1S. Właśnie to pojęcie scraht — hesuchia pojawiło się w wypowiedzi autora Tractatus T ri­ partitus jako uzasadnienie nazw ania chrztu milczeniem. Hesuchia w yraża stan Ojca w połączeniu z m ityczną Sige przed zrodzeniem

2 0 k s . W IN C E N T Y M Y S Z O R • K . K o s c h o r k e , d z . c y t., 138— 142. i® T r a c tT r ip , p . 127, 33 i 127, 16. 11 P o r. W . M y s z o r , d z. c y t., 203— 211. “ T r a c tT r ip , p. 55, 35— 40. !» N a p r z y k ła d w E w a n g e lii E g ip c ja n , N a g H a m m a d i C o d e x I I I , p . 42,10. S z e rz e j n a te n te m a t: W . M y s z o r , dz. c y t., 55— 57. 14 P o r. W . E. С r u m , A C o p tic D ic tio n a r y , O x fo rd 1939, 389 В. 15 I r e n e u s z , A d v e r s u s H a e re se s I, 1, 1.

innych bytów. Gnostyk przyjm ując chrzest w jakiś sposób uczest­ niczy w tym pierw otnym stanie Boga, w jego całkowitym skupieniu i koncentracji.

Interesującym i bogatym znaczeniowo jest drugie pojęcie uza­ sadniające milczenie, „brak niepokoju”. K optyjskie m ntatśtortr jest antonim em greckiego tarache, „niepokój”, „zam ęt”, „zamieszanie”. W Tractatus Tripartitus tarache charakteryzuje św iat stworzony przez dem iurga 16. Milczenie określające chrzest jako „brak niepo­ k o ju ” oznacza więc uwolnienie od niepokoju stworzonego przez de­ m iurga świata. W tego rodzaju uzasadnieniu można dostrzec aluzję do gnostyckiej koncepcji chrzcielnej apotaxis, apotage wobec świa­ ta, a mianowicie do radykalnego wyrzeczenia się w chrzcie świata dem iurga 17. W tak rozum ianym „braku niepokoju” w yraziła się n a j­ dobitniej zasada podstawowa gnostyckiej teologii, a mianowicie teza o nieświatowym zbawieniu oraz tendencja antykosm icznej ascezy.

Gnostycki autor połączył zatem milczenie chrztu z milczeniem Bożym, z wolnością od zam ętu i niepokoju świata, która ch araktery­ zuje Boga. W ten sposób uzasadniał swoje poprzednie stw ierdzenia o gnostyckim wyznaniu w iary: „Chrztem we właściwym znaczeniu jest ten (chrzest), w którym zstąpią pełnie i nie m a innego chrztu poza tym , który jest zbawieniem w Bogu, Ojcu, Synu i Duchu świę­ tym , gdy dokonuje się wyznanie w iary (homologia) tych imion” 18. A utor relatyw izuje znaczenie kościelnego chrztu i w sensie gnosty­ ckim przenosi je w sferę zbawienia, wyzwolenia, pow rotu do Ojca. Wyzwolenie, zbawienie oznaczało tu bowiem wolność od św iata i po­ w rót do Boga.

W spomnieliśmy jednak, że autor ten kom entuje nie tylko ko­ ścielne ujęcie chrztu, ale również ujęcie gnostyckie. W ydaje się, że usiłuje także zrelatywizować gnostyckie koncepcje i to bez specjalnej polemiki z nimi. Pod koniec swego wywodu na tem at chrztu, w któ­ ry m w yjaśniał gnostyckie znaczenie wielu szczegółów, wyprowadza ogólne stwierdzenie: „trzeba wyrazić się w ten sposób: jest (wyż­ szy) ponad każde słowo, ponad wszelkie nazwanie, ponad wszelki um ysł (nous), ponad każdą rzecz, ponad wszelkie milczenie” 19. „Mil­

C H R Z E S T J A K O M IL C Z E N IE 2 7

16 T r a c tT r ip , p. 80, 15— 21. S z e rz e j W . M y s z o r , d z. c y t., 42— 44; 79— 94; a ta k ż e J . H e l d e r m a n , D ie A n a p a u s is im E v a n g e liu m v e r ita tis . E in e

v e r g le ic h e n d e U n te r s u c h u n g d e s v a le n tin ia n is c h - g n o s tis c h e n H e ils g u te s d e r R u h e im E v a n g e liu m v e r ita tis u n d in a n d e r e n S c h r i f t e n d e r N a g H a m m a d i- - B ib lio th e k , N a g H a m m a d i S tu d ie s X V III, L e id e n 1984, 326 (p rz y p is 70). 17 P o r. P h . O p p e n h e i m , A p o ta x is , w : R e a ll e x ik o n f ü r A n t i k e u n d C h r is te n tu m I (1950) 559— 563; ta k ż e K . К о s c h o r k e , d z. c y t., 141; J . H e l d e r m a n , A n a c h o r e s e z u m H e il. D as B e d e u tu n g s fe ld d e r A n a c h o - r e s e b e i P h ilo u n d in e in ig e n g n o s tis c h e n T r a k t a te n v o n N a g H a m m a d i, w : E ssa y s o n th e N a g H a m m a d i T e x ts in H o n o u r o f P a h o r L a b ib , w y d . M . K r a u s e , N a g H a m m a d i S tu d i e s V I, L e id e n 1975, 52— 53. 18 T r a c tT r ip , p. 127, 25— 34. 18 T r a c t T r ip , p. 129,20—24.

czenie” zestawił z innym i sposobami w yrażenia tajem nicy ch rztu , a więc ze słowem, dźwiękiem, nazwaniem, umysłem w sensie rozu­ mienia, rzeczą. Razem z nim i „milczenie” należy do środków w yrazu treści zasadniczo niew yrażalnej. Inaczej mówiąc, rzeczywistość chrztu, w którą gnostyk wchodzi, jest głębsza od treści naw et po gnostycku pojętego milczenia. W ydaje się więc, że au to r relatyw i­ zuje także pojęcie zaczerpnięte wprost z gnostyckiej teologii w alen- tynian, świadomy jest niedoskonałości w yrażania wyższej treści przez jakiekolwiek słowo czy pojęcie. Jeśli ten wniosek, o relatyw i­ zacji pojęć gnostyckiej teologii, jest słuszny, to zrozumiała staje się· stosowana przez gnostyków przemienność pewnych pojęć i symboli. W Tractatus Tripartitus na przykład chrzest nazwany jest również, „kom natą m ałżeńską”, chociaż pojęcie to według innych źródeł może uchodzić za term in określający odrębny sa k ra m e n t20. Próżno zatem doszukiwać się w poglądach gnostyków dokładnie przeprowadzonych rozgraniczeń między poszczególnymi sakram entam i. Ew entualne zróżnicowanie terminologii czy treści w ynikałoby raczej z podłoża chrześcijańskiej teologii kościelnej, do czego gnostycy uw ażający się za chrześcijan nawiązywali przejm ując pewne pojęcia i określenia. Teologia chrześcijańskich gnostyków oznaczała więc nie tylko rodzaj wyższego stopnia wobec ogólnego chrześcijaństwa, a więc rodzaj chrześcijańskiej gnozy, ale przez zasadę zrelatywizowania pojęć teo­ logicznych tak wobec kościelnej, jak i wobec w łasnych stw ierdzeń ujaw niała tendencję ku możliwie najdoskonalej ujętego w gnozie nieświatowego, antykosmicznego aspektu zbatvienia. W tej tendencji zaś kryla się jej śmierć jako teologii.

D IE T A U F E A L S S C H W E IG E N

Z u r T h e o lo g ie d e r T a u fe im T r a c t a tu s T r i p a r t i t u s

D e r a u s f ü h r lic h e K o m m e n ta r d es V e rfa s s e rs d es T r a c t a tu s T r i p a r t i t u s a u s d e m L. K o d e x v o n N a g H a m m a d i z u m T h e m a d e r T a u f e e n th ä l t s e h r v ie le A n g a b e n , w ie d ie v a le n tin ia n is c h e T h e o lo g ie d e r T a u fe b e a r b e ite t. E r k o m m e n tie r te d e n k ir c h lic h e n w ie a u c h d e n g n o s tis c h e n S in n d e r T a u fe , w e n n e r g e s a g t h a t: „S i (d.h. d ie T a u fe ) w ir d n o c h S c h w e ig e n g e n n a n t w e g e n d e r S tille u n d d e r V e r w ir r u n g s lo s ig k e it” (T ra c tT rip , p. 128, 30— 32). D e r V e r f a s s e r d es T r a c ta tu s T r ip a r ti tu s v e r b ü n d d a s S c h w e ig e n d e r T a u fe m i t d e m S c h w e i­ g e n G o tte s u n d d ie G o tt k e n n z e ic h n e n d e S tille u n d R u h e m i t d e r L o s lö s u n g

2g k s . W I N C E N T Y M Y S Z O K

îe „D as S a k r a m e n t d es B ra u tg e m a c h e s is t d a s w ic h tig s te S a k r a m e n t undi n im m t d a h e r a u c h e in e n g ro s s e n R a u m in P h ilip p u s e v a n g e liu m ” p o r. M . K r a u s e , C h r is tlic h -g n o s tis c h e T e x t e a ls Q u e lle n f ü r d ie A u s e in a n d e r ­

s e tz u n g v o n G n o sis u n d C h r is te n tu m , w : G n o sis a n d G n o s tic is m , N a g H a m ­ m a d i S tu d ie s X V II, w y d . M . K r a u s e , L e id e n 1981, 63; a ta k ż e M . K r ą u -

s e, D ie S a k r a m e n te in d e r E x e g e s e ü b e r d ie S e e le , w : L e s t T e x te s d e N a g

H a m m a d i, N a g H a m m a d i S tu d ie s V II, w y d . J . E. M é n a r d , L e id e n 1975,

C H R Z E S T J A K O M IL C Z E N IE ₂₉ d e s G n o s tik e rs v o n d e r V e r w ir r u n g u n d U n r u h e d e r W e lt. Z u g le ic h h a t e r a b e r w o a n d e rs g e s a g t, d a s s d ie T a u f e o b e rh a lb v o n je d e m S c h w e ig e n s te h e (T r a c t T r ip , p. 129, 20— 24). D ie T a u fe h a t a ls o e in e n t i e f e r e n S in n , a ls d a s g n o s tis c h a u f g e f a s s te S c h w e ig e n u n d d ie s b e d e u te t, d a ss d e r V e r f a s s e r a u c h d ie d ir e k t d e r g n o s tis c h e n T h e o lo g ie e n tn o m m e n e A u f f a s u n g r e la ti v ie r t . So w ir d a u c h v e r s tä n d lic h d ie b e i e in ig e n G n o s tig e rn f e s ts t e ll b a r e W a n d e lb a r ­ k e i t v o n g e w is s e n A u ffa s s u n g e n u n d b e s tim m te n S y m b o le n .