Rozprawy Społeczne 2018, Tom 12, Nr 3 ISSN 2081-6081
Czasopismo Open Access, wszystkie artykuły udostępniane są na mocy licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC BY-NC-SA 4.0, http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/).
Wkład autorów: A. Zaplanowanie badań B. Zebranie danych
C. Dane – analiza i statystyki D. Interpretacja danych E. Przygotowanie artykułu F. Wyszukiwanie i analiza literatury G. Zebranie funduszy Streszczenie
W prezentowanym artykule przedstawiono przykłady użycia broni biologicznej od czasów staro-żytności do początków XXI wieku oraz znaczenie epidemii dla rozwoju i upadku poszczególnych cywilizacji i państw. Wykazano, że zarówno w czasach, gdy nie znano etiologii chorób zakaźnych jak i we współczesności, w dobie rozwoju mikrobiologii, genetyki i biologii molekularnej, użycie broni biologicznej może przyczynić się do odniesienia zwycięstwa bardziej, niż użycie broni o charakterze konwencjonalnym.
Słowa kluczowe: wojna biologiczna, epidemia, terroryzm, dżuma, ospa, wąglik Summary
This article describes the use of biological weapons from antiquity to the beginning of the 21st century and the importance of epidemics for the development and collapse of civilisations and states. It has been shown that both at a time when the etiology of infectious diseases was not known and in the modern world of microbiology, genetics and molecular biology development, the use of biological weapons can contribute to a victory more than conventional weapons. Keywords: biological war, epidemic, terrorism, plaque, smallpox, anthrax
Adres korespondencyjny: Marcin Weiner, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska 95-97, 21-500 Biała
Podlaska, e-mail: m.weiner@dydaktyka.pswbp.pl, tel. +48 83 344 99 00
ORCID: Marcin Weiner: https://orcid.org/0000-0001-9288-0823, Karolina Tarasiuk: https://orcid.org/0000-0002-5926-5121
Copyright by: Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Marcin Weiner, Karolina Tarasiuk
Tabele: 0 Ryciny: 0 Literatura: 33 Otrzymano: marzec 2017 Zaakceptowano: maj 2017 ARTYKUŁ PRZEGLĄDOWY
SPOŁECZNE I HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA
WOJEN BIOLOGICZNYCH I EPIDEMII
SOCIAL AND HISTORICAL DETERMINANTS
OF BIOLOGICAL WARS AND EPIDEMICS
Marcin Weiner
1(A,B,C,D,E,F,G), Karolina Tarasiuk
1(A,B,C,D,E,F)1Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
Weiner, M., Tarasiuk, K. (2018). Społeczne i historyczne uwarunkowania wojen biologicznych i epidemii. Rozprawy Społeczne, 12(3), 20-28. https://doi.org/10.29316/rs.2018.30
Wprowadzenie
W środkach masowego przekazu często wspo-mina się o broni biologicznej i atakach bioterrory-stycznych prezentując je jako sensację albo nowe zjawisko, które zostało zapoczątkowane na po-czątku XXI wieku, jako pokłosie wydarzeń jakie miały miejsce po ataku na World Trade Center. Taka prezentacja faktów sprawia, że dla współcze-snego odbiorcy, broń biologiczna utożsamiania jest tylko i wyłącznie z laseczką wąglika i atakami ter-rorystycznymi w Stanach Zjednoczonych w 2001 roku. Niniejszy artykuł stanowi przeciwwagę dla tego zjawiska i przedstawia pełną charakterysty-kę poszczególnych drobnoustrojów oraz przykłady ich użycia jako broni biologicznej od czasów staro-żytnych do początków XXI wieku. Niezależnie, czy użycie czynnika biologicznego następowało w cza-sach, gdy nie znano etiologii chorób zakaźnych czy współcześnie, w dobie rozwoju mikrobiologii, ge-netyki i biologii molekularnej, to jego wykorzysta-nie w trakcie prowadzenia działań o charakterze militarnym, może przyczynić się do odniesienia
zwycięstwa bardziej, niż użycie broni o charakte-rze konwencjonalnym.
Definicje broni biologicznej
Broń biologiczna zaliczana jest do broni maso-wego rażenia. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) definiuje ją jako atomowe ładunki wybucho-we skonstruowane w oparciu o substancje radioak-tywne, chemiczne i biologiczne, a także wszelkie inne rodzaje broni o podobnej sile niszczącej jak bomba atomowa i powyższe rodzaje broni masowe-go rażenia (Michailuk, 2016) Według NATO bronią masowego rażenia nazywa się broń powodująca zniszczenia materii żywej i martwej na znacznych obszarach. Natomiast bronią biologiczną definiuje wszelkie materiały i środki techniczne zdolne do upowszechniania biologicznych środków trujących (czyli organizmów mikroskopijnych rozmiarów, które są przyczyną pogorszenia stanu zdrowia u lu-dzi, zwierząt i roślin oraz a także powodują u nich różne choroby (AAP-6, 2013). Encyklopedia PWN podaje, że broń biologiczną stanowią organizmy
takie jak pierwotniaki, wirusy, bakterie i grzyby, wszelkie niebezpieczne substancje, które one wy-dzielają, a także organizmy zdolne do przenoszenia masowych chorób zakaźnych wywoływanych przez czynniki patogenne wśród ludzi, oraz fauny i flory. (http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/bro%C5%-84-biologiczna.html, dostęp: 30.04.2018)
Choroby zakaźne towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Rozwojowi poszczególnych cywi-lizacji i poszczególnych państw towarzyszą gwał-towne upadki związane z występowaniem chorób zakaźnych takich jak dżuma, malaria, cholera lub wąglik. Pierwotnie za przyczynę ofiar śmiertelnych epidemii uważano siły wyższe i gniew bogów, z cza-sem jednak zaczęto dostrzegać pewne powiązania przyczynowo - skutkowe, które zostaną przedsta-wione w dalszej części opracowania, a które mogły przyczynić się do zwycięstwa bardziej, niż użycie oręża czy liczniejszej armii. Współczesne środki masowego przekazu co jakiś czas ujawniają „sen-sacyjne” informacje na temat nowych możliwości wykorzystania broni biologicznej jako narzędzia do prowadzenia działań wojennych bezpośrednio, lub jako element strategii i gry politycznej. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie wy-branych czynników biologicznych i wykazanie, że ich użycie na polu walki nie jest niczym nowym, a historia zna wiele przypadków ich skutecznego użycia.
Broń biologiczna w starożytności
Pierwsze wzmianki na temat użycia broni bio-logicznej odnotowywano już w starożytności. Na terenie dzisiejszego Wietnamu wykorzystywano słupy punji w postaci zasadzek zapadniowych, na-tarte ludzkimi fekaliami. Scytyjscy łucznicy macza-li strzały w rozkładających się ciałach i nieczysto-ściach, a rzymscy żołnierze zanurzali miecze przed bitwą w padlinie i zwierzęcych odchodach (Croddy, Perez-Armendariz, Hart, 2003). Już w VI w. p. n. e. Asyryjczycy wykorzystywali sporysz (przetrwal-nik pasożytniczego grzyba buławinki czerwonej) jako broni biologicznej do zatruwania studni, z któ-rych wrogowie czerpali wodę do celów spożyw-czych (Kalenik, 2003).
Chińczycy w II w. p. n. e. w starciach z nieprzyja-cielem wykorzystywali kosze z pszczołami, który-mi obrzucali przeciwnika (Kalenik, 2003). Istnieją również wzmianki o bojownikach Hannibala, któ-rzy w czasie II Wojny Macedońskiej posłużyli się jadowitymi wężami, aby wywołać panikę na pokła-dzie i uniemożliwić prawidłowe prowadzenie floty króla Eumenesa (Croddy i in., 2003).
W czasie II wojny peloponeskiej, rozwinięte go-spodarczo i militarnie Ateny doświadczyły najazdu Sparty. Sztuka oblężnicza tamtej epoki była na tyle prymitywna, że solidne mury miasta wydawały się dostateczną ochroną. Mury miasta okazały się jed-nak śmiertelną pułapką w momencie, gdy w porcie Pireus, będącym oknem Aten na świat, zaczęła się
zaraza, opisana m.in. przez starożytnego history-ka, Tukidydesa. Zakażenie spowodowała bakteria
Salmonella typhi powodująca dur brzuszny (tyfus).
Zdaniem naukowców wskutek tyfusu śmierć w Ate-nach poniósł co czwarty żołnierz, w tym najwybit-niejszy w tym okresie Perykles. W wyniku zarazy Ateny przegrały konflikt ze Spartą w 404 r. p. n. e., i kilkadziesiąt lat po tym zdarzeniu na rozproszo-nych Hellenów najechał Filip II, król macedoński, który torował drogę swojemu synowi Aleksandro-wi (Michalski, 2012).
Nieznane choroby bardzo często utrudniały bądź uniemożliwiały kampanie wojskowe oraz determinowały ogromne straty w zasobach woj-skowych. Przykładem może tu być opis choroby zawarty w „Iliadzie”, która dotknęła greckich bo-jowników oblegających Troję – najpierw od niej padały zwierzęta, następnie ludzie (Anusz, 1995). Wielu pisarzy epoki antycznej (m. in. Hipokrates, Arystoteles, Avicenna) w swoich zapiskach odno-towywali zdarzenia mające związek z inwazjami pasożytniczymi i powiązanymi z nimi chorobami zakaźnymi wśród wojsk, które niejednokrotnie zmieniały bieg bitew i całych kampanii wojsko-wych. Przede wszystkim szkody czynione przez choroby zakaźne dotyczyły dużych formacji zbroj-nych zorganizowazbroj-nych na niewielkim obszarze, które pokonywały wiele kilometrów w dłuższym czasie (Michalski, 2012).
Tularemia
Tularemia jest ostrą bakteryjną chorobą za-kaźną, której czynnikiem etiologicznym jest ple-omorficzna, gram-ujemna pałeczka Francisella
tu-larensis, występująca u ludzi i zwierząt. Typowym
objawem choroby jest obrzęk zmienionych węzłów chłonnych, może również wystąpić posocznica. W naturalnych warunkach do zachorowania do-chodzi na skutek ukąszeń człowieka przez owady przenoszące w swej ślinie bakterie. W przypadku potencjalnego ataku biologicznego, na skutek roz-pylenia w powietrzu bakterii, występuje tzw. forma tyfoidalna. Zapalenie gardła, któremu często to-warzyszy zapalenie płuc, może wystąpić aż u 80% pacjentów (Dennis, 2001). W 2016 r. w krajach UE potwierdzono laboratoryjnie 1056 zachorowań u ludzi (współczynnik zapadalności 0,21/100 000 osób), co oznaczało niewielki spadek w odniesieniu do 2015 r. W tym samym czasie odnotowano 18 za-każeń w Polsce (EFSA, 2017).
W starożytności udanym przypadkiem ataku biologicznego z wykorzystaniem pałeczki
Franci-sella tularensis była ekspansja Hetytów na Bliski
Wschód. Z tego powodu tularemia do dziś nazy-wana jest chorobą hetycką. Pustoszyła ona tereny Bliskiego Wschodu pod koniec XIV w. p. n. e. Hetyci użyli zarażonych pałeczką zwierząt, które wysłali do obozu wroga, co doprowadziło do rozprzestrze-nienia się choroby u nieprzyjaciela. Wskutek tych działań zachorował sam władca Arzawy –
Uhha-zitis, nie mniej jednak ofiarami tej choroby padli także królowie Hetyccy – Suppilium I i Arnuwand II (Janeczek, Chrószcz, Ożóg, 2010).
Radzieckie badania dotyczące broni biologicznej zostały zainspirowane epidemią tyfusu po I woj-nie światowej, która zaatakowała ok. 30 mln ludzi, z czego jego ofiarami się stało 3 mln Rosjan. Przed wybuchem II wojny światowej w tajnym ośrodku bakteriologicznym w Suzdalu badano możliwo-ści wykorzystania wielu czynników zakaźnych, między innymi tularemii ale także dżumy, tyfusu i gorączki Q jako broni biologicznej (Croddy i in., 2003). Rozpoczęte wtedy badania przyczyniły się do wykorzystania tego drobnoustroju na froncie II wojny światowej, kiedy to radzieccy żołnierze w la-tach 1942 – 1943 zainfekowali bakterią tularemii niemieckich żołnierzy w ciągu trwania oblężenia Stalingradu, co poskutkowało licznymi zachorowa-niami po obu walczących stronach na tę chorobę (Weiner, Kubajka, 2015).
Równocześnie z przystąpieniem USA do II wojny światowej, Amerykanie rozpoczęli program badań nad bronią bakteriologiczną. W tym celu zostały zbudowane dwa laboratoria – Camp Detrick i Camp Frederick – które prowadziły eksperymenty w wa-runkach poligonowych (Zieliński 2010). Początko-wo badania dotyczyły tylko wąglika i bakterii z ro-dziny Brucella. W krótkim czasie program badań rozszerzono o inne biologiczne czynniki chorobo-twórcze dla człowieka, przede wszystkim tularemii i dżumy, ale także chorobotwórczych dla zwierząt (księgosusz, ptasia grypa, pryszczyca) i upraw rol-nych (zaraza ryżowa, rdza pszenicy, rdza ziemnia-czana) (Croddy i in., 2003).
Po zakończeniu II wojny światowej, badania nad wykorzystaniem pałeczki tularemii w USA zostały zmniejszone do skali laboratoryjnej, wyłącznie na cele badawcze. Warto jednak zaznaczyć, że Stany Zjednoczone swój program badań broni o charakte-rze biologicznym rozszerzyły w okresie konfliktu koreańskiego. Kwestia przenoszenia na duże odle-głości patogenów chorobotwórczych wciąż nie była zamknięta, co nie zmienia faktu, że jak dotąd nikt nie posiadał śmiercionośnego, aktywnego, łatwego do upowszechnienia i niedrogiego czynnika woj-ny biologicznej. W 1951 r. Korea Pn. wystosowała oskarżenie w stronę Stanów Zjednoczonych, Ko-rei Pd. i ich sojuszników jakoby wytwarzały broń bakteriologiczną do przypuszczenia ataku na nią. Donos Koreańczyków mówił o incydentach lotni-czych wypuszczania nad liniami frontu owadów za-rażonych różnymi czynnikami chorobotwórczymi w celu wywoływania chorób zakaźnych oraz oskar-żał Stany Zjednoczone o planowanie i dokonywanie ludobójstwa na żołnierzach KAL (Koreańskiej Ar-mii Ludowej), ChOL (Chińskich Ochotników Ludo-wych) oraz niekonfliktowych obywatelach Korei Pn. Oczywiście, Stany Zjednoczone w odpowiedzi na zarzuty przedstawione przez Koreę Pn. wszyst-kiemu zaprzeczyły, a sama Korea Pn. i jej sojusznicy (Chiny i ZSRR) odmówiły przeprowadzenia
śledz-twa przez Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Croddy i in., 2003).
W latach 60. ubiegłego wieku USA przeprowa-dziło jeszcze wiele eksperymentów z zakresu wy-korzystania broni biologicznej. Do momentu prze-rwania badań nad bronią biologiczną pod koniec lat 60. Stany Zjednoczone miały na swoim wyposaże-niu aż 7 typów standaryzowanej broni biologicznej. Do zabójczych środków biologicznych zaliczono m. in. bakterie wąglika i tularemii, a do czynników, które były przyczyną niezdolności do walki wpisa-no brucelozę, gorączkę Q i VEE. Uzbrojenie przeszło pewne modyfikacje, gdzie wykorzystywano zabój-cze toksyny SEB oraz botulinę (Croddy i in., 2003).
Dżuma
Dżuma (Pestis) jest bakteryjną chorobą zakaźną człowieka. Czynnikiem etiologicznym dżumy jest niewytwarzająca zarodników bakteria Yersinia
pe-stis. Dżuma występuje w kilku postaciach
klinicz-nych: dymieniczej, posocznicowej (septycznej), oraz płucnej (pierwotnej i wtórnej) Bez leczenia postać dymienicza kończy się śmiercią w 50% przypadków W postaci płucnej (pestis pneumonica) występu-ją objawy ciężkiego, wysiękowego zapalenia płuc, z krwiopluciem, dusznością i sinicą a śmiertelność sięga 100% (Mwengee, 2006). Wg danych WHO w latach 2010-2015 odnotowano 3248 zachorowań I 584 przypadki śmiertelne (http://www.who.int/ en/news-room/fact-sheets/detail/plague).
Pierwsze wzmianki dotyczące masowych za-chorowań na dżumę dotyczą starożytnego Rzymu. W II w. n. e. plany rzymskie dotyczyły rozszerze-nia granic imperium o ziemie należące do germań-skich ludów z terenów dzisiejszych Czech i Moraw, i utworzenie tam nowej prowincji – Markomanii. Jednakże w 165 r. n. e. legioniści zostali zaatakowa-ni przez zaatakowa-nieznaną chorobę – dżumę. Kasjusz Dion, rzymski historyk pochodzenia greckiego, zapisał, iż w samym centrum imperium w jeden dzień śmierć w wyniku choroby ponosiło ok. 2 tys. osób. Szacuje się, że ogólnie liczba osób zmarłych na zarazę wy-nosi co najmniej 5 mln mieszkańców całego Impe-rium Rzymskiego; w tym dosięgła dwóch cesarzów: Lucjusza Werusa (169 r. n. e.) i Marka Aureliusza (180 r. n. e.). Osłabienie armii legionistów wskutek choroby, a nie siła ludów germańskich, zatrzyma-ła ekspansję Rzymu na północ i udaremnizatrzyma-ła stwo-rzenie nowej prowincji – Markomanii (Piotrowska, 2010).
Epidemie wśród żołnierzy odcisnęły także swoje piętno podczas wypraw krzyżowych. W pierwszej krucjacie (1089 r.) armia stacjonująca pod Antio-chią w sile 300 tys. żołnierzy w ciągu 12 lat w wy-niku chorób zmniejszyła swą liczebność o 94%. Natomiast czwarta z kolei wyprawa krzyżowa pod przywództwem Baldwina z Flandrii nie dotarła do Jerozolimy z powodu szalejącej dżumy. Przez okres ponad dwóch tysięcy lat historia odnotowała aż 41 przypadków epidemii „czarnej śmierci”, która
za-wleczona do Europy na początku przez Rzymian, a potem przez armie krzyżowców, zabijała miesz-kańców wsi i miast (Michalski, 2012). Dżuma sta-nowiła broń biologiczną, której używały zwaśnione strony w swoich bitwach. Pierwszym przykładem wykorzystania jej w walce jest oblężenie krym-skiego portu Kaffy przez wojska tatarskie w 1346 r. Opisy nie podają w jakim stopniu zaraza stała się przyczyną ostatecznego triumfu Tatarów. Otoczo-ny murami port Kaffa, przepełnioOtoczo-ny handlarzami i kupcami z włoskiej Genui, zacięcie broniony przez mieszkańców, okrążony przez tatarów pozostawał długo niezdobyty. Tuż przed odwrotem, przywódca wojsk Janibeg rozkazał swojej armii, by katapulto-wali ciała zmarłych na dżumę żołnierzy za mury miasta. Obrońcy Kaffy przerzucili tych samych nieboszczyków z powrotem na stronę tatarską. Nikt z historyków nie podaje wartości dotyczących strat po obu stronach z tego tytułu. Skutkiem epi-demii „czarnej śmierci” było czasowe zachwianie zdolności obronnych mieszkańców Kaffy, wsku-tek czego miasto portowe niedługo potem zostało zdobyte przez Tatarów. Uciekinierzy z miasta kie-rowali swoje statki (na których podróżowały także szczury i pchły zarażone dżumą) do innych portów w basenie Morza Śródziemnego: Konstantynopo-la, Marsylii czy Wenecji, a także do odleglejszych portów europejskich. Według większości history-ków był to początek wielkiej pandemii dżumy, któ-ra szalała w Europie w XIV wieku (Kalenik, 2003). Prawdopodobnie „czarna śmierć” panująca w Euro-pie opóźniła o mniej więcej 100 lat nadejście nowej epoki – renesansu. Ofiarą dżumy mogło paść nawet połowa, a nawet więcej (ok. 60%) Europejczyków zamieszkujących ówcześnie kontynent. Bezrobocie oraz niezdolność władz do rządzenia były przyczy-ną załamania się systemu feudalnego oraz moderni-zacji i reformy starych form organimoderni-zacji społeczeń-stwa. Warto także dodać, że lęk przed możliwością powrotu dżumy stał się przyczyną zamykania łaźni w miastach i popularyzację „kultu brudu” (Piotrow-ska, 2009). W średniowieczu patogen dżumy wyko-rzystano jeszcze w 1422 r. w batalii pod Carolstein, podczas której ciała zmarłych żołnierzy katapulto-wano na oddziały wojsk wroga (Kalenik, 2003).
W 1710 r., w czasie wojny rosyjsko-szwedzkiej, został wykorzystany patogen dżumy, analogicz-nie jak miało to miejsce w średniowieczu podczas bitwy pod Carolstein. Rosjanie, nie mogąc zdobyć skutecznie bronionego przez Szwedów miasta, przerzucili na teren Revalu (współcześnie Tallin) nieboszczyków zmarłych na dżumę, doprowadzając w konsekwencji do upadku miasta (Kalenik, 2003).
Na początku lat 40. XX wieku, Japonia zrzuciła nad obszarem Mandżurii i pobliskimi regionami bomby ceramiczne, w których znajdowały się pchły zain-fekowane bakterią dżumy. Siła eksplozji rozrzuciła ziarno, zwabiając szczury, na które miały przedosta-wać się zarażone pchły. Te z kolei przenosiły chorobę dalej na społeczeństwo. Wielokrotnie (aż 11 razy!) chińskie miasta były atakowane przez Japonię
róż-nego rodzaju czynnikami biologicznymi skażający-mi żywność i wodę przy pomocy agrotechnicznych rozpylaczy. Mimo wielu japońskich prób bioataku, większość kończyła się porażkami: w jednym z przy-padków ataku z użyciem czynników biologicznych, w którym wykorzystano bakterie cholery do skaże-nia rzeki, zachorowało 10 tys. żołnierzy, z czego pra-wie 2 tys. zmarło (Croddy i in., 2003).
Klęska Japonii w II wojnie światowej pokrzyżo-wała plany wykorzystania broni bakteriologicznej przeciwko aliantom (Bińczycka-Anholcer, Imiołek 2011). Po kapitulacji, Japońscy dowódcy nakazali rozwiązanie jednostek 731 i 710 znajdujących się na obszarze Mandżurii (która w późniejszym czasie została zajęta przez Związek Radziecki) oraz znisz-czenie wszelkich dokumentów związanych z pro-wadzonymi badaniami nad bronią bakteriologiczną i zburzenia laboratoriów badawczych. W 1946 r., na skutek porozumienia zawartego między Japonią i Stanami Zjednoczonymi, że w zamian za dostęp do utajnionych danych związanych z bronią bakte-riologiczną, zostały odwołane śledztwa i cofnięte wszelkie oskarżenia wobec zbrodniarzy wojennych z Japonii (Kalenik, 2003).
Program badań w ZSRR nad pałeczkami dżu-my (ale także wąglika) realizowały nie tylko za-kłady w Swierdłowsku, ale także w Stepnogorsku na obszarze Kazachstanu. Aby zataić fakt badań nad bronią biologiczną postarano się o zakamu-flowanie zewnętrznych instalacji, które mogłyby być kojarzone z produkcją broni bakteriologicznej (np. w Obleńsku zakład do badań nad bronią bio-logiczną został zaprojektowany w taki sposób, aby z zewnątrz wyglądał jak szpital, a w Stepnogorsku użyto nowoczesnych technologii w celu uzyskania efektu niewykrywalności obiektu na zdjęciach sa-telitarnych (Croddy i in., 2003). Rosyjscy biolodzy prawdopodobnie prowadzili badania w zakresie użycia patogenów chorobotwórczych jako broni co najmniej do lat 80. XX wieku. Ken Alibek, lekarz woj-skowy, który był zatrudniony jako kierownik zakła-du w Stepnogorsku i „Biopreparatu”, twierdzi, że działalność badawcza nad bojowymi środkami bio-logicznymi nie została przerwana pomimo wydane-go zakazu Jelcyna w tej dziedzinie, i może trwać po dzień dzisiejszy (Croddy i in., 2003).
Wąglik
Wąglik (łac. anthrax) jest zakaźną i zaraźliwą chorobą wywoływaną przez Gram-dodatnią bak-terię - laseczkę wąglika (Bacillus anthracis). Wąglik występuje najczęściej u bydła, koni, owiec i kóz, na-tomiast ptaki są niewrażliwe na naturalne zakaże-nie (WHO, 2008)). Każdego roku na wąglik zapa-da około 2000 osób (GIDEON, 2016). Postać skórna wąglika dotyczy 95% przypadków, które nieleczo-ne, w 24% kończą się śmiercią. W pozostałych 5%, w postaci jelitowej i płucnej, pomimo zastosowa-nego leczenia, śmiertelność sięga odpowiednio 75 i 85% (Inglesby, 1999).
Pierwsze wzmianki na temat wąglika sięgają XII wieku i odnoszą się do greckiego słowa anthrakis, to znaczy węgiel, związanych z czarnymi zmianami skórnymi występującymi na ciele zarażonych osób i zostały opisane w „Bartholomaeus Anglicus’ De Proprietatibus Rerum”.
Trzy lata przed wybuchem I wojny światowej, dr Anton Dilger, obywatel Stanów Zjednoczonych o niemieckich korzeniach, zatrudniony w charakte-rze chirurga w John’s Hopkins University w Baltimo-re, na swojej prywatnej posesji namnożył szczepy wąglika i nosacizny, które dostał od niemieckiego rządu i przekazał sympatyzującym z Niemcami robotnikom stoczni Baltimore, których zadaniem było zainfekowanie ok. 4 tys. koni, mułów i bydła przeznaczonych do transportu na kontynent eu-ropejski jako pomoc dla Aliantów (Kalenik, 2003). Nie mniej jednak sami Niemcy też były ofiarami sa-botażowych ataków biologicznych, m. in. niemiec-ki wywiad odkrył, że Francuzi przebywający na terytorium Szwajcarii rozprowadzają wśród koni, przeznaczonych do transportu na obszar Niemiec, bakterię Burkholderia mallei (Croddy i in., 2003). W roku wybuchu I wojny światowej lotnicy nie-mieccy zrzucili nad obszarem ziem Rumunii owoce, zabawki dla dzieci oraz słodycze zakażone wągli-kiem i nosacizną Dopiero w okresie międzywojen-nym, w 1924 r. Międzynarodowa Komisja obwini-ła Niemcy o stosowanie czynników biologicznych w Italii, Rosji i Rumunii; jednak nie udowodniono postawionych zarzutów (Kalenik, 2003).
II wojna światowa zdeterminowała Japończyków do wzmożonych badań nad bronią o charakterze bakteriologicznym w rejonie Mandżurii. Zorgani-zowano w tym celu dwie jednostki 731 i 710, które miały zajmować się rozwojem broni bakteriologicz-nej oraz posługiwać się zdobytą teorią w praktyce. Po 1930 r. eksperymentowano na ludności pozo-stającej na terenach zajętych przez wroga oraz na więźniach wojennych. W wyniku prowadzonych doświadczeń miliony ludzi zmarło. Ciężko jest osza-cować przybliżoną liczbę cywilów, którzy stali się ofiarami prób poligonowych i doświadczalnych eksperymentów biologicznych japońskich badaczy. Wojna pozwoliła na nagromadzenie blisko pół tony bakterii Bacillus anthracis, możliwych do zasto-sowania dzięki odpowiednio zbudowanej bombie odłamkowej (Bińczycka-Anholcer, Imiołek, 2011).
W czasie II wojny światowej Wielka Brytania prowadziła badania nad możliwością wykorzysta-nia patogenów chorobotwórczych jako broni, ma-jące na celu zabezpieczenie się przed ewentualnym atakiem Niemiec przy wykorzystaniu broni biolo-gicznej. Warto dodać, że III Rzesza też badała bakte-rie wąglika w charakterze użycia ich jako broni bio-logicznej w miejscowości Pokrzywno k/Poznania. (Zieliński, 2010). W latach czterdziestych ubiegłego wieku, na niezamieszkałej wyspie Griunard nieda-leko Szkocji, zrzucano bomby z wąglikiem. Wskutek tego doświadczenia zginęły na wyspie wszystkie zwierzęta, a aktywność przetrwalników Bacillus
anthracis obserwowano jeszcze pół wieku po
prze-prowadzonym eksperymencie i dezynfekcji wyspy ciekłym formaldehydem po 1980 r. (Bińczycka-An-holcer, Imiołek, 2011).
W okresie II wojny światowej listy zawierające wąglik w swoich działaniach próbowała wykorzy-stywać Armia Krajowa, jednak bez większego po-wodzenia (Zieliński, 2010).
Wiosną 1943 r. w londyńskiej fabryce mydła zostało wytworzonych 5 mln porcji paszy, w któ-re wstrzyknięto zawiesinę z wąglikiem. Było to celowe działanie odwetowe w przypadku niemiec-kiej agresji biologicznej na Wielką Brytanię, które przewidywało rozrzucenia zainfekowanej paszy po łąkach i polach nieprzyjaciela. Meritum planu sta-nowiło zainfekowanie wąglikiem bydła mięsnego (Croddy i in., 2003).
Po II wojnie światowej sowieccy badacze wyko-rzystali wiedzę uwięzionych mikrobiologów nie-mieckich jak również informacje zdobyte dzięki zajęciu Mandżurii. W Zagorsku k/Moskwy wybu-dowano ośrodek badawczy broni bakteriologicz-nej. Wykonywano tam projekty związane z różny-mi drobnoustrojaróżny-mi (Choróżny-miczewski, 2003). Lata siedemdziesiąte XX wieku w Związku Radzieckim naznaczone były konspiracyjnymi badaniami nad bronią biologiczną w ośrodku „Wszechzwiązko-wym Naukowo-Produkcyjnym Zjednoczenia Bio-preparat”. Program „Biopreparat” obejmował swoim zakresem produkcję biopestycydów (które były przykrywką dla innych zamiarów) nawozów i szczepionek. Co ważniejsze była to legalna dzia-łalność zarówno handlowa jak i wojskowa. Wszel-kie domysły wskazują na fakt, iż już w 1978 r. ZSRR wprowadziło do swojego wachlarza zbrojeniowego bakterią dżumy (Croddy i in., 2003). Największym kompleksem był ośrodek nr 19, gdzie ulepszano sowieckie zasoby zbrojeniowe broni biologicznej o sproszkowane bakterie wąglika. Wskutek niedo-patrzenia jednego z techników doszło w kompleksie do awarii, w której ulotnił się pył z wąglikiem (Cho-miczewski, 2003). Skażenie spowodowało śmierć zarówno pracowników nocnej zmiany, jak również robotników pobliskiego zakładu ceramicznego. In-cydent ten, jest największym znanym do tej pory sytuacją epidemii wąglika postaci płucnej (Dakow-ski, 2017).
W 1997 r. organizacja terrorystyczna Counter Ho-locaust Lobbyist of Hitler potajemnie dostarczyła do budynków użyteczności publicznej podpisane płytki z wąglikiem i dżumą. Wkrótce po tym incydencie, sy-tuacja ta okazała się fałszywym alarmem – wskutek którego poniesione zostały ogromne koszty związa-ne z związa-neutralizacją zagrożenia biologiczzwiąza-nego (Kalenik, 2003). Pod koniec lat 90. alarm wzniecono w abor-cyjnych szpitalach, gdzie miały dotrzeć listy z prze-trwalnikami wąglika. Po zamachu na WTC w 2001 przy użyciu listów z wąglikiem próbowano wywołać epidemię tej choroby. Skażone listy trafiły do siedzib środków masowego przekazu (stacji telewizyjnych, New Jersey Post) i firmy American Media (na
półwy-spie florydzkim). Kolejne listy z przetrwalnikami wą-glika mieli otrzymać politycy z Partii Demokratycz-nej. Biologiczny atak terrorystyczny, który nastąpił niespełna kilka dni po najtragiczniejszym w dziejach Stanów Zjednoczonych zamachu na WTC, uśmiercił 5 osób (Kęciek, 2010).
Ospa
Bardzo groźną zakaźną chorobą wirusową o ostrym przebiegu i wysokiej śmiertelności jest ospa prawdziwa (Variola vera – czarna ospa). Hi-storia wskazuje, że jej pierwszą ofiarą śmiertelną był faraon Ramzes V (1160 r. p. n. e.), natomiast pierwszą epidemię ospy prawdziwej datuje się na lata wojny peloponeskiej pomiędzy Ateńczykami i Spartanami (431 – 404 r. p. n. e.) (Finkel, 2007). Setki lat później, konkwistadorzy z Hiszpanii odno-sili zwycięstwa tylko dlatego, iż byli w posiadaniu lepszego uzbrojenia (armat i muszkietów), jednakże to broń o charakterze biologicznym, którą całkiem nieświadomie przenieśli ze sobą, stała się przyczy-ną większych szkód i strat, niż oręż. Na początku XVI w., Herman Cortes dopłynął do ówczesnych ziem Azteków. Był widziany przez tubylców jako bóg, jednakże z biegiem czasu te postrzeganie zmie-niło się na bardziej negatywne, zostały wzniecone rebelie i hiszpańscy kolonizatorzy byli zmuszeni do opuszczenia azteckiego terytorium. Podczas walk zmarł na ospę prawdziwą jeden z żołnierzy. Azteko-wie przeszukując zwłoki poległych nieświadomie zarażeni zostali wirusem ospy. Choroba powoli, ale systematycznie wyniszczała aztecką społeczność – począwszy od zwykłych robotników, poprzez wojskowe oddziały, aż po samego imperatora. Brak możliwości grzebania dużej liczby ofiar spowo-dowała, że zawalano domy, w których spoczywali umarli, aby stały się ich grobem. Konkwistadorzy dotarli aż do Tenochtitlan, gdzie Cortes powiedział, że w tym miejscu ospa zabrała więcej Azteków niż hiszpańskie armaty. Ospa prawdziwa szybko się upowszechniła po miejscach zamieszkania Inków, zabijając w ciągu kilku miesięcy imperatora, jego dziedzica oraz ważnych wojskowych dowódców w imperium. Wkrótce potem imperium Inków zo-stało zaatakowane przez Francisca Pizarro (Michal-ski, 2012). Zdanie są podzielone, czy mieszkańcy Starego Kontynentu uciekali się do wykorzysta-nia broni biologicznej w podbijaniu ziem Ameryki przed 1700 r., czy naturalne rozprzestrzenianie się chorób stawało się przyczyną śmierci wielu tubyl-ców, którzy nie posiadali odporności na dolegliwo-ści Europejczyków, co w znacznej mierze ułatwiło kolonizację Nowego Kontynentu. Prawdopodobnie, od czasów pierwszego kontaktu miejscowych z Eu-ropejczykami na początku XVI w., wskutek prze-wiezionych przez ocean różnych epidemii i chorób, zmarło ok. 95% rodowitych mieszkańców Ameryki (Croddy i in., 2003).
Istnieją zapisy o wykorzystaniu patogenu ospy prawdziwej w działaniach wojennych Francji
prze-ciw Indianom w latach 1754 – 1760 przez pułkow-nika Henry’ego Bouqueta i gen. Jeffrey’a Amhersta, poprzez podarowanie tubylcom, lojalnym wobec Francuzów, pledów i odzieży skażonych tym wiru-sem. Chociaż nieuczciwe działania miały znikome skutki, stały się jednak kamieniem milowym wo-jen biologicznych (Croddy i in., 2003). Piętnaście lat po tym incydencie wybuchła rewolucja amery-kańska, w której dowódca Benedict Arnold popro-wadził swoje oddziały w celu podbicia ziem kana-dyjskich. Próba zdobycia Quebecu zakończyła się fiaskiem wymuszając odwrót armii Arnolda. Wśród szeregów szybko upowszechniła się informacja, że Brytyjczycy roznosili między nimi wirusa ospy prawdziwej dzięki ludziom utrzymującym kontak-ty z siłami lądowymi. Poglądy potwierdził później sam Thomas Jefferson oskarżając przywódcę Bry-tyjczyków w Quebecu o działania mające na celu zainfekowanie wojsk amerykańskich (Croddy i in., 2003). W okresie Wojny Secesyjnej, angielskiemu generałowi Charlesowi Cornwallisowi proponowa-no rozesłanie po plantacjach popierających bunt, 700 ciemnoskórych mężczyzn zainfekowanych ospą. Skutki tego działania są jednak nieznane (Croddy i in., 2003).
Z przytoczonych powyżej przykładów wynika niezbicie, że drobnoustroje uznawane za potencjal-ną broń biologiczpotencjal-ną oraz mogące zaleźć zastosowa-nie w ataku bioterrorystycznym znane są ludzkości od tysiącleci i występują naturalnie w przyrodzie, choć naturalna zachorowalność na nie jest stosun-kowo niska. Doniesienia prasowe poświęcają mało uwagi drobnoustrojom, mniej typowym dla naszej strefy klimatycznej, a które przyczyniły się w prze-szłości, ale także oddziałują obecnie na globalną problematykę zdrowotną. Należy przypuszczać, że z czasem, albo z przyczyn naturalnych takich jak dostosowywanie się patogenów do nowych wa-runków środowiska, ale także na skutek niekon-trolowanych manipulacji materiałem genetycznym patogenów, dojdzie do przełamania naturalnych barier środowiskowych (góry, morza, temperatura otoczenia, żywiciele pośredni) i ich rozprzestrze-nienia na całym świecie. Przykładem takiej choroby jest malaria.
Malaria
Malaria to ostra lub przewlekła choroba paso-żytnicza wywoływana przez pierwotniaka z rodza-ju Plasmodium. Wektorem malarii przenoszącym ją między osobami chorymi i zdrowymi są samice komarów z rodzaju Anopheles (Mendis, 2001). Ma-laria jest najczęstszą na świecie chorobą zakaźną, na którą co roku zapada ponad 220 mln osób. Sza-cuje się, że w roku 2016, zachorowało na malarię 216 milionów osób, to jest o 5 milionów osób więcej w porównaniu z rokiem 2015 (WHO, 2017). W Pol-sce malaria praktycznie nie występuje a jeśli, to ma charakter choroby typowo tropikalnej zawleczonej przez osoby przebywające w krajach, gdzie możliwe
jest naturalne rozprzestrzenianie tej choroby, na skutek ukąszenia przez podatnego na pierwotniaka komara. W chwili obecnej żaden z występujących w Polsce gatunków komarów nie jest wrażliwy na infekcję wywołaną przez pierwotniaka z rodzaju
Plasmodium.
Pierwsze pisane wzmianki dotyczące objawów chorobowych odpowiadających współczesnej ma-larii pochodzą ze starożytnego Rzymu (z łaciny
mal’aria znaczy „złe powietrze”), jednak
współcze-sne badania naukowe oparte na sekwencjonowaniu materiału genetycznego w wykopaliskach sprzed 10-15 tysięcy lat wskazują, że choroba ta towarzy-szy człowiekowi od początku istnienia cywiliza-cji i początek wzięła od małp człekokształtnych. Twierdzono ówcześnie, że jej przyczyną były opary z bagien. Wskutek choroby śmierć poniosło 4 papie-ży i bardzo prawdopodobne, że jej ofiarą padł tak-że sam Dante (Finkel, 2007). Malaria ma określone granice występowania – istnieje na obszarze izo-term o wartościach 16 -20°C na północy oraz izoter-mą 20°C na południu, z taką uwagą, iż na terenach górzystych jest obecna nawet do 1500 m n. p. m. W 701 r. p. n. e. Jerozolima była oblegana przez Asy-ryjczyków, ale do bezpośredniego ataku nigdy nie doszło, ponieważ w obozie napastników na malarię zmarło aż 185 tys. żołnierzy, co znacznie osłabiło asyryjskie siły. W 1938 r. na obszarze dawnych bi-tew Judejczyków z Asyrią, archeolog Starkey odkrył grobowiec, w którym złożono ponad 1500 szkiele-tów. Dwadzieścia jeden lat przed tym odkryciem, na tych samych terenach Anglicy walczący z Turkami zdobyli Jerozolimę, okopując się w miejscu dawnego obozu asyryjskiego króla Sanheriba 375 m n. p. m. Kilkaset angielskich żołnierzy odesłano na spoczy-nek do obozu leżącego na wysokości Jerozolimy 790 m n. p. m. W niedługo potem znaleziono w namio-tach większą połowę bojowników martwych z po-wodu malarii. Ofiary były już wcześniej zarażone, lecz dopiero gwałtowna zmiana temperatury (z go-rącej doliny Jordanu na chłód jerozolimskich wznie-sień) spowodował uaktywnienie się zarodźców malarii w organizmach żołnierzy (Michalski, 2012). Do najbardziej znanych ofiar tej choroby zalicza się Aleksandra Macedońskiego, który zmarł w wieku 33 lat w 323 r. p. n. e., oraz króla Gotów i zdobywcę Rzymu – Alaryka (IV w. n. e.). Malaria wstrzymała też niejedną wyprawę zbrojną oraz liczne napaści, których przykładem może być najazd Hunów na Rzym pod przywództwem Atylli (w 452 r. n. e.), ob-lężenie Rzymu przez armię Belizariusza (w 536 r. n. e.) czy też nieudana akcja zbrojna Fryderyka I Bar-barossy na wieczne miasto (Blech, 2010).
Szacuje się, że straty wojsk brytyjskich będące skutkiem zachorowania na malarię w okresie pod-bojów napoleońskich w latach 1793 – 1815 sięgały ponad 200 tys. żołnierzy, a prawie pięćdziesiąt lat później (w czasie wojny secesyjnej 1861-1865) od-notowano ponad 1,3 mln incydentów gorączkowych malarii, z czego aż 10 tys. było przyczyną zgonów (Naruszewicz-Lesiuk, Magdzik, 2000).
Malaria na froncie macedońskim podczas I woj-ny światowej powstrzymała na około 36 miesięcy oddziały Francuzów, Anglików i Niemców, zmusza-jąc do leczenia szpitalnego ponad 80% żołnierzy (Blech, 2000). Natomiast w czasie II wojny świato-wej w obszarze Oceanu Spokojnego wskutek zacho-rowania na malarię, śmierć poniosło więcej ludzi niż w wyniku prowadzonych tam bitew. Zdaniem niektórych badaczy 50% istnień ludzkich, jacy kie-dykolwiek żyli, umarło na tę chorobę (Finkel, 2007).
Konwencje przeciwko broni biologicznej
Protokół Genewski z 1925 roku był pierwszym dokumentem o randze międzynarodowej, który w swoich zapisach odniósł się do zakazu wyko-rzystania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych. Współcześnie, jest on zwyczajowym prawem o cha-rakterze międzynarodowym – w myśl, którego wszystkie państwa są zobowiązane do respektowa-nia jego zapisów. Nie mniej jednak Protokół odnosił się tylko do czasu wojny w zakresie użycia broni biologicznej, dlatego też gromadzenie, wytwarzanie i wszelkie badania nad nią były dopuszczalne. Kie-dy Protokół Genewski nie sprawdził się w praktyce i potrzebował solidnych umocnień w postaci regu-lacji prawnych podjęto działania, wskutek których w 1972 roku uchwalona została Konwencja o zaka-zie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej i toksycznej oraz o ich zniszczeniu (ang. BWC lub BTWC). Porozu-mienie zakazywało obligatoryjnie wszystkim pań-stwom realizację badań z zakresu broni biologicznej, oraz jej produkcji i magazynowania, a wszelkie za-pasy tego rodzaju broni należało zniszczyć lub zmo-dernizować dla celów pokojowych. Jednocześnie, Konwencja nakreśliła definicję broni biologicznej, opisując ją jako wszystkie środki i substancje o cha-rakterze mikrobiologicznym z przeznaczeniem nie-pokojowym, która zbyt ogólnie odnosiła się do tej problematyki, co w konsekwencji przyniosło spore trudności w klasyfikacji czynników patogennych mających zastosowanie w broni biologicznej. Gene-ralnie, państwa mogły dalej wytwarzać i gromadzić środki biologiczne w celach wyłącznie pokojowych, a nawet wykorzystać je jako środek obronny w mo-mencie wystąpienia zagrożenia militarnego. Nie mniej jednak Konwencja z 1972 roku nie przewidy-wała konkretnego mechanizmu kontroli przestrze-gania jej zapisów, co z kolei zapoczątkowało dzia-łania w zakresie opracowania protokołu regulacji przestrzegania przepisów BWC. Projekt protokołu został odrzucony (przy stanowczym sprzeciwie USA), czego następstwem było stworzenie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ całościowego systemu zapobiegania proliferacji broni bakteriologicznej. Wskutek działań Rady Bezpieczeństwa uchwalono Rezolucję 1540/2004, która poruszała kwestie za-grożeń o charakterze terrorystycznym oraz niebez-pieczeństw związanych z wytwarzaniem,
dystry-bucją, badaniami, używaniem i przemieszczaniem broni biologicznej. Takie działania zostały zakwa-lifikowane jako zagrożenia bezpieczeństwa i poko-ju międzynarodowego. Oparta na Karcie Narodów Zjednoczonych Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w zakresie przeciwdziałania upowszechnianiu broni masowego rażenia stworzyła nowatorski sys-tem kontroli jej rozprzestrzeniania.
Na polskim gruncie w odniesieniu do przeciw-działania zagrożeniom o charakterze biologicznym istotnym elementem jest zapobieganie tego rodzaju niebezpieczeństw. Wśród skutecznych działań pre-wencyjnych należy wymienić:
– weryfikację zamiarów wykorzystania broni bakteriologicznej,
– posiadanie prostej i sprawnie działającej sieci nadzoru epidemiologicznego i specjalistycz-nych laboratoriów o charakterze mikrobiolo-gicznym,
– odpowiednio wyszkolony personel medyczny zdolny do efektywnego działania w myśl wcze-śniej ustalonych procedur w warunkach presji czasu,
– dysponowanie specjalistycznym zapleczem szpitalnym,
– posiadanie systemów wykrywania i identy-fikacji biologicznych czynników zagrożenia (głównie skuteczny monitoring epidemiolo-giczny zdolny do realizacji dokładnej i szybkiej analizy danych, a także dynamicznej wymiany informacji),
– stworzenie systemu granicznych stacji sani-tarno-epidemiologicznych współpracujących ze Strażą Graniczną w zakresie monitorin-gu, wykrywania i kontroli prawdopodobnych niebezpieczeństw na gruncie biologicznym, a funkcjonujących pod pieczą Państwowej In-spekcji Sanitarnej,
– szkolenia i kursy personelu w obszarze nowa-torskich sposobów lokalizowania czynników biologicznych,
– opracowania procedur postępowania i współ-działania różnych jednostek mundurowych na wypadek wystąpienia zagrożenia biologiczne-go,
– edukacja i uświadamianie władz państwo-wych o wadze możliwości wystąpienia poten-cjalnego niebezpieczeństwa na tle bioterrory-stycznym.
Generalnie, polskie prawo jest bardzo ubogie je-żeli chodzi o kwestie regulacji zwalczania i nakła-dania kar w odniesieniu do terroryzmu, czy
bioter-roryzmu. W głównej mierze spowodowane jest to faktem, iż Polska nie należy do krajów o wysokim prawdopodobieństwie wystąpienia zamachu o cha-rakterze terrorystycznym (z wyszczególnieniem bioataków). Kodeks karny przedstawia ogólniko-we ramy funkcjonowania sankcji w obszarze ter-roryzmu, mianując je przestępstwami związanymi z bezpieczeństwem powszechnym. Akcentuje także zakaz używania środków masowej zagłady.
Podsumowanie
Dzieje wojen biologicznych nie kończą się na historycznych zaszłościach. U progu XXI wieku do dnia dzisiejszego toczone są w postaci ataków bio-terrorystycznych. Jesienią 1978 r. został przepro-wadzony w Londynie skuteczny zamach na opo-zycjonistę Georgia Markowa przy pomocy cienkiej igły zanurzonej w rycynie ukrytej na końcu paraso-la. W podobny sposób miał zginąć bułgarski dysy-dent Kostow, jednakże zamach się nie udał. Sześć lat później „Rajneesh Puram” w Oregonie zatruło bak-teriami duru brzusznego bary sałatkowe, aby prze-jąć władze w amerykańskim stanie. Na początku lat 90. XX wieku sekta Najwyższa Prawda rozpyliła w centrum Tokio przy japońskim parlamencie tru-ciznę botulinową. Miała być to zemsta za nieudane wybory na stanowiska w japońskim rządzie, w któ-rych wcześniej startowali z ramienia swej partii o tej samej nazwie. W 1993 r. w identyczny sposób terroryści z sekty próbowali zakłócić ceremonię zaślubin pary królewskiej (Kalenik, 2003). Próba ataku bioterrorystycznego na japońskiego księcia i jego współmałżonkę była nieudana (Kizerwet-ter-Świda, Binek, 2010). Dwa lata później rozprze-strzenili w metrze sarin (gaz paraliżujący układ nerwowy) doprowadzając do śmierci 12 osób. Ofia-rami ataku stało się ponad 5 tys. osób znajdujących się w tym czasie w miejscu zamachu. Broń biolo-giczna jest jednym z najważniejszych zagrożeń dla ludności cywilnej ale także dla sił zbrojnych. Użycie drobnoustrojów w celu umyślnego spowodowania chorób infekcyjnych ludzi, zwierząt i roślin jest po-wszechnie bardziej potępiane niż broń chemiczna. O ile działania profilaktyczno-prewencyjne wielu organizacji międzynarodowych dają możliwość opanowania pojawiających się co jakiś czas epide-mii, tak gwałtowny rozwój biotechnologii i inżynie-rii genetycznej wraz z początkiem XXI budzi obawy ze względu na możliwość celowego spowodowania rozprzestrzeniania się chorób i utraty nad nimi ja-kiejkolwiek kontroli.
Literatura:
1. AAP-6 (2013), Słownik terminów i definicji NATO zawierający wojskowe terminy i ich definicje stosowane
w NATO.
2. Anthrax: Global Status. GIDEON Informatics Inc. (2016).
3. Anusz, Z. (1995). Zapobieganie i zwalczanie zawodowych chorób odzwierzęcych, Olsztyn: Wyd. ART. 4. Bińczycka-Anholcer, M., Imiołek, A. (2011). Bioterroryzm jako jedna z form współczesnego terroryzmu.
5. Blech, J. (2010). Pasożyty – Przyjaciele i wrogowie. Warszawa: OW „Interspar”.
6. Bohun, T. (2010). Królestwo Polskie kontra Imperium Rosyjskie. Mówią Wieki, 11/10(610), 29–31. 7. Chomiczewski, K. (2003). Patogeny zwierzęce jako broń biologiczna. Przegląd Epidemiologiczny, 57,
355-61.
8. Croddy, E., Perez-Armendariz, C., Hart, J. (2003). Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla obywatela, Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne.
9. Dakowski, M., O Swierdłowsku – zatajonym bio-Czarnobylu. Pobrane z: http://dakowski.pl/index. php?option=com_content&task=view&id=5405&Itemid=47
10. Dennis, D.T., Inglesby, T.V., Henderson, D.A., i in. (2001). Tularemia as a Biological Weapon. JAMA, 285, 2763-2773. https://doi.org/10.1001/jama.285.21.2763
11. EFSA (European Food Safety Authority) and ECDC (European Centre for Disease Prevention and Con-trol) (2017). The European Union summary report on trends and sources of zoonoses, zoonotic agents and
food-borne outbreaks in 2016. EFSA J., 15, 5077. https://doi.org/10.2903/j.efsa.2017.5077
12. Encyklopedia Multimedialna PWN, hasło: „broń biologiczna”. Pobrano z: http://encyklopedia.pwn.pl/ szukaj/bro%C5%84-biologiczna.html
13. Finkel, M. (2007). Chaos we krwi. Malaria. National Geographic Polska, 7(94), 28–63. 14. http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/plague
15. Inglesby, T.V., Henderson, D.A., Bartlett, J.G., Ascher, M.S., Eitzen, E., Friedlander, A.M. (1999). Anthrax as a biological weapon: Medical and public health managment. JAMA, 281, 1735-1737.
https://doi.org/10.1001/jama.281.18.1735
16. Janeczek, M., Chrószcz, A., Ożóg, T. (2010). Próby stosowania broni biologicznej i chemicznej w staro-żytności oraz epidemie i ich wpływ na dzieje. Życie Weterynaryjne, 85(3), 230–233.
17. Kalenik, J. M. (2003). Bioterroryzm – zagrożenie XXI wieku. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Stra-ży Granicznej.
18. Kęciek, K. Kto wysyłał wąglika? Pobrane z: http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/kto-wysylal -waglika.
19. Kizerwetter-Świda, M., Binek, M. (2010). Zatrucie jadem kiełbasianym – problem wciąż aktualny.
Postę-py Mikrobiologii, 49, 75-85.
20. Kocięcka, W. (1996) Włosień kręty i włośnica. Wrocław: Cornetis.
21. Lach, J., Sulgostowska, T., Bzdęga, J. (2006). Inwazje pasożytnicze u żołnierzy armii europejskich sta-cjonujących w klimacie tropikalnym lub subtropikalnym w II połowie XX wieku. Prob. Hig. Epidemiol.,
87(2), 92 -96.
22. Mendis, K., Sina, B., Marchesini, P., Carter, R. (2001) The neglected burden of Plasmodium vivax malaria.
Am J Trop Med Hyg., 64(1-2 Suppl), 97-106.
23. Michailuk, B. (2016). Broń biologiczna i bioterroryzm, Zeszyty Naukowe AON, 1(102), 17-27.
24. Michalski, M. M., Epidemie jako przyczyny porażek militarnych oraz poważnych strat osobowych i
mate-rialnych. Pobrane z:
http://wet.uwm.edu.pl/wiedza-ogolna/plik/epidemie-jako-przyczyny-porazek-mi-litarnych-oraz-powaznych-strat-osobowych-i-materialnych/135/file/
25. Mwengee, W., Butler, T., Mgema, S., Mhina, G., Almasi, Y., Bradley, Ch., Formanik, J.B., Rochester, C.G. (2006). Treatment of Plague with Gentamicin or Doxycycline in a Randomized Clinical Trial in Tanzania.
Clin Infect Dis. 42(5), 614–21. https://doi.org/10.1086/500137
26. Naruszewicz-Lesiuk, D., Magdzik, W. (2000). Choroby zakaźne na ziemiach polskich w dwudziestym wieku. Przegląd Epidemiologiczny, 54(supl. 3), 5-9.
27. Piotrowska, A. (2009). Przypadek kontra człowiek. Focus Historia, 10, 38-40.
28. Thorvald, J. (1990). Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga. Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru. Warszawa: Ossolineum.
29. Weiner, M., Kubajka, M. (2015). Tularemia – serious zoonotic disease. Health Problems of Civilization,
9(1), 39-46. https://doi.org/10.5114/hpc.2015.57104
30. World Health Organization. (2017). World Malaria Report. Pobrano z: (http://apps.who.int/iris/bitstre-am/handle/10665/259492/9789241565523-eng.pdf?sequence=1)
31. World Organisation for Animal Health, World Health Organization, Food and Agriculture Organization of the United Nations (2008). Anthrax in humans and animals. 4th ed. Geneva: World Health Organiza-tion. Pobrano z: (http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/97503/1/9789241547536_eng.pdf) 32. Wheelis, M. (2002). Biological warfare at the 1346 siege of Caffa. Emerg Infect Dis. Center for Disease
Control. 8(9), 971–75. https:/doi.org/10.3201/eid0809.010536
33. Zieliński, K.W. (2010). Patologia obrażeń i schorzeń wywołanych współczesną bronią w działaniach
