J o l a n t a W o j c i e c h o w s k a
OCENA PRZYGOTOWANIA NAUCZYCIELI SZKÓŁ
ŚREDNICH GDAŃSKA DO PROWADZENIA ZAJĘĆ
NA TEMAT SPOŁECZNYCH ASPEKTÓW HIV/AIDS
1. Wstęp
Jednym z głównych celów badawczych niniejszej pracy jest ukazanie pewnego nowego wyzwania wobec edukacji zdrowotnej, które pojawiło się w związku z nie-oczekiwanymi negatywnymi procesami społecznymi towarzyszącymi epidemii HIV/AIDS1. Oczekuje się przy tym, że temu wyzwaniu powinni sprostać nauczy-ciele, jako główni edukatorzy w zakresie problematyki HIV/AIDS. Powstaje pyta-nie, czy są oni w wystarczającym stopniu przygotowani do prowadzenia zajęć z tej problematyki, poszerzonej o nowe treści. To przygotowanie będziemy oceniać na przykładzie nauczycieli szkół średnich Gdańska.
Edukacji już wcześnie przypadła poważna rola w profi laktyce zakażeń HIV. Fiasko wszystkich dotychczasowych prób opracowania skutecznej szczepionki przeciw wirusowi HIV uczyniło z edukacji jedyne jak dotychczas skuteczne anti-dotum epidemii HIV/AIDS2. Nie ma przesady w określeniu edukacji jako „spo-łecznej szczepionki przeciw HIV/AIDS”3. W Polsce i w wielu innych krajach pro-1 Skrót HIV/AIDS bywa używany na określenie kompleksu choroby AIDS wywołanej wirusem HIV. Należy dodać, że skrót ten bywa mylący, m.in. dlatego że u wielu osób zakażonych HIV osta-teczna, śmiertelna faza AIDS może się w ogóle nie rozwinąć.
2 A. Oni, Education: An antidote for the spread of HIV/AIDS, „Journal of the Association of Nurses in AIDS Care” 2005, Vol. 16, s. 40–48.
3 D. Low-Beer, HIV-1 incidence and prevalence trends in Uganda, „Lancet” 2002, Vol. 360, s. 1788.
filaktyka HIV/AIDS stanowi ważną część programów edukacji zdrowotnej realizowanych w uczelniach wyższych nie tylko na kierunkach stricte medycznych, ale też na wielu uniwersyteckich kierunkach pedagogicznych4.
Istnieją jednak powody do przypuszczeń, że edukacja może odegrać równie ważną rolę w odniesieniu do nieoczekiwanych negatywnych zjawisk społecz-nych towarzyszących epidemii HIV/AIDS, a niespotykaspołecz-nych w epidemiach zna-nych dotychczas5. Okazało się bowiem, że we wszystkich krajach objętych epide-mią HIV/AIDS ujawniły się negatywne, a nawet wrogie reakcje społeczne wobec osób żyjących z HIV (w skrócie OŻH). Osoby te były wyrzucane z domów6, po-zbawiane pracy, unikane przez rodziny i przyjaciół7. Co więcej, wrogie reakcje, aż do linczu włącznie, były też kierowane wobec członków rodzin osób zakażonych HIV, a nawet osób niosących pomoc, zarówno wolontariuszy, jak i personelu me-dycznego8.
Dodatkowe komplikacje problematyki negatywnych reakcji społecznych wobec OŻH wynikają ze specyfi ki dróg zakażeń HIV. Do zakażeń HIV dochodzi najczę-ściej w przypadku ryzykownych zachowań seksualnych (homo-/biseksualnych i heteroseksualnych) oraz przy zażywaniu narkotyków w iniekcji z użyciem nie-sterylnych narzędzi. Zakażenia zwane wertykalnymi (od matki do dziecka w czasie ciąży, porodu i karmienia piersią) stanowią bardzo poważny problem w krajach ubogich. Transmisja HIV przy transfuzji krwi i transplantacji narządów została już praktycznie wyeliminowana w większości krajów. Stąd negatywne reakcje społecz-ne wobec OŻH mogą mieć rozmaite i często nakładające się na siebie przyczyny, takie jak: strach przed zakażeniem HIV, awersja do narkomanii, nagannych zacho-wań seksualnych, zwyczajne uprzedzenia itp.
4 J. Gromadzka-Ostrowska, D. Włodarek, Z. Toeplitz, Edukacja prozdrowotna, Warszawa 2003; Z. Izdebski, Seksualność Polaków w dobie AIDS. Studium porównawcze 1997–2001–2005, Zielona Góra 2006.
5 Mówimy tu o aspektach dodatkowych, gdyż społeczne uwarunkowania każdej epidemii są rze-czą oczywistą, por. J. Juszczyk, A. Gładysz, AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapo-bieganie, poradnictwo, Wrocław 1992, s.361.
6 R.G. Parker, J. Galvão (red.), Quebrando o Silêncio: Mulheres e AIDS no Brasil, Rio de Janeiro 1996 [cyt. za T. de Bruyn, 1998], S. Bharat, P. Aggleton, Facing the challenge: Household responses to AIDS in India, „AIDS Care” 1999, No. 11, s. 33–46.
7 L.O. Gostin, Z. Lazzarini, Human rights and public health in the AIDS pandemic, New York 1997; K. Shisam, What AIDS policy options does India require now? , „CARC Calling” 1993, Vol. 6(2), s. 29– –32, L. Gostin, Th e AIDS litigation project, a national review of Court and Human Rights Commission Decisions on Discrimination [w:] AIDS, the making of a chronic disease, E. Fee and D.M. Fox (red.), Los Angeles 1992; H.G. Omangi, Stigmatization and discrimination in the context of HIV and AIDS in Kenya, „Newsletter of African Network on Ethics, Law and HIV” 1997, No. 3, s. 4–5.
8 P.M. Nardi, R. Bolton, Gay-bashing, violence and aggression against gay men and lesbians [w:] Targets of violence and aggression, R. Baenninger (red.), Amsterdam 1991.
Problem społecznych interakcji z OŻH jest poważny i będzie się nasilać, gdyż liczba nosicieli HIV w każdym kraju stale wzrasta. Można tu wskazać co najmniej trzy przyczyny tego wzrostu. Po pierwsze, stale przybywa nowych zakażonych, gdyż epidemii HIV/AIDS nie udało się wyeliminować jak na razie w żadnym kraju. Po drugie, radykalnie wydłużył się czas życia OŻH zwłaszcza w krajach, w których od roku 1996 jest dostępna terapia HAART, odsuwająca w czasie śmiertelną fazę cho-roby9. Dzięki tej terapii OŻH, mogą prowadzić w miarę normalne życie. I po trze-cie, liczba OŻH w danym kraju może się powiększać na skutek imigracji, zwłaszcza z krajów tzw. powszechnej epidemii10.
Gdyby przedstawione wyżej przypuszczenia, co do nowych zadań edukacji okazały się słuszne, to należałoby ustalić, jakie dodatkowe treści powinny być wprowadzone do istniejących programów edukacyjnych nakierowanych dotych-czas głównie na profi laktykę zakażeń HIV. Dostosowanie programów edukacyj-nych do nowych wymagań pociąga za sobą wprowadzenie stosowedukacyj-nych korekt do procesu kształcenia nauczycieli, jako głównej grupy edukatorów.
Aby ewentualne korekty programów edukacyjnych w zakresie HIV/AIDS były racjonalne, należy wstępnie ustalić faktyczny poziom wiedzy nauczycieli o proble-mach OŻH. Należy bowiem mieć na uwadze to, że nauczyciele czerpią swoją wie-dzę na temat HIV/AIDS z rozmaitych źródeł i przynajmniej niektórzy z nich są świadomi owych społecznych uwarunkowań epidemii. Te właśnie powody wy-znaczyły cel niniejszych badań.
Dalszy układ pracy jest następujący. W części drugiej przedstawiamy teoretycz-ne podstawy analizy teoretycz-negatywnych postaw wobec OŻH. Psychologowie społeczni wyjaśniają te postawy w kategoriach stygmatu i dyskryminacji. Przedstawimy tu dwa teoretyczne ujęcia tych zagadnień. Pierwsze z nich, nazwane przez nas goff
-manowskim modelem stygmatu HIV/AIDS, funkcjonuje w literaturze przedmiotu
nieomal jak paradygmat. Polemizujemy z tym podejściem i przedstawiamy własną propozycję teoretyczną, nazywaną dalej społecznym systemem immunologicznym (SSI). W ramach SSI ukazujemy istotę stygmatu HIV/AIDS, źródła dyskryminacji OŻH i na tej podstawie dedukujemy rolę edukacji w przeciwstawianiu się nega-tywnym reakcjom społecznym wobec OŻH.
W trzeciej części pracy prezentujemy materiał statystyczny i metody stanowią-ce podstawę ostanowią-ceny przygotowania nauczycieli do prowadzenia zajęć z problema-9 W krajach, w których dostęp do bardzo drogiej terapii HAART jest powszechny, HIV/AIDS może być już uznana za chorobę chroniczną, tak jak np. cukrzyca.
10 J. Wojciechowska, Dyskryminacyjne postawy wobec imigrantów żyjących z HIV/AIDS. Próba ujęcia modelowego [w:] Integracja w świecie powszechnej migracji. Otwarte pytania pedagogiki spo-łecznej, J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Warszawa 2008, s. 195–207.
tyki społecznych aspektów epidemii HIV/AIDS. Część czwarta zawiera wyniki badań empirycznych i ich interpretację. W części ostatniej przedstawiamy wnioski z przeprowadzonych badań i nakreślamy kierunki dalszych poszukiwań.
2. Teoretyczne podstawy badań
Negatywne reakcje społeczne wobec OŻH stały się obiektem zainteresowań grupy psychologów społecznych, którzy wyjaśniają je w kategoriach stygmatu i dyskry-minacji. Stygmat HIV/AIDS defi niowany jest tu jako: „[…] uprzedzenie, dewalu-owanie, dyskredytowanie i dyskryminację osób uważanych za mających HIV lub AIDS oraz osób, grup i społeczności z którymi są kojarzone. Stygmat AIDS mani-festuje się w dyskryminacji, przemocy, odrzucenia ludzi z AIDS”11. Natomiast dys-kryminacja jest defi niowana jako „[…] odmienne traktowanie osób na podstawie ich przynależności do określonej grupy”12.
Konstrukcję teoretyczną, jaką wypracowała wspomniana grupa psychologów społecznych, będziemy nazywać goff manowskim modelem stygmatu HIV/AIDS. Przytoczona bowiem wyżej defi nicja stygmatu HIV/AIDS została utworzona na podstawie następującej, „wstępnej” uwagi Goff mana: „Kiedy spotykamy nieznajo-mego, może się w nas zrodzić wątpliwość, czy nie posiada on cechy, która odróżnia go od innych kategorii osób i to cechy mniej pożądanej – w krańcowym przypad-ku, czy nie jest on osobą z gruntu złą, niebezpieczną lub słabą. Zostaje on w ten sposób zredukowany w naszych umysłach z osoby pełnej i normalnej do spluga-wionej i nieliczącej się”13.
Goff man rozwija tę myśl w dalszych częściach swojej pracy. Zauważa, że pewne negatywne atrybuty bywają stygmatyzowane w jednych kulturach, a w innych nie. Dochodzi więc do wniosku, że o stygmacie należy mówić w języku relacji, a „de-waluacja” dotyczy raczej relacji społecznych niż „stałego atrybutu”14.
Uważam, że goff manowski model stygmatu HIV/AIDS, powszechnie akcep-towany w literaturze przedmiotu nt. HIV/AIDS, ma dwie zasadnicze wady. Po
11 G.M. Herek, Th inking about stigma: A psychologist’s perspective, „Journal of Law, Medicine and Ethics” 2002, Vol. 30, s. 594–607.
12 Ibidem – Cyt. za: J.H. Duckitt, Th e social psychology of prejudice, New York 1992, s. 7–244. 13 Por. E. Goff man, Stigma: Notes on the management of a spoiled identity, New York 1963.Tłu-maczenie tego fragmentu pracy Goff mana przytaczamy za A. Siemaszko, Granice tolerancji, Warsza-wa 1993, s. 330.
14 Por. R.G. Parker, P. Aggleton, K. Attawell, J. Pulerwitz, and L. Brown, HIV/AIDS-related stigma and discrimination: A conceptual framework and an agenda for action, New York 2002.
pierwsze, niektóre konsekwencje empiryczne tego modelu są sprzeczne z rzeczy-wistością, a po drugie, nie wyjaśnia przyczyn stygmatyzowania OŻH15.
Jeśli prawdziwy byłby pogląd, że OŻH to osoby zdyskredytowane,
zdewaluowa-ne, splugawione i nieliczące się, to empiryczną konsekwencją tego poglądu byłyby
wyłącznie negatywne postawy wobec OŻH. W szczególności negatywna byłaby składowa afektywna postaw, zgodnie z trójskładnikowym modelem postaw16.
Tymczasem empiryczne badania postaw wobec OŻH w Polsce, USA i wielu innych krajach wykazują pozytywne odczucia wobec OŻH. Innymi słowy nie za-chodzi empiryczna konsekwencja powyższego poglądu. Zatem pogląd ten odrzu-camy na zasadzie klasycznego modus tollens: „Jeśli teoria H przewiduje konsekwen-cję empiryczną C i C nie zachodzi, to teoria H: jest nieprawdziwa”17.
W Polsce na pytanie: „Czy należy współczuć ludziom chorym na AIDS?” od-powiedź pozytywną wyrażało 90% respondentów w roku 1992 i 91% w roku 2001 Na pytanie: „Czy ludzie zdrowi powinni pomagać ludziom chorym na AIDS?” pozytywnej odpowiedzi udzieliło 94% respondentów w roku 1992 i tyle samo w ro-ku 200118.
Również społeczeństwo amerykańskie okazuje OŻH uczucia pozytywne, co jednoznacznie wynika z badań Gregorego Herka i jego współpracowników, choć ci zwolennicy modelu goff manowskiego byli nastawieni na poszukiwanie wyłącz-nie uczuć negatywnych19. Rezultaty swoich badań zamieścili pod znamiennym nagłówkiem: „Negatywne odczucia wobec OŻH”. Na pytanie: „Co czujesz, myśląc o ludziach z AIDS?”, z możliwymi odpowiedziami: a) czuję wielki gniew, b) czuję umiarkowany gniew, c) czuję niewielki gniew i d) wcale nie czuję gniewu, cytoni autorzy podali, że w roku 1999 15% ankietowanych wybrało „negatywne” wa-rianty a i b. Nie skomentowali zupełnie faktu, że aż 85% respondentów wybrało
15 Z modelem tym polemizuję obszernie w pracy J. Wojciechowska, Stygmat jako trzecia faza epidemii HIV/AIDS, Gdańsk 2004.
16 Por. J. Harding, H. Proshansky, B. Kutner, I. Chein, Prejudice and ethnic relations [w:] Hand-book of social psychology, Vol. 5 Applied social psychology, G. Lidzey, E. Aronson (red.), Reading, MA 1969, s. 1–76. W tym modelu wiodąca rola przypada składowej afektywnej i poznawczej, a znikoma składowej behawioralnej (Por. R.B. Zajonc, Feeling and thinking: Preferences need no references, „Ame-rican Psychologist” 1980, Vol. 35, s. 738–748.
17 W zapisie logicznym: [(H→C )∧∼C] →∼H, gdzie → , ∧, ∼ oznaczają odpowiednio implikację, koniunkcję i negację. Por. S. Amsterdamski, Między doświadczeniem a metafi zyką, Warszawa 1970.
18 Por. CBOS, Aktualne problemy i wydarzenia, Warszawa 2001 (9–12 listopada), raport nr 138.
19 Por. G.M. Herek, J.P. Capitanio, and K.F. Widaman, HIV-Realated Stigma and Knowledge in the United States: Prevalence and Trends, 1991–1999, „American Journal of Public Health” 2002, Vol. 92(3).
warianty „pozytywne” (c i d). Na pytanie „Czy myśląc o ludziach z AIDS, odczu-wasz odrazę?”, z wariantami: a) odczuwam wielką odrazę, b) odczuwam umiarko-waną odrazę, c) odczuwam niewielką odrazę i c) wcale nie odczuwam odrazy, podano, że 16% respondentów wybrało warianty „negatywne” (a i b). Cytowanym autorom nic też nie dał do myślenia fakt, że aż 84% ankietowanych wybrało „po-zytywne” warianty c i d. Ponadto w omawianym tu opracowaniu nie zamieszczono w ogóle wyników odpowiedzi na pytanie o współczucie wobec OŻH, choć wyko-rzystany w badaniach kwestionariusz zawierał te pytania.
Goff manowski model stygmatu HIV/AIDS jest ułomny z bardziej zasadnicze-go powodu: nie udziela on odpowiedzi na fundamentalne pytanie: „Dlaczezasadnicze-go lu-dzie stygmatyzują innych?”. C.C. Crandall ujmuje tę kwestię w barlu-dziej emfatycznej formie: „Czy piętnujący nie zdają sobie sprawy ze skutków odrzucenia? Czy ludzie odtrącający osobę napiętnowaną są całkowicie pozbawieni empatii i nieświadomi bólu wykluczenia? Chyba nie”20.
Naszym zdaniem odpowiedź na to fundamentalne pytanie brzmi: „Z powodu zagrożenia”21. Stangor i Crandal uważają, że źródło stygmatu „tkwi w pierwotnym, powszechnym dążeniu do unikania niebezpieczeństwa, z którym wiąże się (często przesadnie wyostrzona) percepcja cech wywołujących poczucie zagrożenia, przy czym percepcja ta jest społecznie dzielona z innymi”22.
Uznając zagrożenie jako przyczynę stygmatyzowania, zaproponowaliśmy mo-del „społecznego systemu immunologicznego” (SSI). Momo-del ten wyjaśnia stygmat HIV/AIDS jako „społeczny marker zagrożenia”, czyli sygnał alarmowy ostrzegają-cy przed śmiertelną chorobą zakaźną. Stygmat ma na celu nie tylko ostrzeganie innych członków społeczeństwa przed niebezpieczeństwem zakażenia HIV, ale też zabezpieczenie przed dalszym rozprzestrzenianiem się choroby23.
Stygmat ma charakter normatywny w tym sensie, że jest usankcjonowany nor-mami społecznymi określającymi, jakie cechy lub zachowania osób stanowią za-grożenie żywotnych aspektów życia społecznego. W podobny sposób ujmuje styg-mat Crandall, który zauważa, że „piętnujący są przekonani, że odrzucenie, unikanie i gorsze traktowanie piętnowanych jest czymś uzasadnionym, właściwym, rozsąd-nym: słowem – usprawiedliwionym. Ludzie uważają, że istnieje moralna, etyczna,
20 C.C. Crandall, Ideologia i potoczne teorie piętna: usprawiedliwianie piętnowania [w:] Społeczna psychologia piętna, T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (red.), Warszawa 2008, s. 126–145.
21 Por. J. Wojciechowska, Stygmat jako trzecia faza epidemii HIV/AIDS, Gdańsk 2004, s. 66. 22 C. Stangor, C.C. Crandall, Zagrożenie i społeczna konstrukcja piętna [w:] Społeczna psychologia piętna, T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (red.), Warszawa 2008, s. 74–94.
prawna, społeczna, biologiczna i logiczna podstawa – a nawet potrzeba – odrzu-cenia”24.
W naszym modelu SSI dyskryminacja OŻH jest reakcją wywołaną przez „fał-szywy alarm”, tj. nieusprawiedliwioną reakcją wobec OŻH w okolicznościach, w któ-rych zagrożenie nie istnieje. Dyskryminacji OŻH należy się przeciwstawiać, ponie-waż jest ona niesprawiedliwym (nieusprawiedliwionym) traktowaniem tych osób. Może się zdarzyć, że SSI popełni błąd, polegający na mylnej identyfi kacji styg-matu w okolicznościach całkowitego braku zagrożenia. Ten „fałszywy alarm” uru-chomi jednak typowe i zwykle dotkliwe dla OŻH reakcje obronne, które z uwagi na brak zagrożenia będą całkowicie nieusprawiedliwione. Takie reakcje będziemy nazywać dyskryminacją OŻH.
Użycie tego określenia wynika z podzielanego przez nas rozumienia dyskrymi-nacji jako „negatywnego i niesprawiedliwego (nieusprawiedliwionego okoliczno-ściami) traktowania osób, odmiennego od traktowania innych osób”25.To właśnie niesprawiedliwość stanowi etyczny powód, dla którego należy się przeciwstawiać dyskryminacji. Zauważmy, że w przytoczonej uprzednio defi nicji dyskryminacji „odmienne traktowanie innych osób” jest etycznie „obojętne”. Niejasne są zatem powody społeczne, dla których powinniśmy się przeciwstawiać tak rozumianej dyskryminacji.
Nasz model SSI ujawnia też przyczynę „fałszywego alarmu”, który prowadzi do dyskryminacji OŻH. Przyczyną tą jest brak wystarczającej wiedzy na temat, jak nie można się zakazić HIV26. Zatem nie stygmat jest przyczyną dyskryminacji OŻH, jak to przewiduje model goff manowski, lecz „błąd identyfi kacji” stygmatu jako znaku zagrożenia.
Oba omawiane tu teoretyczne modele: goff manowski i SSI, ukazują odmienne przyczyny dyskryminacji OŻH. Z tego zaś wynikają odmienne zalecenia dla prze-ciwstawiania się czy walki z dyskryminacją.
W modelu goff manowskim za przyczynę dyskryminacji OŻH uważa się styg-mat HIV/AIDS. Zatem do przeciwstawienia się dyskryminacji OŻH należy wal-czyć ze stygmatem.
W naszym modelu SSI walka ze stygmatem HIV/AIDS jest bezcelowa z dwóch powodów. Po pierwsze, oznaczałaby walkę z sankcjonującymi stygmat normami społecznymi, które przyjęto dla ochrony zdrowia i życia. Po drugie, nie byłaby to walka z przyczynami dyskryminacji. W naszym modelu dyskryminację powoduje
24 C.C. Crandall, op.cit., s. 126. 25 J. Wojciechowska, op.cit., s. 70. 26 Ibidem, s. 68.
„fałszywy alarm”, którego przyczyną jest brak wiedzy na temat, jak nie można się zakazić HIV. Zatem szerzenie tej wiedzy będzie osłabiać kognitywne przyczyny dyskryminacji OŻH. W tym właśnie upatrujemy nowej roli edukacji w profi lakty-ce dyskryminacji OŻH.
Szerszego wyjaśnienia wymaga poczynione przez nas rozróżnienie wiedzy na temat, jak można się zakazić HIV (WJM) oraz wiedzy na temat, jak nie można się zakazić HIV (WJN). Zarówno WJM, jak i WJN mają charakter faktografi czny. Epidemiolodzy szacują empirycznie ryzyko zakażenia HIV w rozmaitych poten-cjalnie możliwych sytuacjach. WJM zawiera więc stwierdzone empirycznie fakty w postaci opisu sytuacji ryzykownych, natomiast WJN zawiera stwierdzone empi-rycznie fakty w postaci opisu sytuacji nieryzykownych.
W świetle powyższych uwag jasne jest, że WJN nie można wydedukować z WJM. Na przykład, jeśli ktoś wie, że HIV może się przenosić przez kontakt z za-każoną krwią, to może sobie wydedukować, zupełnie poprawnie logicznie, bardzo wiele sytuacji potencjalnie możliwych kontaktów z krwią. Nie wystarczy to jednak do wydedukowania ryzyka zakażenia, ponieważ jest to sprawa empirycznych sza-cunków epidemiologicznych, a nie dedukcji logicznej.
Jeśli edukacja ma spełniać przewidzianą przez nasz model rolę w profi laktyce dyskryminacji OŻH, dotychczasowe programy edukacyjne promujące głównie WJM powinny być poszerzone o treści z zakresu WJN. Należy przy tym zadbać, by te dodatkowe treści znalazły równie wyrazistą formę, co treści w dotychczaso-wych programach edukacyjnych.
3. Materiał statystyczny i metody
Źródło danych statystycznych stanowiły wyniki badań postaw wobec OŻH meto-dą sondażu diagnostycznego, techniką ankiety przeprowadzonej na losowej próbie 397 nauczycieli szkół średnich Gdańska. Wykorzystano tu kwestionariusz autor-stwa Gregorego Herka27. Kwestionariusz ten jest powszechnie wykorzystywany do badań postaw wobec OŻH, co zapewnia porównywalność wyników uzyskiwanych przez badaczy rozmaitych środowisk i krajów. Jednakże osiągnięcie porównywal-ności jest okupione tym, że pytania kwestionariusza nie zawsze odpowiadają po-trzebom każdych badań. Rzecz w tym, że konstrukcja kwestionariusza Herka ba-zuje na goff manowskim modelu stygmatu HIV/AIDS, a na potrzeby modelu SSI
27 G.M. Herek, AIDS and stigma: 1999 survey items, University of California, Davies Report 1999.
inne pytania mogłyby się okazać bardziej przydatne. Z tego powodu pytania z kwe-stionariusza Herka mogą być przydatne do empirycznej weryfi kacji zachodzenia lub nie tylko kilku wybranych konsekwencji empirycznych modelu SSI.
Główna hipoteza badawcza brzmi:
H1: Wiedza nauczycieli na temat jak nie można się zakazić HIV nie jest wystar-czająca.
Hipotezę tę wysunęliśmy na podstawie dwóch przesłanek. Po pierwsze, dotych-czasowe programy edukacyjne ograniczały się głównie do wiedzy WJM (na temat
jak można się zakazić HIV), a po drugie, na podstawie WJM nie można
wydedu-kować wiedzy WJN (na temat, jak nie można się zakazić HIV).
Hipoteza 1 wymaga uprzedniej weryfi kacji prawdziwości naszego modelu SSI wyjaśniającego stygmat HIV/AIDS jako sygnał zagrożenia chorobą. Pytania kwe-stionariusza Herka pozwalają na weryfi kację tylko niektórych konsekwencji em-pirycznych modelu SSI, a w szczególności:
Ludzie, myśląc o OŻH:
C1: Ludzie, myśląc o OŻH, odczuwają strach; C2: Ludzie, myśląc o OŻH, odczuwają współczucie; C3: Ludzie, myśląc o OŻH, nie odczuwają gniewu i odrazy.
C1 wynika z koncepcji stygmatu HIV/AIDS, jako sygnału zagrożenia życia i zdrowia. C2 i C3 są konsekwencjami tego, że świadomość całej dotkliwości
uspra-wiedliwionego normami bezpieczeństwa stygmatu choroby HIV/AIDS nie musi
oznaczać braku empatii w stosunku do osób chorych28. Uczucia gniewu i odrazy nie muszą wiązać się z zagrożeniem życia i zdrowia29.
Kolejna konsekwencja empiryczna modelu SSI ma kluczowe znaczenie dla ustalenia roli edukacji w przeciwstawianiu się dyskryminacji OŻH:
C4: Dyskryminacja OŻH zależy od wiedzy nt. jak nie można się zakazić HIV, a korelacja tych czynników jest ujemna.
Opanowanie przez nauczycieli WJN oceniano na podstawie odpowiedzi na trzy następujące pytania kwestionariusza Herka (w nawiasie podano procent uzyska-nych odpowiedzi):
1) Używając tej samej szklanki, co osoba chora, zakażenie wirusem HIV jest: a) bardzo prawdopodobne (9,84%);
b) niezbyt prawdopodobne (16,84%); c) raczej nieprawdopodobne (22,54%); 28 Por. C.C. Crandall, op.cit., s. 126.
29 Natomiast uczucia gniewu i odrazy mogą mieć znaczenie w odniesieniu do innych stygmatów towarzyszących HIV/AIDS, ale analiza wpływu tych dodatkowych stygmatów wykracza poza ramy niniejszego opracowania.
d) bardzo nieprawdopodobne (29,02%); e) w ogóle niemożliwe (21,76%).
2) Przy korzystaniu z toalety publicznej zakażenie wirusem HIV jest:
a) bardzo prawdopodobne (10,77%); b) niezbyt prawdopodobne(20,26%); c) raczej nieprawdopodobne (24,62%); d) bardzo nieprawdopodobne
(32,05%);
e) w ogóle niemożliwe (12,31%).
3) Jeśli osoba zakażona HIV kicha lub kaszle blisko Twojej twarzy, to zakażenie wirusem HIV jest:
a) bardzo prawdopodobne (12,31%); b) niezbyt prawdopodobne(21,28%); c) raczej nieprawdopodobne (20,00%); d) bardzo nieprawdopodobne (27,95%); e) w ogóle niemożliwe (18,46%).
Poprawność odpowiedzi oceniano za pomocą dwóch kryterium. Według
kry-terium medycznego (KM), zalecanego przez epidemiologów, jedynie poprawna jest
odpowiedź e). Według kryterium Herka (KH) poprawne są odpowiedzi d) i e)30. Uznawaliśmy znajomość WJN tylko tych respondentów, którzy odpowiedzieli po-prawnie na wszystkie trzy pytania.
Postawę dyskryminacyjną wobec osób żyjących z HIV oceniano na skali utwo-rzonej na podstawie następujących siedmiu pytań kwestionariusza Herka (w na-wiasie podano procent odpowiedzi):
1) Wyobraź sobie, że Twoje dziecko chodzi do szkoły, w której jeden z jego kolegów jest chory na AIDS. Jak byś określił swoje odczucia:
a) czy czułbyś się całkiem dobrze lub raczej dobrze? (63,35%); b) czy czułbyś się źle lub raczej źle? (36,65%).
2) Czy:
a) pozostawiłbyś dziecko w dotychczasowej szkole? (88,45%); b) starałbyś się posłać dziecko do innej szkoły? (11,55%).
3) Wyobraź sobie, że pracujesz w biurze razem z osobą chorą na AIDS. Jak byś określił swoje odczucia?
a) czy czułbyś się całkiem dobrze lub raczej dobrze? (74,81%); b) czy czułbyś się źle lub raczej źle? (25,19%).
4) Czy:
a) nadal pracowałbyś z chorą osobą? (90,16%);
b) nalegałbyś, aby chora osoba pracowała gdzie indziej lub prosiłbyś o in-nego współpracownika? (9,84%).
5) Czy:
a) pomagałbyś w pracy osobie chorej lub traktował ją tak jak innych? (89,43);
b) starałbyś się unikać kontaktów z tą osobą? (10,57%).
6) Wyobraź sobie, że właściciel sklepu, w którym kupujesz warzywa, okazał się osobą chorą na AIDS. Jak byś określił swoje odczucia?
a) czy czułbyś się całkiem dobrze lub raczej dobrze? (51,06%); b) czy czułbyś się źle lub raczej źle? (48,94%).
7) Czy:
a) nadal kupowałbyś warzywa w tym sklepie? (55,17%); b) kupowałbyś warzywa w innym sklepie? (44,83%).
W powyższych siedmiu pytaniach wariantowi odpowiedzi a) przypisano kod 0 a wariantowi b) kod 1. α Cronbacha była równa 0,83357, co oznacza, że pytania te stanowią tematycznie spójną grupę. Utworzono indeks dyskryminacji ID równy 100 razy (suma kodów dla każdego pytania)/7. Indeks ID przyjmuje wartości z przedziału [0,100] i będzie interpretowany jako miara „skłonności do dyskrymi-nacji”.
Dla zweryfi kowania konsekwencji empirycznych C1, C2 i C3 wykorzystano następujące pytania kwestionariusza Herka (w nawiasach podano procent odpo-wiedzi):
„Ludzie mają rozmaite odczucia, gdy myślą o osobach zakażonych AIDS31”. 1. Jakie jest Twoje osobiste odczucie względem nich:
a) bardzo im współczuję (62,02%); b) trochę im współczuję (32,56%); c) bardzo mało im współczuję (4,65%); d) wcale im nie współczuję (0,78%).
2. Co czujesz myśląc o ludziach zakażonych AIDS? a) czuję wielki gniew (4,43%);
b) czuję umiarkowany gniew (13,54%); c) czuję niewielki gniew (12,50%); d) wcale nie czuję gniewu (69,53%).
3. Jak bardzo obawiasz się ludzi zakażonych AIDS? a) bardzo się ich obawiam (6,44%);
31 Przytaczamy tu dosłowne tłumaczenie pytań kwestionariusza. Oczywiście chodzi tu o zaka-żenie HIV, a nie AIDS.
b) obawiam się ich umiarkowanie (37.11%); c) obawiam się ich niewiele (36.60%); d) wcale się ich nie obawiam (19.85%).
4) Czy myśląc o ludziach zakażonych AIDS odczuwasz odrazę? a) odczuwam wielką odrazę (2.06%);
b) odczuwam umiarkowaną odrazę (10.82%); c) odczuwam niewielką odrazę (20.62%); d) wcale nie odczuwam odrazy (66.49%).
Pytania kwestionariusza poprzedzała metryczka, w której respondent podawał informacje m.in. na temat wieku, płci, wykształcenia, przedmiotu nauczania. Kwe-stionariusz Herka uzupełniono o dodatkowe pytania. W szczególności pytano o źródła wiedzy na temat HIV/AIDS, a także czy respondent prowadzi lub pro-wadził kiedykolwiek zajęcia na temat HIV/AIDS. Przedmioty nauczania podzie-lono na cztery kategorie: 1) nauki humanistyczne i społeczne, 2) nauki ścisłe (w tym techniczne i geografi a), 3) biologię, 4) wychowanie fi zyczne (WF). Wyod-rębnienie biologii i WF wydało się celowe z uwagi na to, że nauczanie z zakresu edukacji zdrowotnej powierza się obecnie głównie biologom, a w przyszłości na-uczycielom WF32.
Do opracowania danych statystycznych wykorzystano analizę wariancji (ANO-VA) oraz dodatkowe testy statystyczne. Omawianie wyników analizy wariancji uzupełniano wartością testu F i poziomem prawdopodobieństwa testowego p (p-value), przy czym podawano tylko te wyniki, dla których spełnione były założenia (jednorodność wariancji i normalność rozkładu zmiennych zależnych). W analizie wyników przyjęto poziom istotności 0.05. Obliczeń dokonano za pomocą pakietu STATISTICA.
3. Uzyskane wyniki
Wśród 397 ankietowanych nauczycieli 75% stanowiły kobiety. 5,2% nauczycieli posiadało dyplom licencjata, 93,2% dyplom magistra i 1,6% dyplom doktorski. Średni wiek nauczycieli wynosił około 40 lat, zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
Strukturę próby ze względu na dyscyplinę przedmiotu nauczania przedstawia tabela 1.
32 Por. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w szkole w Polsce. Zmiany w ostatnich dekadach i nowa propozycja, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2008, nr 89(4), s. 445–452.
Tabela 1. Struktura próby [% osób] wg dyscypliny przedmiotu nauczania
Dyscypliny Razem Mężczyźni Kobiety
Humanistyczno--społeczne 52,97 34,41 59,58 Ścisłe 28,94 40,86 24,39 Biologia 5,68 0,00 7,32 WF 12,40 24,73 8,71 Razem 100,00 100,00 100,00
Źródło: Obliczenia własne.
Mężczyźni częściej niż kobiety prowadzili zajęcia z przedmiotów ścisłych i WF. Z kolei więcej było kobiet wśród nauczycieli przedmiotów humanistycznych, a w przypadku biologii nauczycielami były wyłącznie kobiety. W ofi cjalnych staty-stykach dla Gdańska brak było danych na temat struktury według dyscypliny przedmiotu nauczania, dlatego nie była możliwa ocena ewentualnego obciążenia naszej próby.
W tabeli 2 zamieszczono oceny emocjonalne składowej postaw nauczycieli względem OŻH. Dla porównania zamieszczono też wyniki badań społeczeństwa amerykańskiego w roku 1999 za pomocą tego samego kwestionariusza33.
Tabela 2. Deklarowane uczucia względem OŻH
Rodzaj uczucia Procent odpowiedzi
1. Współczucie Nasza ankieta*) Herek**) a) Bardzo im współczuję 62,02
94,58 b.d. b) Trochę im współczuję 32,56
c) Bardzo mało im współczuję 4,65
5,42 b.d. d) Wcale im nie współczuję 0,78
2. Gniew
a) Czuję wielki gniew 4,43
17,97 14,8 b) Czuję umiarkowany gniew 13,54
c) Czuję niewielki gniew 12,50
82,03 85,2 d) Wcale nie czuję gniewu 69,53
Rodzaj uczucia Procent odpowiedzi
3. Strach
a) Bardzo się ich obawiam 6,44
43,55 20,2 b) Obawiam się ich umiarkowanie 37,11
c) Obawiam się ich niewiele 36,60
56,45 79,8 d) Wcale się ich nie obawiam 19,85
4. Odraza
a) Odczuwam wielką odrazę 2,06
12,88 16,0 b) Odczuwam miarkowaną odrazę 10,82
c) Odczuwam niewielką odrazę 20,62
87,12 84,0 d) Wcale nie odczuwam odrazy 66,49
Źródło: *) Obliczenia własne, **) Herek (2002), b.d. – brak danych.
Prawie 44% ankietowanych odczuwało strach, myśląc o OŻH. Zatem nasz mo-del SSI stygmatu HIV/AIDS nie został sfalsyfi kowany przez konsekwencję empi-ryczną C134 .
Warto zwrócić uwagę na to, że w społeczeństwie amerykańskim procent osób ujawniających strach wobec OŻH jest ponad dwa razy mniejszy niż w naszej pró-bie. Tę różnicę wyników można wyjaśnić odmiennością struktury zakażeń HIV w obu krajach i wynikających stąd odmiennych stereotypach OŻH. W USA OŻH jest kojarzona ze środowiskiem homoseksualistów35, a Polsce raczej ze środowi-skiem narkomanów. Badanie postaw wobec OŻH za pomocą „termometru uczuć”36 w USA wykazały „cieplejsze” uczucia wobec OŻH o orientacji homoseksualnej („temperatura”=47) niż wobec OŻH zażywających narkotyki w iniekcji („tempe-ratura” = 19.6)37.
Respondenci naszej ankiety prawie jednoznacznie ujawniali współczucie wobec OŻH. Ten rezultat jest zgodny z cytowanymi wcześniej wynikami badań CBOS. Zdecydowana większość ankietowanych nauczycieli, myśląc o OŻH, nie odczuwa-ła też gniewu i odrazy [por. też uwagi w przypisie 9]. Zatem konsekwencje empi-ryczne C2 i C3 nie sfalsyfi kowały naszego modelu SSI.
34 W kategoriach metodologii popperowskiej oznacza to „korroborację” naszego modelu, a nie jego weryfi kację.
35 Por. G.M. Herek, J.P. Capitanio, AIDS sigma and sexual prejudice, „American Behavioral Scien-tist” 1999, Vol. 42, s. 1126–1143.
36 Skala 0–100. Wartości < 50 wskazują na uczucia pozytywne, < 50 negatywne, a =50 ‘obojętne [Herek, 1999].
37 Por. G.M. Herek, J.P. Capitanio, K.F. Widaman, Sigma, social risk and health policy: Public at-titudes toward HIV surveillance policies and the social construction of illness, „Health Psychology” 2003, Vol. 22 (5), s. 533–540.
Wyniki zawarte w kolejne tabeli (3) ukazują, komu powierzano kiedykolwiek prowadzenie zajęć na temat HIV/AIDS.
Tabela 3. Procent osób prowadzących zajęcia nt. HIV/AIDS wg dyscypliny przedmio-tu nauczania
Dyscypliny Razem Mężczyźni Kobiety
Humanistyczno--społeczne 48,99 61,29 46,67 Ścisłe 39,25 33,33 38,81 Biologia 77,27*) 0,00 80,95*) WF 43,75 39,13 48,00 Ogół grup 47,20 44,44 47,48
*) Uwaga: różnice tych dwóch wielkości wynikają z odmiennej liczby brakujących da-nych.
Źródło: Obliczenia własne.
Zajęcia temat HIV/AIDS prowadziło (kiedykolwiek) 47,20% nauczycieli, w tym 47,48% kobiet i 44,44% mężczyzn. Zajęcia te powierzano najczęściej biologom.
Źródła wiedzy nauczycieli na temat HIV/AIDS ukazuje tabela 4.
Tabela 4. Źródła wiedzy nauczycieli nt. HIV/AIDS [% wskazań] wg dyscypliny przed-miotu nauczania
Dyscypliny Kurs*) Źródła specj.**)
Materiały
edukacyjne***) Telewizja Radio Internet
Humanistyczno--społeczne 41,24 84,54 80,41 36,08 46,39 7,22 Ścisłe 35,71 73,81 83,33 47,62 47,62 9,52 Biologia 76,47 94,12 47,06 29,41 35,29 11,76 WF 55,00 90,00 95,00 60,00 40,00 10,00 Ogół grup 44,89 83,52 79,55 40,91 44,89 8,52
*) Kurs zakończony certyfi katem, **) Specjalistyczne książki i czasopisma ***) Edukacyjne ulotki, plakaty, broszury
Uwaga: Respondent mógł wskazać więcej niż jedno źródło. Źródło: Obliczenia własne.
Z tabeli 4 wynika, że prawie 45% nauczycieli dysponuje certyfi katem kursu z zakresu HIV/AIDS. Wyróżniają się tu biolodzy, dla których taki kurs stanowi poważne źródło wiedzy z tej problematyki. Najważniejszym źródłem wiedzy
są specjalistyczne książki i czasopisma, a także rozmaite materiały edukacyjne (ulotki, broszury i plakaty). Interesujące przy tym jest zróżnicowanie korzystania z tego ostatniego źródła. Wskazuje na nie 95% nauczycieli WF i około 80% nauczy-cieli przedmiotów humanistyczno-społecznych i ścisłych, a tylko 47% biologów. Środki komunikacji masowej mają mniejsze znaczenie jako źródła wiedzy na temat HIV/AIDS. Jeszcze mniejsze znaczenie ma w tym względzie Internet. Interesujące jest to, że korzystanie z Internetu nie zależy ani od wieku nauczyciela (F=0.356356, p=0.550902), ani też od płci (test niezależności χ2=2.67927, p=0.10167).
Tabela 5 ukazuje poziom wiedzy WJN (jak nie można się zakazić HIV) oraz postawy dyskryminacyjne wobec OŻH.
Tabela 5. Poprawne odpowiedzi [%] na temat, jak nie można się zakazić HIV (WJN) wg kryterium medycznego (KM) i Herka (KH) oraz indeks dyskryminacji ID, wg dyscypliny przedmiotu nauczania
Dyscypliny
Odpowiedzi poprawne [%] oraz kryterium
Indeks
dyskryminacji ID Medyczne (KM) Herka (KH) Średnia Odch. std Humanistyczno--społeczne 4,04 31,82 21,89 25,69008 Ścisłe 7,27 25,45 32,07 31,49384 Biologia 19,05 57,14 22,14 32,92898 WF 2,22 42,22 36,05 33,12767 Ogół grup 5,61 32,62 26,60 29,29688
Źródło: Obliczenia własne.
Według kryterium medycznego (KM) poprawną wiedzą legitymuje się niecałe 6% nauczycieli. Mniej ostre kryterium Herka (KH) pokazuje, że taką wiedzę ma co najwyżej jedna trzecia nauczycieli. Naszym zdaniem wyniki te potwierdzają główną hipotezę H1, że wiedza nauczycieli na temat, jak nie można się zakazić HIV, jest jeszcze niewystarczająca. Niezbędne zatem wydaje się podniesienie poziomu rozważanej tu wiedzy WJN u nauczycieli, którzy prowadzą zajęcia z te-matyki HIV/AIDS.
Należy dodać, że oceniamy tu wyjściowy poziom wiedzy nauczycieli, który, choć niezadowalający wobec nowych wyzwań, jest jednak sam w sobie znaczący z uwa-gi na znikomą zawartość treści społecznych w dotychczasowych programach edu-kacyjnych z zakresu profi laktyki zakażeń HIV.
W tabeli 5 widoczne jest, że najlepszą znajomość problematyki WJN wykazu-ją nauczyciele biologii, bez względu na kryterium. Na drugim miejscu znaleźli się
nauczyciele WF, jeśli poprawność odpowiedzi na pytania ankiety oceniać za po-mocą kryterium Herka (ale na ostatnim miejscu wg kryterium medycznego). Na-leży tu przypomnieć o planach powierzenia edukacji zdrowotnej nauczycielom WF.
W tabeli 5 przedstawiono też wyniki pomiaru „skłonności do dyskryminacji” mierzonej za pomocą indeksu dyskryminacji ID. Przeciętna wartość tego indeksu równa 26,6 przemawia za tym, że badani nauczyciele charakteryzowali się relatyw-nie niską skłonnością do dyskryminacji OŻH.
Ostatnia tabela 6 zawiera wyniki pozwalające wnioskować o zależności pomię-dzy skłonnością do dyskryminacji OŻH a wiedzą na temat, jak nie można się za-kazić HIV.
Tabela 6. Średnia indeksu dyskryminacji ID a poprawność wiedzy na temat, jak nie można się zakazić HIV (WJN) wg kryterium medycznego (KM) i kryterium Herka (KH)
Wiedza, jak nie można się zakazić HIV (WJN) Kryterium poprawności WJN Medyczne (KM) Herka (KH) Niepoprawna 27,36 31,85 Poprawna 19,84 16,71 Ogół grup 26,97 26,97 Test ANOVA F = 1,112826 p = 0,292207 F = 21,26022 p = 0,000006
Źródło: Obliczenia własne.
W tabeli 6 widoczne jest, że o tej zależności można mówić, jeżeli wiedza na temat, jak nie można się zakazić HIV, jest oceniana z punktu widzenia kryterium Herka (F = 21,26, p = 0,0). To oznacza potwierdzenie konsekwencji empirycznej C4.
Nie znajdujemy jednak potwierdzenia tej zależności, jeśli znajomość WJN oce-niać za pomocą kryterium medycznego. Ten rezultat nie wydaje się zaskakujący, jeśli zważyć na znikomą zmienność poprawności ocen WJN w świetle kryterium medycznego. Jeśli aż 94% ankietowanych (lub „prawie nikt” z 6% błędem) nie udzieliło odpowiedzi poprawnej – w świetle kryterium medycznego – na wszystkie trzy pytania, to ten prawie stały czynnik nie mógł wyjaśnić bardzo wysokiej zmien-ności indeksu dyskryminacji38. Trzeba też dodać, że o postawach wobec OŻH
de-38 Współczynnik zmienności indeksu dyskryminacji ID, równy ilorazowi odchylenia standar-dowego i średniej, wyniósł 1.1.
cydują też inne składowe, jak np. składowa afektywna. Bardziej rozwinięta analiza tego problemu będzie przedmiotem osobnego opracowania.
4. Zakończenie
Z przeprowadzonych w pracy badań można wysnuć następujące wnioski:
• Koncepcja stygmatu HIV/AIDS pełniącego w naszym modelu społecznego systemu immunologicznego funkcję sygnału alarmowego o zagrożeniu (zdrowia i życia) prowadzi do trafniejszych konsekwencji empirycznych niż goff manowski model stygmatu HIV/AIDS. Ponadto nasz model wyjaśnia, dlaczego OŻH są stygmatyzowane.
• Przyczyną dyskryminacji osób żyjących z HIV jest błędne rozpoznanie styg-matu (fałszywy alarm) w okolicznościach braku zagrożenia. Zatem to nie stygmat przyczynia się do dyskryminacji OŻH, jak to zakłada model goff -manowski.
• Do dyskryminacji OŻH przyczynia się brak dostatecznej wiedzy na temat, jak nie można się zakazić HIV. Z tego wynika nowe zadanie dla edukacji zdrowotnej, w szczególności dla projektowania programów edukacyjnych, aby w szerszym stopniu uwzględniały społeczne aspekty epidemii.
• Nauczyciele szkół średnich Gdańska nie są przygotowani w dostatecznym stop-niu do prowadzenia zajęć nt. społecznych aspektów epidemii HIV/AIDS. W niniejszej pracy rozważaliśmy model stygmatu HIV/AIDS, w którym pomi-nięto przypadki, że OŻH może też by nosicielem dodatkowych stygmatów: narko-manii, homoseksualizmu czy promiskuityzmu. Niewykluczone jest, że wiele aktów dyskryminacji OŻH może być skutkiem fałszywego rozpoznania tych stygmatów dodatkowych. Nasz model społecznego systemu immunologicznego jest jednak na tyle ogólny, że dopuszcza możliwość reagowania na rozmaite zagrożenia, a nie tylko zagrożenie infekcją HIV. Problem interakcji rozmaitych stygmatów w na-szym modelu wymaga jednak dalszych badań.
L I T E R A T U R A :
Amsterdamski S., Między doświadczeniem a metafi zyką, Warszawa 1970.
Bharat S., Aggleton P., Facing the challenge: Household responses to AIDS in India, „AIDS Care” 1999, No. 11.
Bruyn de T., HIV/AIDS and discrimination: A Discussion Paper, Montréal 1998, HIV/AIDS Legal Network and Canadian AIDS Society.
Crandall C.C., Ideologia i potoczne teorie piętna: usprawiedliwianie piętnowania [w:] Spo-łeczna psychologia piętna, T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (red.),
War-szawa 2008.
Duckitt J.H., Th e social psychology of prejudice, New York 1992.
Goff man E., Stigma: Notes on the management of a spoiled identity, New York 1963. Gostin L., Th e AIDS litigation project, a national review of Court and Human Rights
Com-mission Decisions on Discrimination [w:] AIDS, the making of a chronic disease, E. Fee,
D.M. Fox (red.), Los Angeles 1992.
Gostin L.O., Lazzarini Z., Human rights and public health in the AIDS pandemic, New York 1997.
Gromadzka-Ostrowska J., Włodarek D., Toeplitz Z., Edukacja prozdrowotna, Warszawa 2003. Harding J. Proshansky H. Kutner B. Chein I., Prejudice and ethnic relations [w:] Handbook
of social psychology, Vol. 5 Applied social psychology, G. Lidzey, E. Aronson (red.),
Re-ading, MA 1969.
Henry N., Africans, facing AIDS, haltingly talk of it: Tanzanian Counsel Service, „Washing-ton Post” 1990, 17 September.
Herek G.M., AIDS and stigma, „American Behavioral Scientist” 1999, Vol. 42 (7). Herek G.M., AIDS and stigma: 1999 survey items, University of California, Davies Report
1999.
Herek G.M., Capitanio J.P, and K.F. Widaman, HIV-Realated Stigma and Knowledge in the
United States: Prevalence and Trends, 1991–1999, „American Journal of Public Health”,
2002, Vol. 92(3).
Herek G.M., Capitanio J.P. AIDS sigma and sexual prejudice, „American Behavioral Scien-tist” 1999, Vol. 42.
Herek G.M., Capitanio J.P., Widaman K.F., Sigma, social risk and health policy: Public
atti-tudes toward HIV surveillance policies and the social construction of illness, „Health
Psychology” 2003, Vol. 22 (5).
Herek G.M., Th inking about stigma: A psychologist’s perspective, „Journal of Law, Medicine
and Ethics” 2002, Vol. 30.
Izdebski Z., Seksualność Polaków w dobie AIDS. Studium porównawcze 1997–2001–2005, Zielona Góra 2006.
Juszczyk J., Gładysz A., AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie,
poradnictwo, Wrocław 1992.
Low-Beer D., HIV-1 incidence and prevalence trends in Uganda [letter], „Lancet” 2002, Vol. 360. Nardi P.M., Bolton R., Gay-bashing, violence and aggression against gay men and lesbians
Omangi H.G., Stigmatization and discrimination in the context of HIV and AIDS in Kenya, „Newsletter of African Network on Ethics, Law and HIV” 1997, No. 3.
Oni A., Education: An antidote for the spread of HIV/AIDS, „Journal of the Association of Nurses in AIDS Care” 2005, Vol. 16.
Parker R.G, Aggleton P., Attawell K., Pulerwitz J., Brown L., HIV/AIDS-related stigma and
discrimination: A conceptual framework and an agenda for action, New York 2002.
Shisam K., What AIDS policy options does India require now?, „CARC Calling” 1993, Vol. 6(2). Siemaszko A., Granice tolerancji, Warszawa 1993.
Stangor C., Crandall C.C. (2008) Zagrożenie i społeczna konstrukcja piętna [w:] Społeczna
psychologia piętna, T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull (red.), Warszawa
2008.
Wojciechowska J., Dyskryminacyjne postawy wobec imigrantów żyjących z HIV/AIDS.
Pró-ba ujęcia modelowego [w:] Integracja w świecie powszechnej migracji. Otwarte pytania pedagogiki społecznej, J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Warszawa 2008.
Wojciechowska J., Stygmat jako trzecia faza epidemii HIV/AIDS, Gdańsk 2004.
Woynarowska B., Edukacja zdrowotna w szkole w Polsce. Zmiany w ostatnich dekadach
i nowa propozycja, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2008, nr 89(4).
Zajonc R.B., Feeling and thinking: Preferences need no references, „American Psychologist” 1980, Vol. 35.
SUMMARY
Th is study examined secondary school teachers’ preparation for providing classes on the social aspects of HIV/AIDS. For this, the immune model of stigma and discrimination is proposed as a theoretical background. Survey with the probability sample of Gdansk second-ary school teachers was conducted in 2007 (N=397). Gregory Herek’s items were used. Sev-eral statistical methods were applied (ANOVA, and standard statistical tests). Teachers’ knowledge how HIV is not transmitted turned out unsatisfactory. On the other hand, this knowledge was correlated with discriminatory attitudes towards people living with HIV/ AIDS. Th e social aspects of should be addressed in HIV epidemic prevention and education programs.
