"Przewlekłość postępowania sądowego" w prawie polskim a obowiązek państwa dotyczący "dobrego rządzenia" w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 852. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Czesław Paweł Kłak Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. „Przewlekłość postępowania sądowego” w prawie polskim a obowiązek państwa dotyczący „dobrego rządzenia” w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 1. Wprowadzenie Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.1 każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Konstytucja z 22 lipca 1952 r., jak również Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r. (tzw. Mała Konstytucja) nie gwarantowała expressis verbis prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki2. Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r.3 zwraca uwagę na problem czasu postępowania, stanowiąc, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd (art. 6 ust. 1). Międzynarodowy 1. Dz.U. nr 78 poz. 483.. Zob. szerzej: J. Bielasiński, Prawo do rozsądnego czasu postępowania. Uwagi na tle uregulowań Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Konstytucji RP oraz nowego kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. V, red. L. Boguni, Wrocław 2000, s. 73. 2. 3. Dz.U. z 1993 r., nr 61 poz. 284 z późn. zm..

(2) Czesław Paweł Kłak. 98. pakt praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. (art. 14 ust. 3 lit. c) 4 również nawiązuje do kryterium czasu rozpoznania sprawy, gwarantując każdej osobie oskarżonej o popełnienie przestępstwa rozprawę bez nieuzasadnionej zwłoki5. Ustawodawstwo zwykłe także posługuje się pojęciem rozsądnego terminu lub też wymaga, aby sprawa została rozpoznana „bez nieuzasadnionej zwłoki”. Jako przykład należy wskazać kodeks postępowania karnego z 1997 r.6 (k.p.k.), który w art. 2 § 1 pkt 4 wymaga, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. Do pojęcia rozsądnego terminu odwołuje się również art. 397 § 1 k.p.k.7 Kodeks postępowania karnego posługuje się również pojęciem „bez nieuzasadnionej zwłoki” – czyni to w art. 348, wymagając, aby wyznaczenie i przeprowadzenie rozprawy nastąpiło bez nieuzasadnionej zwłoki. Ustawodawstwo polskie posługuje się też terminem „bez zbędnej zwłoki” – np. art. 35 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego8 (k.p.a.) wymaga, aby organy administracji publicznej załatwiały sprawy bez zbędnej zwłoki, czy też art. 92 § 1 pkt 1 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia9, który stanowi, że sąd bez zbędnej zwłoki przystępuje do rozpoznania sprawy, zaznaczając w protokole, że prowadzi ją w trybie przyspieszonym, które to pojęcie jest tożsame z pojęciem „bez nieuzasadnionej zwłoki”, nieuzasadniona zwłoka jest bowiem z całą pewnością zbędną zwłoką. W doktrynie przyjmuje się, że nakaz, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w „w rozsądnym terminie” („bez nieuzasadnionej zwłoki”, „bez zbędnej zwłoki”), wyraża zasadę szybkości i ekonomii postępowania10. Pogląd ten jest akceptowany w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka11. Zasadnie przyjmuje się również, że gwarancja prawa do osądzenia sprawy w rozsądnym terminie stanowi jedną z najważniejszych cech czy też elementów składowych uczciwego Dz.U. z 1977 r., nr 38 poz. 167.. 4. Zob. szerzej. I. Nowikowski, W kwestii skargi na nierozpoznanie sprawy w rozsądnym terminie w postępowaniu karnym (zagadnienia wybrane) [w:] Współczesne problemy procesu karnego, Toruń 2004, s. 283–284. 5. Dz.U. z 1997 r., nr 89 poz. 555 z późn. zm.. 6. Zob. szerzej: T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 52–53. 7. Tekst jednolity Dz.U. z 2000 r. nr 98 poz. 1071 z późn. zm.. 8. Tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. nr 133 poz. 848.. 9. M.in. Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne. Część ogólna, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 56–57; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Lexis Nexis, Warszawa 2008, s. 169; K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Volumen, Katowice 2008, s. 110 i cytowana tam literatura. 10. M.in. Wyrok ETPC z 8 lutego 2005 r. w sprawie Miller v. Szwecja, nr skargi 55853/00, LEX nr 148012. 11.

(3) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 99. (rzetelnego) procesu – proces nie jest rzetelny, jeżeli nie zakończy się w rozsądnym terminie12. Konieczność rozpoznania sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie”) najlepiej oddaje maksyma: Justice delayed is justice denied (sprawiedliwość nierychliwa jest zaprzeczeniem sprawiedliwości)13. Problem ten dostrzegł Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, który kategorycznie przyjął, że wymiar sprawiedliwości sprawowany z opóźnieniami prowadzi przede wszystkim do osłabienia skuteczności sądów i zaufania do nich, jednocześnie podkreślając, że Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wymaga od wymiaru sprawiedliwości efektywności i wiarygodności, przez co należy rozumieć także ukończenie postępowania w rozsądnym terminie14. Niewątpliwie również opieszałe (przewlekłe) działanie wymiaru sprawiedliwości kłóci się z wymogiem praworządności postępowania, gdyż z całą pewnością wymóg ten nie jest spełniony w sytuacji, gdy sąd narusza prawo każdego do „rozsądnego terminu” postępowania – w takiej sytuacji naruszone zostaje bowiem jedno z podstawowych praw człowieka. Zaprezentowany pogląd znalazł odzwierciedlenie w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 21 listopada 2001 r. w sprawie Fogarty przeciwko Wielkiej Brytanii15. W innym wyroku Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że rzetelne sprawowanie wymiaru sprawiedliwości musi pozostawać w pełnej łączności z czasem postępowania, wymagając zachowania standardu rozpoznawania spraw bez zbędnej zwłoki16. W polskim orzecznictwie nie budzi również wątpliwości, że praworządne (uczciwe, rzetelne) postępowanie, to postępowanie mieszczące się w granicach „rozsądnego terminu”. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy, tylko postępowanie realizujące wymóg rozpoznania sprawy w „rozsądnym terminie” zapewnia pra-. 12 Zob. szerzej m.in. A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, PWN, Warszawa 1994, s. 54–55.. A. Redelbach, Sądy a ochrona praw człowieka, TNOiK, Toruń 1999, s. 279; A. Nousiainen, Prawo do rzetelnego procesu w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Koncepcja, doświadczenia fińskie [w:] Standardy praw człowieka a polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 58; A.H. Robertson, Human Rights in Europe, Manchester 1973, s. 61. 13. 14 W. Dzięgiel, Sprawa Proszak przeciwko Polsce [w:] Polska wobec europejskich standardów praw człowieka, red. T. Jasudowicz, TNOiK, Toruń 2001, s. 311 i 312 oraz cytowane tam orzecznictwo ETPC. 15 Wyrok ETPC z 21 listopada 2001 r. w sprawie Fogarty v. Wielka Brytania, nr skargi 37112/97, LEX nr 75881.. Wyrok ETPC z 13 marca 2007 r. w sprawie Laskowska v. Polska, nr skargi 77765/01, LEX nr 248617. 16.

(4) 100. Czesław Paweł Kłak. widłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości17. W tym zakresie każde państwo zobowiązane jest uczynić wszystko, co niezbędne, aby wymiar sprawiedliwości działał bez opóźnień. Na powyższy obowiązek dobitnie wskazał Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 14 października 2003 r. w sprawie Malinowska przeciwko Polsce, podkreślając obowiązek spoczywający na organach państwa (sądach) należytego i szybkiego prowadzenia postępowań, jak również obowiązek państwa stworzenia w tym celu należytych (odpowiednich) warunków18. Mimo różnic terminologicznych – rozpoznanie sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki”, czy też „w rozsądnym terminie”19, jak również różnic przedmiotowych – np. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych odmiennie niż Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz polska konstytucja wyraźnie literalnie zawęża prawo do rozprawy bez nieuzasadnionej zwłoki do spraw karnych20; wszystkie wskazane akty prawne akcentują bezwzględny obowiązek takiego zorganizowania wymiaru sprawiedliwości, aby rozstrzygnięcie każdej sprawy zawisłej w sądzie nastąpiło szybko, a przez to sprawnie. Oczywiście „szybkie” rozpoznanie sprawy nie oznacza, że problem czasu postępowania sądowego można ująć w sztywne ramy ustawowe, realizujące obowiązek rozpoznania sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie)”, tj. że należy ustawowo bezwzględnie określić terminy, w których musi być ukończone dane postępowanie (np. postępowanie uproszczone w procesie karnym). Przytoczone przepisy nie traktują jednakowo czasu wszystkich postępowań sądowych, wymagają natomiast, aby czas konkretnego postępowania nie był nieadekwatny do jego przedmiotu. Każdy ma bowiem prawo do rozpoznania jego sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, a to akcentuje indywidualny charakter każdego postępowania. „Sprawne” rozpoznanie sprawy to zatem rozpoznanie sprawy w takim czasie, który jest niezbędny do jej merytorycznie trafnego zakończenia, czyli w terminie dostosowanym do specyfiki danego postępowania. Zwrócił na to uwagę Europejski Trybunał Praw Człowieka, wskazując, że art. 6 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wymaga, aby 17 M.in. postanowienie SN z 6 października 2006 r., II KO 49/06, LEX nr 202153; Postanowienie SN z 7 czerwca 2000 r., II KO 105/00, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 11, poz. 4.. Wyrok ETPC z dnia 14 października 2003 r. w sprawie Malinowska v. Polska, nr skargi 76446/01, LEX nr 81405. 18. 19 Zob. szerzej: I. Nowikowski, O zasadzie szybkości postępowania w polskim procesie karnym (zagadnienia wybrane) [w:] Państwo. Prawo. Myśl prawnicza. Prace dedykowane Profesorowi Grzegorzowi Leopoldowi Seidlerowi w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, Lublin 2003, s. 168–169.. Zob. szerzej: Z. Świda, Realizacja praw człowieka w kontradyktoryjnym procesie karnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994, s. 16. 20.

(5) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 101. postępowanie sądowe toczyło się „sprawnie”, ale zawiera również ogólną zasadę prawidłowego (sprawiedliwego) wymiaru sprawiedliwości, co powoduje, że szybkość postępowania nie może negatywnie odbić się na jego „jakości”21. Uwagi te są aktualne także na gruncie art. 45 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., przepis ten wymaga bowiem właśnie „sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki”22, tj. wymaga wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia, przy spełnieniu wymogu, aby nastąpiło to w adekwatnym (niezbędnym) do tego czasie. Nie może ulegać wątpliwości, że prawo do rozstrzygnięcia sprawy przez sąd bez nieuzasadnionej zwłoki stanowi istotny element konstytucyjnego prawa do sądu23, gdyż skuteczność prawa do sądu jest ściśle powiązana z brakiem przewlekłości w toku postępowania24. Jak podkreśla się w doktrynie, prawo do sądu jest traktowane jako jedno z podstawowych praw człowieka, ponieważ zapewnia skuteczną ochronę i realizację innych podstawowych praw. Do najistotniejszych elementów tego prawa należy prawo do rzetelnego procesu sądowego, w tym zagwarantowanie każdemu podmiotowi możliwości rozpatrzenia i rozstrzygnięcia przez sąd przedstawionej przez niego sprawy w ”bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie”)25. W konsekwencji na płaszczyźnie proceduralnej podstawowe znaczenie zagwarantowania prawa do sądu ma nakaz rozpatrzenia sprawy przez sąd „bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie”), ponieważ szybkość, sprawność i efektywność są jednymi z podstawowych wartości sądowego stosowania prawa, jak też warunkami skuteczności prawa w ogóle. Tym samym prawo do sądu traci na znaczeniu, gdy wikła zainteresowanego w przewlekłe, długotrwałe procesy i mimo nakładu energii i środków finansowych nie przynosi mu żadnego pożytku26. Państwo musi zatem zapewnić jednostce wszelkie warunki do szybkiego i sprawnego rozpoznania sprawy, gdyż w przeciwnym wypadku podważeniu ulega prawo do sądu. Oczywiście nie oznacza to, że uwzględnienie postulatu 21. W. Dzięgiel, op. cit., s. 322 i cytowane tam orzecznictwo ETPC.. W. Skrzydło, Konstytucyjny katalog wolności i praw jednostki [w:] Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce, t. I, Zasady ogólne, red. M. Chmaj, Zakamycze, Kraków 2002, s, 60; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 64–65; A. Zieliński, Prawo do sądu i organizacja władzy sądowniczej [w:] Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Wydawnictwo Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 484–485. 22. Postanowienie TK z 30 października 2006 r., S 3/06, OTK A 2006, nr 9 poz. 146.. 23. B. Gronowska, Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela [w:] Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, TNOiK, Toruń 2006, s. 185. 24. 25 K. Gonera, Przewlekłość postępowania w sprawach cywilnych, „Przegląd Sądowy” 2005, nr 11–12, s. 3.. Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), „Państwo i Prawo” 1997, nr 11–12. 26.

(6) Czesław Paweł Kłak. 102. szybkości i sprawności postępowania pozostawać ma w sprzeczności z prawdą obiektywną (materialną), gdyż to kłóciłoby się ze sprawiedliwością orzekania27. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Wyroku z dnia 12 października 1992 r. w sprawie Boddaert przeciwko Belgii uznał, że szybkość orzekania nie może stanowić przeszkody we właściwym funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości28. To właściwe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości to przede wszystkim takie działanie, które prowadzi do poczynienia ustaleń faktycznych na podstawie prawidłowo przeprowadzonych dowodów – w takim przypadku można mówić o rzeczywistym zapewnieniu prawa do sądu. Zbieżny z powyższym pogląd prezentowany jest w polskim orzecznictwie29. Przytoczyć należy również pogląd Trybunału Konstytucyjnego zawarty w uzasadnieniu Wyroku z dnia 13 maja 2002 r., że postulat szybkości postępowania cywilnego, mający u podstaw dyrektywę przeciwdziałania przewlekłości postępowania, jest jednak ograniczony zastrzeżeniem, że dążenie do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, może mieć uzasadnienie tylko wówczas, jeśli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy30. Takie stanowisko prezentowane jest również w doktrynie31. Wprawdzie pogląd wyrażony przez Trybunał Konstytucyjny odnosi się do postępowania cywilnego, ale nie powinno budzić wątpliwości, że w każdym postępowaniu przed organami wymiaru sprawiedliwości postulat szybkości i sprawności postępowania nie może prowadzić do wydawania orzeczeń niemających oparcia w prawidłowo poczynionych ustaleniach faktycznych (arg. ex art. 2 i 45 ust. 1 Konstytucji). Z całą pewnością kłóciłoby się to bowiem przede wszystkim z wymogiem sprawiedliwego orzekania, a to jest podstawa funkcjonowania każdego państwa prawa. Do czasu wejścia w życie Ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki w polskim systemie prawa nie istniał skuteczny środek prawny pozwalający stronie, która uznała, że dane postępowanie prowadzone jest „opieszale”, „długotrwale”, na podniesienie zarzutu przewlekłości postępowa Na gruncie procesu karnego zob. Z. Świda, W. Jasiński, M. Kuźma, Dyrektywa rozstrzygania sprawy „w rozsądnym terminie” a realizacja zasady prawdy materialnej w polskim procesie karnym [w:] Zasada prawdy materialnej, red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, Zakamycze, Kraków 2006, s. 15–42 i cytowana tam literatura; G. Artymiak i in., Proces karny. Cześć ogólna, Zakamycze, Kraków 2007, s. 34–36. 27. 28. Wyrok ETPC z 12 października 1992 r. w sprawie Boddaert v. Belgia, www.echr.coe.. Zob. np. Wyrok SA w Łodzi z 22 stycznia 2001 r., II AKa 249/00, „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 10, poz. 19. 29. 30. Wyrok TK z 13 maja 2002 r., SK 32/01, OTK A 2002, nr 3, poz. 31.. M.in. A. Józefowicz, Prawo do skargi na przewlekłość postępowania sądowego, „Jurysta” 2004, nr 10, s. 3. 31.

(7) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 103. nia32. Zwrócił na to uwagę Europejski Trybunał Praw Człowieka w decyzji z dnia 18 listopada 1999 r., wskazując, że w prawie polskim w chwili wydania orzeczenia nie istniał żaden skuteczny środek odwoławczy co do przewlekłości postępowania cywilnego33. Identyczny pogląd Trybunał wyraził w decyzji z dnia 14 stycznia 1998 r. w sprawie Siemieńska–Kledzik przeciwko Polsce34, czy też w decyzji z dnia 14 stycznia 1998 r. w sprawie Głowacki przeciwko Polsce35. Uwaga ta odnosiła się również do innych postępowań przed sądem, w tym postępowania karnego, ponieważ także kodeks postępowania karnego ani żadna inna ustawa takiego środka nie przewidywał. Jak dobitnie wyjaśnił Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 26 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce, prawo krajowe musi zapewnić jednostce środki służące zapobieganiu lub właściwemu reagowaniu na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Podkreślił również, że prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, o którym mowa w art. 6 konwencji, nie będzie efektywne (skuteczne), jeżeli nie zostanie wprowadzona możliwość wnoszenia skargi na przewlekłość postępowania w pierwszym rzędzie do władz krajowych 36. W konsekwencji Trybunał powiązał art. 13 konwencji z jej art. 6 ust. 1, wskazując, że art. 13 konwencji wspiera gwarancje, o których mowa w art. 6 konwencji. Pogląd ten został zaakceptowany w późniejszym orzecznictwie Trybunału37. Wskazać należy, że już przed wydaniem przez Europejski Trybunał Praw Człowieka wyroku w sprawie Kudła przeciwko Polsce Europejska Komisja Praw Człowieka w raporcie w sprawie Mikulski v. Polska zwróciła uwagę na to, że brak środków odwoławczych na przewlekłość postępowania stanowi naruszenie art. 13 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, i to niezależnie od tego,. M. Romańska, Skarga na przewlekłość postępowania sądowego, „Przegląd Sądowy” 2005, nr 11–12, s. 39. 32. 33 Decyzja ETPC z 18 listopada 1999 r. w sprawie Wojonowicz v. Polska, nr skargi 33082/96, LEX nr 41117.. 34 Decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 14 stycznia 1998 r. w sprawie Siemieńska– Kledzik v. Polska, nr skargi 29680/96, LEX nr 41059.. Decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 14 stycznia 1998 r. w sprawie Głowacki v. Polska, nr skargi 25029/94, LEX nr 41053. 35. 36 Wyrok ETPC z 26 października 2000 r. w sprawie Kudła v. Polska, nr skargi 30210/96, LEX nr 42804.. 37 Wyrok ETPC z 14 października 2003 r. w sprawie D.M. v. Polska, nr skargi 13557/02, LEX nr 81409; Decyzja ETPC z 7 listopada 2002 r. w sprawie Zawadka v. Polska, nr skargi 48542/89, LEX nr 56779; Decyzja ETPC z 11 czerwca 2002 r. w sprawie Bukowski v. Polska, nr skargi 38665/97, LEX nr 54076..

(8) 104. Czesław Paweł Kłak. czy w sprawie stwierdzi się naruszenie standardu „rozsądnego terminu”, czy też innych gwarancji art. 6 konwencji38. Jak podkreśla się w doktrynie, to ten wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stał się impulsem do uchwalenia ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, która weszła w życie 17 września 2004 r. (zgodnie z brzmieniem art. 19 cytowanej ustawy, który stanowi, że ustawa ta wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia – ogłoszona została 16 sierpnia 2004 r.)39, ponieważ stwierdzona przez Trybunał niezgodność wewnętrznego (krajowego) systemu prawnego z wymogami konwencji oznacza, że dane państwo nie zapewniło minimalnego standardu wymaganego przez ten wiążący je akt prawa międzynarodowego, a to wymaga podjęcia prac legislacyjnych w celu usunięcia niezgodności. Jak słusznie zatem podniesiono w doktrynie, nie ulega wątpliwości, że na ustawodawcy polskim ciąży obowiązek dostosowania prawa do standardu określonego w wyroku Kudła przeciwko Polsce40. Wykładnia zaprezentowana przez Trybunał nie może budzić wątpliwości. Skoro bowiem konwencja gwarantuje każdemu prawo do rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie (art. 6 ust. 1 konwencji), a art. 13 konwencji gwarantuje każdemu, którego prawa i wolności zawarte w konwencji zostały naruszone, prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego, to w wewnętrznym porządku prawnym taki skuteczny środek, umożliwiający zakwestionowanie długości danego postępowania, musi istnieć. Wynika to z faktu, że prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie to prawo gwarantowane konwencyjne ze wszystkimi skutkami z tego faktu płynącymi, w tym także z zakresu zapewnienia należytej, „skutecznej” ochrony w ramach systemu prawnego państwa – strony konwencji. W konsekwencji państwo zobowiązane jest taki środek wprowadzić, przy czym konwencja wymaga, aby był to „środek skuteczny”, a to oznacza, że musi on rzeczywiście, tak pod względem praktycznym, jak i pod względem prawnym, zapewniać jednostce ochronę jej wolności M. Sykulska, Prawo do skutecznego środka odwoławczego na przewlekłość postępowania – skutki wyroku Kudła przeciwko Polsce dla polskiego prawa i praktyki, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2005, t. XIII, red. J. Zajadło, s. 391–392. 38. M.in. P. Kładoczny, Uwagi dotyczące litery i praktyki stosowania ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych” 2004, nr 12, s. 1; D. Lis-Staranowicz, Konstytucyjne środki ochrony wolności i prawa [w:] Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. M. Chmaj, Zakamycze, Kraków 2006, s. 246. 39. 40 M. Balcerzak, Skuteczny środek odwoławczy w prawie krajowym a prawo do rozsądnego czasu postępowania. Sprawa Kudła v. Polska – wyrok z 28 października 2000 r. [w:] Polska wobec europejskich standardów praw człowieka, red. T. Jasudowicz, TNOiK, Toruń 2001, s. 268..

(9) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 105. i praw, w tym ochronę przed przewlekłością postępowania41. Odnośnie do zarzutu przewlekłości postępowania „środek skuteczny” to środek, którego użycie powoduje zapobieżenie powstania przewlekłości lub zapobiega dalszej przewlekłości postępowania, jak też prowadzi do zapewnienia stosownego zadośćuczynienia42. Ten sposób rozumienia terminu „skuteczny środek odwoławczy” konsekwentnie i jednolicie reprezentuje Europejski Trybunał Praw Człowieka43. 2. Pojęcie przewlekłości postępowania Konstytucja nie definiuje pojęcia „rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki” ani też nie wskazuje żadnych kryteriów pozwalających na ocenę, czy w danym postępowaniu nie doszło do przewlekłości, co nie może budzić wątpliwości, ponieważ trudno byłoby oczekiwać zdefiniowania i sprecyzowania normy o takim stopniu ogólności, a poza tym ujętej w akcie normatywnym o najwyższej mocy prawnej (art. 8 ust. 1 Konstytucji). Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności również nie zawiera takiej legalnej definicji, tj. nie precyzuje, co należy rozumieć pod pojęciem rozpoznania sprawy „w rozsądnym terminie”44. Podobnie Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, który w art. 14 ust. 3 lit. c) gwarantuje każdej osobie oskarżonej o popełnienie przestępstwa prawo do rozprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, także nie definiuje pojęcia rozprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Wspomniana Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki45 przewiduje natomiast (art. 2 ust. 1), że strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy (przewlekłość postępowania). Aby stwierdzić, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty, uwzględniając 41. Uchwała 7 sędziów SN z 16 listopada 2004 r., III SPP 42/04, OSNP 2005, nr 5 poz. 71.. L. Garlicki, Implementacja orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w ustawodawstwie krajowym (problemy przewlekłości postępowania), „Biuletyn Biura Informacji Rady Europy” 2002, nr 2, „Wybór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach polskich”, t. 1, s. 7–8. 42. Np. Decyzja ETPC z 11 czerwca 2002 r. w sprawie Bukowski v. Polska.. 43. 44. K. Gonera, op. cit., s. 14.. Dz.U. z 2004 r., nr 179 poz. 1843.. 45.

(10) Czesław Paweł Kłak. 106. charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 cytowanej ustawy). Jak stanowi art. 1 ust. 1 i 2 cytowanej ustawy, prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki może zostać naruszone na skutek działania lub bezczynności sądu (komornika sądowego)46. Tym samym wskazana ustawa dokonała sprecyzowania pojęcia rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki – sprawa rozpoznana jest bez nieuzasadnionej zwłoki, gdy postępowanie nie trwa dłużej, niż jest to konieczne do jej wyjaśnienia, przy czym okoliczności, które należy uwzględnić w tej ocenie, to m.in. terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd, charakter sprawy, stopień jej faktycznej i prawnej zawiłości, znaczenie dla strony, zachowanie się stron, choć nie jest to w żadnej mierze definicja legalna47. Wskazana ustawa odwołuje się do uwarunkowań obiektywnych – wymaga, aby sprawa nie była rozpoznawana dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia okoliczności faktycznych i prawnych, wskazując kryteria, które należy uwzględnić przy ocenie, czy w danym postępowaniu doszło do przewlekłości postępowania, czy też nie48. Ocena, czy wystąpiła przewlekłość postępowania dokonywana jest na podstawie kryteriów przykładowo wskazanych przez ustawodawcę, których rozumienie nie jest uzależnione od konkretnych uwarunkowań faktycznych (np. w każdym przypadku należy ocenić, czy przedłużenie postępowania nie było spowodowane zachowaniem się skarżącego, a zatem w każdym przypadku istotne jest ustalenie, czy skarżący nie przyczynił się do przewlekłości postępowania, ale ocena konkretnego zachowania uzależniona jest od okoliczności faktycznych i prawnych w danej sprawie49). Nie zmienia to jednak faktu, że ocena ta uwzględniać musi realia danej sprawy, co wynika wyraźnie z treści art. 2 ust. 2 cytowanej ustawy, a więc kryteria wskazane przez ustawodawcę wskazują kierunek i zakres oceny, tj. wyznaczają jej ramy, nie przesądzając o wyniku w konkretnej sprawie. Ocena, czy dana sprawa rozpoznawana była przewlekle, czy też nie, jest zatem wynikiem zestawienia obiektywnych, ustawowych kryteriów oceny z szeroko rozumianymi okolicznościami danej sprawy. W taki też sposób oceny tej dokonuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, choć w ocenie odwołuje się on nie do wymogów wymienionych w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, Skarga na przewlekłość postępowania sądowego. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 28–37. 46. K. Gonera, op. cit., s. 14–15.. 47. Postanowienie SA w Katowicach z 8 grudnia 2004 r., II AKo 156/04, KZS 2005, nr 6 poz. 104; Postanowienie NSA z 23 listopada 2004 r., OPP 52/04, „Wokanda” 2005, nr 7–8, s. 72. 48. Zob. m.in. Wyrok ETPC z 15 lutego 2005 r. w sprawie Zieliński v. Polska, nr skargi 38497/02, www.ms.gov.pl. 49.

(11) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 107. i podstawowych wolności, gdyż takich brak, lecz do kryteriów, które sam Trybunał określił w swym jednolitym i konsekwentnym orzecznictwie – np. w sprawie Skórkiewicz przeciwko Polsce przyjął, że sprawa polegająca na ponownej ocenie statusu kombatanta w świetle jasnych przepisów nowego ustawodawstwa nie może być uznana za skomplikowaną50, zestawił zatem kryterium, aby w procesie oceny uwzględnić stopień faktycznego i prawnego skomplikowania sprawy z realiami danego przypadku. W innym orzeczeniu Europejski Trybunał Praw Człowieka wyraźnie wskazał, że ocena kwestii, czy okres tymczasowego aresztowania jest rozsądny, nie może być dokonywana in abstracto – w każdym przypadku należy ustalić, biorąc pod uwagę szczególne okoliczności sprawy, czy jest rozsądne, by oskarżony pozostawał w areszcie51. Tym samym Trybunał podkreślił, że ocena, czy w danym przypadku zachodzi przewlekłość postępowania, czy też nie, dokonywana jest w odniesieniu do realiów danej sprawy, ale z uwzględnieniem abstrakcyjnych kryteriów. W sprawie Łobarzewski przeciwko Polsce Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że chociaż skarżący może korzystać z przysługujących mu uprawnień proceduralnych polegających na rozszerzeniu żądania pozwu, musi jednak być świadomy, że może to prowadzić do opóźnień, których skutki będzie musiał ponieść. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w której zmiana żądania pozwu prowadzi do przekazania sprawy do instancji wyższej i prawdopodobnie do powtórzenia postępowania przed sądem pierwszej instancji. Zdaniem Trybunału gdy dochodzi do takiego rozszerzenia żądania w toku postępowania sądowego przeprowadzonego starannie i bez opóźnień, państwo nie może ponosić odpowiedzialności za wynikające z tego opóźnienia52. Realia danej sprawy również zatem zestawiono z kryteriami przyjętymi w orzecznictwie Trybunału i uznano za miarodajne dla oceny, czy została ona rozpoznana w „rozsądnym terminie” (m.in. zachowanie się stron postępowania – w omawianym przypadku rozszerzenie żądania pozwu). W sprawie W.M. przeciwko Polsce Trybunał także zwrócił uwagę na fakt, że to realia danej sprawy decydują o tym, czy jest ona skomplikowana pod względem faktycznym i prawnym, czy też nie, przy czym skomplikowanie sprawy jest kryterium obiektywnym53. 50 Decyzja ETPC z 1 czerwca 1999 r. w sprawie Skórkiewicz v. Polska, nr skargi 39860/98, LEX nr 41096. 51 Wyrok ETPC z 15 listopada 2001 r. w sprawie Olstowski v. Polska, nr skargi 34052/96, LEX nr 49821.. Wyrok ETPC z 25 listopada 2003 r. w sprawie Łobarzewski v. Polska, nr skargi 77757/01, LEX nr 81417. 52. 53 Wyrok ETPC z 14 stycznia 2003 r. w sprawie W.M. v. Polska, nr skargi 39505/98, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 2, t. II, s. 33–35..

(12) 108. Czesław Paweł Kłak. Warto również zwrócić uwagę na wyrok Trybunału w sprawie Kroenitz przeciwko Polsce z dnia 25 lutego 2003 r., w którym uznano, że sam fakt, iż w sprawie sąd zobowiązany jest uzyskać opinie biegłych w celu określenia wysokości odszkodowania, sam w sobie nie może prowadzić do uznania sprawy za skomplikowaną54. Nie może budzić wątpliwości, że Trybunał dokonał oceny, czy w realiach danej sprawy obowiązek uzyskania opinii biegłych z danej specjalności przesądza o tym, iż sprawa ma charakter skomplikowany, czy też nie. W innym przypadku Trybunał uznał, że konieczność powołania biegłych z zakresu okulistyki i oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego w celu ustalenia, czy nie doszło do popełnienia błędu lekarskiego, powodowała, że sprawa była „do pewnego stopnia skomplikowana”55, co nie pozostało bez wpływu na końcową ocenę, czy w danym przypadku doszło do naruszenia prawa strony do rozpoznania jej sprawy w „rozsądnym terminie”. Zatem także w tym przypadku zestawiono obiektywne kryterium – stopień skomplikowania sprawy wynikający z konieczności sięgnięcia po opinie biegłych, z konkretnymi realiami faktycznymi i prawnymi. Na koniec zasadne jest przytoczenie również wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie R.O. przeciwko Polsce z dnia 25 marca 2003 r., w którym Trybunał wskazał, że konieczność uzyskania opinii biegłych i przesłuchania świadków mieszkających za granicą może prowadzić do uznania, iż „sprawa jest do pewnego stopnia skomplikowana”, stwierdzony stopień skomplikowania nie usprawiedliwiał jednak całościowego opóźnienia w jej rozpatrywaniu56. W tym przypadku również zestawiono obiektywne kryterium – stopień skomplikowania sprawy, z realiami danego przypadku. Podobnie czyni polski wymiar sprawiedliwości. Można wskazać np. pogląd wyrażony przez Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2005 r., że nierozpoznanie przez wojewódzki sąd administracyjny sprawy dotyczącej zasiłku celowego przez okres trzech lat skutkuje tym, iż w sprawie nastąpiła przewlekłość postępowania 57. Dokonano w tym przypadku zestawienia kryterium stopnia Wyrok ETPC z 25 lutego 2003 r. w sprawie Kroenitz v. Polska, nr skargi 77746/01, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 2, t. II, s. 73. 54. Wyrok ETPC z 25 marca 2003 r. w sprawie Orzeł v. Polska, nr skargi 74816/01, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 2, t. II, s. 83. 55. Wyrok ETPC w sprawie R.O. v. Polska z 25 marca 2003 r., nr skargi 77597/01, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 2, t. II, s. 93. 56. Postanowienie NSA z 18 kwietnia 2005 r., I OPP 111/5, cyt. za: P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, op. cit., s. 38. 57.

(13) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 109. skomplikowania faktycznego i prawnego sprawy, wynikającego z charakteru sprawy, z realiami konkretnego przypadku. W innym orzeczeniu Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 31 maja 2007 r. wskazał, że opieszałość postępowania polega na tym, iż sędzia, któremu powierzono przygotowanie sprawy do rozstrzygnięcia, oczekiwał na udzielenie mu dowodowych akt znajdujących się w innym sądzie w tym samym budynku, a więc łatwo osiągalnych. Można było się z nimi zapoznać czy sporządzić kopie niezbędnych dokumentów. Sędzia mógł podjąć takie działania osobiście albo zlecić je swemu sekretariatowi. Skoro przez 15 miesięcy takich działań nie podjęto, a ograniczano się do pisemnych odezw o udzielenie akt i przyjmowania do wiadomości, że akta nadal są udzielone temu samemu sądowi, to nie da się obronić tezy, że sąd zrobił wszystko co należało, by sprawę wnioskodawcy rozpoznać bez nieuzasadnionej zwłoki. Przyjęta metoda ujawnia, że sądowi nie zależało na niezwłocznym rozpoznaniu sprawy wnioskodawcy, tak jak powinno zależeć sądowi jako organowi ochrony praw jednostki58. W tym przypadku także sąd właściwy do rozpoznania skargi na przewlekłość postępowania sądowego zestawił obiektywne kryteria ustawowe z realiami konkretnej sprawy – oceniono terminowość i prawidłowość podjętych przez sąd czynności w tej sprawie, w tym zachowanie sędziego referenta. Wskazany powyżej sposób oceny, czy w danej sprawie doszło do przewlekłości postępowania został zaakceptowany przez Trybunał Konstytucyjny RP, który dobitnie wskazał, że pojęcie nieuzasadnionej zwłoki w postępowaniu jest trudne do zdefiniowania, niemniej jednak ocena, czy stan taki zaistniał, musi uwzględniać realia konkretnej sprawy w kontekście takich kryteriów obiektywnych, jak stopień skomplikowania sprawy, jej charakter, zachowanie się uczestników postępowania, znaczenie sprawy dla jej uczestników, zachowanie się sądu59. Nie jest więc słuszny pogląd wyrażony przez Sąd Apelacyjny w Krakowie, zawarty w uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 maja 2004 r., że kryteriów pojęcia rozsądnego terminu postępowania nie można traktować abstrakcyjnie, w oderwaniu do realiów konkretnego postępowania60. Czym innym są bowiem ustawowe kryteria oceny, czy w danym postępowaniu nie doszło do przewlekłości, a czym innym ocena tego postępowania z uwzględnieniem wskazanych kryteriów61. Błędne jest również stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 2 marca 2005 r., że w sytuacji, gdy zażalenie wpłynęło do sądu 58 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 31 maja 2007 r., II S 2/07, KZS 2007, nr 6 poz. 51. 59. Wyrok TK z 21 października 2008 r., SK 51/04, OTK A 2008, nr 8 poz. 140.. Postanowienie SA w Krakowie z 12 maja 2004 r., II AKz 151/04, KZS 2004, nr 6 poz. 24.. 60. Zob. szerzej C.P. Kłak, Pojęcie przewlekłości postępowania sądowego, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 12, s. 69–70. 61.

(14) Czesław Paweł Kłak. 110. apelacyjnego w sierpniu, a rozstrzygnięcie nastąpiło w grudniu, uznać można, że sprawa rozpoznawana została bez nieuzasadnionej zwłoki62. Niedopuszczalne jest bowiem jakiekolwiek mechaniczne przyjęcie, że upływ jakiegoś czasu (w omawianym przypadku czterech miesięcy) przesądza lub też nie przesądza o wystąpieniu przewlekłości. To okoliczności faktyczne i prawne danej sprawy są decydujące w procesie oceny, czy doszło do przewlekłości postępowania, a kryteria wskazane w art. 2 ust. 2 ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki służyć mają przeprowadzeniu tej oceny, a nie zaś jakiekolwiek odgórne aprioryczne założenia czasowe, w tym formułowane w orzecznictwie sądowym. Przytoczona ustawa ani też orzecznictwo strasburskie takich apriorycznych założeń czasowych nie znają, bo znać ich nie mogą. Oczywiście występują przypadki, w których ustawy wymagają dokonania określonych czynności w określonym terminie; np. art. 423 § 1 k.p.k. przewiduje, że uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji powinno być sporządzone w ciągu 14 dni od daty złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, art. 517g § 1 k.p.k. stanowi, że w postępowaniu przyspieszonym sąd sporządza uzasadnienie wyroku w terminie 3 dni od daty złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia, czy też art. 561 § 2 k.p.k. określający termin dwóch miesięcy do rozpoznania prośby o ułaskawienie, niemniej jednak sam upływ tego terminu nie oznacza automatycznie, że doszło do przewlekłości postępowania sądowego. Terminy te bowiem mają charakter instrukcyjny i w żadnej mierze nie można przyjąć, że ich upływ sam w sobie prowadzi do zaistnienia przewlekłości postępowania – takie rozwiązanie nie zostało przyjęte przez prawodawcę. Terminy te są niewątpliwie punktem odniesienia w ocenie, czy naruszono prawo strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, będąc niewątpliwie jednym z elementów przeprowadzanej oceny, ale jest to tylko jeden z elementów, który w żadnej mierze nie jest, bo nie może być, decydujący. Raz jeszcze należy podkreślić – w polskim systemie prawa, podobnie jak w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, nie sformułowano żadnego sztywnego wymogu co do czasu postępowania, który należy uznać za przewlekły. Wręcz przeciwnie, decydują o tym okoliczności konkretnej sprawy, w każdym przypadku należy uwzględnić szczegółowy kontekst sytuacyjny63. Należy zatem podzielić stanowisko zaprezentowane przez J. Tylmana, że rozumienie i dotrzymanie rozsądnego terminu jest uzależnione od wielu okoliczności i nie ma ogólnej reguły w tym zakresie ani generalnego terminu wyznaczonego w miesiącach czy latach na zakończenie wszczętego postępowania (głównego czy też incydentalnego)64. 62. Postanowienie SN z 2 marca 2005 r., SPK 2/05, niepubl.. 63. P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, op. cit., s. 31.. 64. T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 169..

(15) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 111. Jak podkreślono w doktrynie, prawo do wniesienia skargi na przewlekłość postępowania przysługuje, jeżeli w ocenie strony postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia sprawy, tj. dla samego wniesienia skargi znaczenie ma więc subiektywne przekonanie skarżącego65. Przekonanie to nie jest jednak decydujące, ponieważ to sąd właściwy do rozpoznania skargi rozstrzyga, czy w danym przypadku wystąpiła przewlekłość postępowania, stosując przy tym kryteria przykładowo wskazane w ustawie. W konsekwencji przyjąć należy, że do wniesienia skargi na przewlekłość postępowania sądowego (komornika sądowego) wystarczające jest przekonanie wnoszącego, iż postępowanie, którego skarga dotyczy, jest dotknięte wadą przewlekłości, natomiast ocena, czy tak jest w rzeczywistości, zależy od realiów sprawy ocenianych z uwzględnieniem obiektywnych kryteriów ustawowych. Tym samym skarga na przewlekłość postępowania sądowego (komornika sądowego) jest instrumentem służącym do dochodzenia prawa strony do osądzenia jej sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki”66, a to powoduje, że ocena czasu konkretnego postępowania dokonywana jest w każdym przypadku za pomocą tych samych kryteriów. Każdy ma bowiem prawo do rozpatrzenia jego sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie”), tyle że za każdym razem, co oczywiste, dotyczy to innych realiów faktycznych i prawnych. Sprawa musi być „rozstrzygnięta” bez nieuzasadnionej zwłoki, co oznacza, że oceniane będzie zachowanie sądu (komornika sądowego) w danej sprawie (działanie, jak i zaniechanie), oczywiście w kontekście stopnia skomplikowania danej sprawy i zachowania jej uczestników, zmierzające do rozstrzygnięcia sprawy (zakończenia sprawy). Nie sam upływ czasu narusza prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, ale nieuzasadnione, zawinione przez organ procesowy przewlekanie postępowania67. O naruszeniu prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki można więc mówić jedynie wówczas, gdy z przyczyn zawinionych przez sąd (komornika sądowego), tj. takich, które można przypisać (zarzucić) sądowi, a więc za które jest on odpowiedzialny, postępowanie trwa dłużej, niż jest to konieczne do wyjaśnienia wszystkich okoliczności i wydania stosownego merytorycznego rozstrzygnięcia68, a zatem gdy postępowanie jest nadmiernie rozciągnięte w czasie, („rozwleczone”, 65. P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, op. cit., s. 30.. Postanowienie SA w Krakowie z 11 grudnia 2007 r., II S 16/07, KZS 2007, nr 12 poz. 66. Zob. również: J. Jaskiernia, Sądownictwo powszechne – założenia konstytucyjne i reforma dostosowawcza [w:] Sądy i Trybunały w Konstytucji i w praktyce, red. W. Skrzydło, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 53–54. 66. 67 Postanowienie SA w Katowicach z 15 stycznia 2003 r., II AKz 3/03, „Wokanda” 2004, nr 3, poz. 44.. Postanowienie SA w Katowicach z 22 lutego 2006 r., II S 2/06, LEX nr 191773.. 68.

(16) Czesław Paweł Kłak. 112. „opieszałe”, w niczym nieuzasadniony sposób przedłuża się)69. Przykładowo w sytuacji, w której w postępowaniu sądowym bada się legalność działania komornika sądowego i nie zachodzi konieczność przeprowadzenia licznych dowodów, pojawia się jedynie kwestia rozstrzygnięcia kilku kwestii proceduralnych w początkowej fazie postępowania, a sąd wydał decyzję po upływie dwóch lat i pięciu miesięcy, zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zachodzi przewlekłość postępowania (naruszono standard „rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie”), ponieważ okres ten jest nieadekwatny do stopnia skomplikowania sprawy – w toku rozpoznawanej sprawy nie wystąpiły zdaniem Trybunału żadne trudne problemy do rozstrzygnięcia70. Zaprezentowane orzeczenie jasno pokazuje istotę przewlekłości postępowania (naruszenia prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie w rozumieniu art. 6 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) – brak działania organu państwa (sądu) w sytuacji, gdy nie ma żadnych usprawiedliwionych, niezależnych od państwa (sądu) przeszkód w tym zakresie. W innej sprawie Trybunał uznał, że w sytuacji choroby sędziego i konieczności przydzielenia sprawy innemu sędziemu okres półtora roku, który upłynął od czasu zachorowania sędziego do czasu przydzielenia sprawy innemu sędziemu, w którym to okresie w sprawie nie były podejmowane żadne czynności, jest okresem „całkowitej bezczynności”, naruszono tym samym prawo do rozpoznania sprawy w „rozsądnym terminie”71. Przewlekłość postępowania zachodzi zatem, gdy jest ono długotrwałe, prowadzone rozwlekle i trwa ponad konieczność wyjaśnienia okoliczności faktycznych i prawnych niezbędnych do końcowego rozstrzygnięcia, będących w związku przyczynowym z działaniem lub bezczynnością sądu72. Mówiąc inaczej, uwzględnienie skargi na przewlekłość postępowania sądowego jest następstwem uznania, że w danym postępowaniu wystąpiła zwłoka, która była nieuzasadniona, a za jej powstanie odpowiedzialność ponosi sąd (komornik. 69 Postanowienie SA w Katowicach z 11 maja 2005 r., II S 26/05, LEX nr 151808; Postanowienie SA w Katowicach z 9 lutego 2005 r., II S 5/05, KZS 2005, nr 7–8, poz. 155; A. Skoczylas, Ocena przewlekłości postępowania sądowoadminsitracyjnego w świetle orzecznictwa ETPC i NSA (zagadnienia wybrane), „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” 2005, nr 2–3, s. 56–61. 70 Wyrok ETPC z 26 lipca 2001 r. w sprawie Jedamski v. Polska, nr skargi 29691/96, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 1, t. I, s. 65–66. 71 Wyrok ETPC z 28 maja 2002 r. w sprawie Gronś v. Polska, nr skargi 29695/96, cyt. za: „Wybór Orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Sprawach Polskich” 2003, nr 1, t. I, s. 75.. Postanowienie SA w Krakowie z 22 marca 2007 r., II S 1/7, KZS 2007, nr 3 poz. 42.. 72.

(17) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 113. sądowy)73. W konsekwencji narusza prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki bezczynność sądu lub bezproduktywność jego działań74. Bezczynność musi mieć charakter długotrwały i całkowity w formalnie toczącym się postępowaniu (tj. brak czynności w sprawie, przykładowo niedyscyplinowanie biegłego występującego w sprawie w kwestii dostarczenia opinii w sytuacji, gdy upłynął już termin wyznaczony na jej sporządzenie i przedstawienie jej sądowi75, np. nienałożenie na biegłego kary pieniężnej, jako środka dyscyplinującego). Jak wskazuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, długotrwała bezczynność to niczym nieuzasadnione opóźnienia trwające przez wiele miesięcy76. Jako przykład należy podać, że postępowanie, które ciągnęło się przez cztery i pół roku, z tym że przez 22 miesiące nie podjęto żadnych czynności, Trybunał uznał za przewlekłe, ponieważ organy procesowe przez wskazany okres 22 miesięcy nie uczyniły nic, aby przewlekłości zaradzić77. W innym orzeczeniu Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że państwo odpowiedzialne jest za zagwarantowanie skutecznego systemu uzyskiwania opinii od biegłych i to na nim spoczywa główny ciężar odpowiedzialności za opóźnienia będące wynikiem opieszałości biegłych sądowych78. Identyczny pogląd wyraził Trybunał w wyroku z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie Goc przeciwko Polsce79. To zatem organ państwa – sąd, podejmować ma działania zapewniające rozpoznanie sprawy w „rozsądnym terminie” („bez nieuzasadnionej zwłoki”), a więc także podejmować takie działania, które zapobiegają przewlekłości. Dobitnie obowiązek ten wyraził Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 14 listopada 2000 r. w sprawie Antonio di Gussola i inni przeciwko Francji, w którym wskazał, że sąd zobowiązany jest podejmować wszelkie działania mające na celu unikanie opieszałości w prowadzonym postępowaniu, a brak takich działań prowadzi do 73 Postanowienie NSA w Warszawie z 24 czerwca 2005 r., I OPP 154/05, „Wokanda” 2005, nr 19, s. 42.. Postanowienie SA w Krakowie z 28 września 2005 r., II S 19/05, KZS 2005, nr 11 poz. 39.. 74. Wyrok ETPC z 2 listopada 2004 r. w sprawie Dojs v. Polska, nr skargi 47402/99, www.ms. gov.pl; Wyrok ETPC z 26 października 2004 r. w sprawie Wietrzyk v. Polska, nr skargi 52074/99, www.ms.gov.pl. 75. Wyrok ETPC z 1 lutego 2005 r. w sprawie Kolasiński v. Polska, nr skargi 46243/99, www. ms. gov.pl; Wyrok ETPC z 14 grudnia 2004 r. w sprawie Młynarczyk v. Polska, nr skargi 51768/99, www.ms.gov.pl. 76. P. Hofmański, Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995, s. 235.. 77. Wyrok ETPC z 14 stycznia 2003 r. w sprawie Rawa v. Polska, nr skargi 38804, LEX nr 56775. 78. Wyrok ETPC z 16 kwietnia 2002 r. w sprawie Goc v. Polska, nr skargi 48001, LEX nr 52125. Zob. również: P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, op. cit., s. 45. 79.

(18) Czesław Paweł Kłak. 114. odpowiedzialności państwa za naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w „rozsądnym terminie”80. Bezczynność może polegać na braku jakichkolwiek czynności (np. niewyznaczenie terminu rozprawy czy posiedzenia przez wiele miesięcy81 – w tym przypadku brak aktywności strony postępowania nie zwalnia z odpowiedzialności za przewlekłość postępowania82, czy też nieprzekazanie akt sprawy mimo takiego obowiązku), jak również na niedochowaniu terminów wymaganych przez prawo w odniesieniu do danych czynności (np. sporządzanie uzasadnienia wyroku przez kilkanaście miesięcy). Warto w tym miejscu przypomnieć postanowienie z dnia 10 sierpnia 2007 r., w którym Sąd Najwyższy uznał, że wyznaczenie rozprawy apelacyjnej w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych po upływie ok. półtora roku od złożenia apelacji oznacza przewlekłość postępowania (art. 2 Ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki), jednocześnie wskazując, że jeżeli potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego nie jest wynikiem uwzględnienia okoliczności ujawnionych dopiero na rozprawie, to odpowiednie czynności (np. zarządzenie dotyczące przedstawienia dokumentów, art. 208 k.p.c. i art. 248 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c.) powinny być podjęte przed rozprawą83. W innym judykacie Sąd Najwyższy wskazał, że opracowywanie pisemnego uzasadnienia do wyroku sądu odwoławczego przez ponad 10 miesięcy, nawet jeśli sprawa miała wyższy od przeciętnego stopień trudności, żadną miarą nie może być aprobowane i jest podstawą do stwierdzenia, że mamy w tym wypadku do czynienia z przewlekłością postępowania odwoławczego toczącego się przed Sądem Apelacyjnym, z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki84. Jak dobitnie podkreślił Trybunał Konstytucyjny, zachowanie sądu nie może cechować się nieusprawiedliwionym opóźnieniem, zwłaszcza wynikającym z nieusprawiedliwionego braku Wyrok ETPC z 14 listopada 2000 r. w sprawie Antonio di Gussola i inni v. Francja, nr skargi 318/19/96, LEX nr 76559. 80. 81 Postanowienie SN z 16 marca 2006 r., III SPP 10/06, OSNP 2007, nr 7–8 poz. 120; Postanowienie SN z 12 maja 2005 r., III SPP 96/05, OSNP 2005, nr 23 poz. 384.. 82 Jak słusznie wskazał NSA w postanowieniu z dnia 24 czerwca 2005 r. (I OPP 154/05, „Wokanda” 2005, nr 19, s. 42), nawet jeżeli skarżący nie wykorzystał przewidzianych prawem możliwości przyspieszenia wyznaczenia terminu rozprawy lub nie uczynił tego w sposób skuteczny, oczekiwanie na wyznaczenie terminu rozprawy przez rok stanowi naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.. Postanowienie SN z 10 sierpnia 2007 r., III SPP 31/07, OSNP 2008, nr 21–22 poz. 336.. 83. 84. Postanowienie SN z 30 marca 2006 r., KSP 1/06, LEX nr 338507..

(19) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 115. aktywności kompetentnych władz85, w tym oczywiście przede wszystkim sądu. Stanowisko to pozostaje w pełnej zgodności z poglądem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zawartym w orzeczeniu z dnia 25 marca 1999 r. w sprawie Péllissier i Sassi przeciwko Francji86. Bezczynność nie zachodzi w przypadku, gdy strony procesowe korzystają w sprawie z przysługujących im uprawnień, które niewątpliwie wydłużają bieg procesu, pod warunkiem jednak, że w działaniach sądu brak opieszałości, tj. rozpoznawanie kwestii incydentalnych nie jest obarczone wadą przewlekłości. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 9 lutego 2005 r., fakt korzystania przez oskarżonych z przysługujących im uprawnień procesowych, jak np. z prawa do żądania prowadzenia rozprawy odroczonej od początku czy składania wniosków o wyłącznie sędziego i wnoszenia dużej liczby zażaleń na incydentalne decyzje sądu, a także przeprowadzone postępowanie kasacyjne, w sposób oczywisty i naturalny musiało spowodować wydłużenie się czasu trwania postępowania, które żadną miara nie może być uznane za bezczynność sądu, a jedynie jest oczywistą konsekwencją wykorzystywania przez strony procesowe określonych instrumentów prawnych87. Podzielając ten pogląd, należy jednak pamiętać, że skorzystanie przez stronę procesową z przysługującego jej uprawnienia (np. złożenia zażalenia na incydentalne postanowienie sądu, złożenia wniosku o wyłącznie sędziego) nie może oznaczać, że sąd nie jest zobowiązany do rozstrzygnięcia tych incydentalnych kwestii „bez nieuzasadnionej zwłoki” („w rozsądnym terminie”), ponieważ zaniedbania sądu w tym zakresie (opieszałość) wpływają na długość całego postępowania i uzasadniać mogą odpowiedzialność za doprowadzenie do przewlekłości tego postępowania. Bezproduktywność to podejmowanie działań, które są niewłaściwe, nieadekwatne, nieskuteczne, nieracjonalne, a obiektywnie przedłużają proces. Bezproduktywność wystąpi zatem w sytuacji podjęcia błędnych decyzji procesowych prowadzących do przedłużenia postępowania, takich jak niezasadne uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania88, dopuszczenie dowodów na okoliczności niemające znaczenia dla merytorycznego rozstrzygnięcia. Wyrok pełnego składu TK z 15 października 2008 r., P 32/06, „Prokuratura i Prawo” 2009, nr 2, poz. 48. 85. 86 Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 25 marca 1999 r. w sprawie Péllissier i Sassi v. Francja, nr skargi 25444/94, „Prokuratura i Prawo” (dodatek „Orzecznictwo”) 2009, nr 2, s. 65. 87. Postanowienie SA w Katowicach z 9 lutego 2005 r., II S 5/05, KZS 2005, nr 7–8, poz. 155.. Postanowienie SN z 29 listopada 2004 r., III SPP 48/04, OSNP 2005, nr 5 poz. 75; Postanowienie SN z 17 października 2005 r., III SPP 142/05, OSNP 2006, nr 9–10 poz. 167. 88.

(20) Czesław Paweł Kłak. 116. danej sprawy89, czy też polegających na niewłaściwej organizacji posiedzeń i rozpraw (np. wyznaczeniu zbyt małej liczby sesji rozpraw90, czy też wyznaczeniu sesji rozpraw co miesiąc, ale z założeniem przesłuchania jedynie niektórych świadków, tj. brak skoncentrowania czynności procesowych91 – opieszałość we wzywaniu świadków na rozprawy stanowi okoliczność obciążającą sąd92), powoływaniu biegłych przedstawiających opinię dotyczącą tej samej problematyki lub nieposiadających odpowiedniej wiedzy specjalistycznej do wydania żądanej od nich opinii, wadliwym (niepełnym) określeniu zakresu opinii93, jak również może być wynikiem apriorycznego braku dyscyplinowania uczestników postępowania, w tym biegłych94, tj. polegać np. na wyznaczeniu odległego terminu dostarczenia opinii przez biegłych, nieznajdującego żadnego merytorycznego uzasadnienia, czy też na braku wyznaczenia takiego terminu. Bezproduktywne będzie również nieudolne dyscyplinowanie biegłego, np. wysyłanie do niego pism ponaglających do przygotowania i dostarczenia opinii na piśmie, w sytuacji gdy termin już upłynął, zamiast zastosowania właściwych i skutecznych środków przymusu, w tym wymierzenia kary pieniężnej95. Działania bezproduktywne to zatem działania niecelowe, nieracjonalne czy też nieskuteczne, jak również niepotrzebne. Tym samym nie dochodzi do przewlekłości postępowania jeżeli rozprawa zostaje odroczona w celu przeprowadzenia dodatkowych, niezbędnych z punktu widzenia merytorycznego zakończenia postępowania, dowodów (np. odroczenie następuje z powodu konieczności przesłuchania naocznego świadka zdarzenia, którego istnienie ujawniło się dopiero na tej rozprawie), a ich zgromadzenie nie może nastąpić niezwłocznie96. W takim bowiem przypadku odroczenie rozprawy jest niezbędne, uzasadnione okolicznościami, a zakreślony przez sąd okres odroczenia umożliwia przeprowadzenie owych dodatkowych dowodów. Oczywiście, jeżeli sąd odroczy rozprawę, określając wielomiesięczny termin (np. odroczy ją o 4 miesiące), a okres ten nie będzie uzasadniony z uwagi na te dodatkowe dowody, tj. obiektywnie możliwe będzie ich 89 Wyrok SA w Warszawie z 13 kwietnia 2006 r., III AUa 35/06, „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych. Sąd Apelacyjny w Warszawie” 2006, nr 4 poz. 16.. 90 Postanowienie SA w Krakowie z 8 stycznia 2003 r., II AKz 529/02, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 7–8, poz. 29. 91. Postanowienie SA w Krakowie z 24 maja 2004 r., II AKz 166/04, KZS 2004, nr 6 poz. 25. W. Dzięgiel, op. cit., s. 319 i cytowane tam orzecznictwo strasburskie.. 92 93. P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, op. cit., s. 35.. 94. Ibidem, s. 32.. A. Redelbach, Prawa naturalne. Prawa człowieka. Wymiar sprawiedliwości. Polacy wobec Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, TNOiK, Toruń 2000, s. 321 i 324. 95. 96. Postanowienie SN z 12 maja 2005 r., III SPP 77/05, OSNP 2005, nr 21 poz. 346..

(21) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 117. wcześniejsze przeprowadzenie, to działanie sądu obarczone będzie nieuzasadnioną przewlekłością w postaci bezczynności. Uwzględniając zaprezentowane powyżej uwagi, za trafny należy uznać pogląd, że z art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 2 ust. 1 i 2 cytowanej ustawy jasno wynika, iż skarga na przewlekłość postępowania może być skuteczna tylko wtedy, gdy zwłoka w rozpoznaniu danej sprawy nastąpiła na skutek działania lub bezczynności sądu (komornika sądowego). Tym samym, aby nie doszło do przewlekłości postępowania, wymagane jest, aby nie było ono prowadzone w sposób przewlekły, nieuzasadniony rodzajem sprawy i zakresem czynności w niej podejmowanych, a więc by nie trwało ono dłużej niż jest to konieczne dla jej rozstrzygnięcia97. Wskazane powyżej ustawowe kryteria, które należy wziąć pod uwagę w rozważaniach, czy doszło do przewlekłości postępowania, nawiązują do utrwalonego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu98, ukształtowanego na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Zgodnie z tym orzecznictwem rozsądny termin postępowania, o którym mowa w art. 6 ust. 1 konwencji, musi być oceniany w świetle okoliczności danej sprawy i w odniesieniu do następujących okoliczności: złożoności sprawy (co obejmuje m.in. stan faktyczny i prawny sprawy, wielość czynności dowodowych, jakie należy przeprowadzić, ich skalę, zasięg), postępowania (zachowania) skarżącego (co obejmuje m.in. ocenę, czy jego zachowanie i w jaki sposób przyczyniło się do przedłużenia postępowania) i właściwych organów władzy (co obejmuje m.in. sposób zorganizowania przebiegu postępowania, reagowanie na zachowanie uczestników postępowania, w tym ich dyscyplinowanie) oraz znaczenia przedmiotu sporu dla skarżącego (co obejmuje m.in. ocenę, w jaki sposób postępowanie rzutuje na sytuację osobistą osób uwikłanych w proces)99. Wprawdzie art. 6 ust. 1 konwencji posługuje się pojęciem rozpozna97. Postanowienie SA w Katowicach z 2 marca 2005 r., II S 10/05, LEX nr 159311.. M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, Zakamycze, Kraków 2002, s. 207.. 98. M.in. Wyrok ETPC z 5 października 2005 r. w sprawie Kruk v. Polska, nr skargi 67690/01, www.ms. gov.pl; Wyrok ETPC z 4 października 2005 r. w sprawie Sibilski v. Polska, nr skargi 64207/01, LEX nr 157611; Wyrok ETPC z 31 maja 2005 r. w sprawie Hefková v. Słowacja, nr skargi 57237/00, LEX nr 151102; Wyrok ETPC z 14 września 2004 r. w sprawie Marszał v. Polska, nr skargi 63391/00, www.ms.gov.pl; Wyrok ETPC z 21 grudnia 2004 r. w sprawie Dańczak v. Polska, nr skargi 57468/00, www.ms.gov.pl; Wyrok ETPC z 28 września 2004 r. w sprawie Durasik v. Polska, nr skargi 6735/03, publikacja na tronie www.ms.gov.pl; Wyrok ETPC z 30 stycznia 2003 r. w sprawie Kubiszyn v. Polska, nr skargi 37437/97, LEX nr 56983; Wyrok ETPC z 30 kwietnia 2002 r. w sprawie Jagiełło v. Polska, nr skargi 61437/00, LEX nr 52956; Wyrok ETPC z 21 września 2000 r. w sprawie Wojnowicz v. Polska, nr skargi 33082, LEX nr 42006; Wyrok ETPC z 11 lipca 2000 r. w sprawie Trzaska v. Polska, nr skargi 25792/94, LEX nr 40798; Wyrok ETPC z 13 lipca 1999 r. w sprawie Gontarska v. Polska, nr skargi 29944/96, LEX nr 41104; Wyrok ETPC z 30 października 1998 r. w sprawie Styranowski v. Polska, nr skargi 28616/95, LEX nr 40785; Decyzja 99.

(22) Czesław Paweł Kłak. 118. nia sprawy „w rozsądnym terminie”, natomiast wskazane ustawodawstwo polskie terminem rozpoznania sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki”, niemniej jednak nakaz rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie jest określeniem synonimicznym w stosunku do zwrotu „bez nieuzasadnionej zwłoki”100, a w konsekwencji standardy wypracowane przez orzecznictwo strasburskie powinny w pełni znaleźć odzwierciedlenie w praktyce stosowania prawa w Polsce101. Przytoczyć należy konsekwentne orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, a wcześniej Europejskiej Komisji Praw Człowieka, że art. 6 ust. 1 konwencji nakłada na państwa będące stronami konwencji obowiązek zorganizowania systemu sądowego tak, by sądy spełniały wszelkie warunki, włączając w to obowiązek rozpatrywania spraw w rozsądnym terminie. Opóźnienia w postępowaniu muszą być zatem zasadniczo uznane za zawinione przez władze krajowe102. Wymiar sprawiedliwości nie może być sprawowany z opóźnieniami prowadzącymi do osłabienia roli sądów i zaufania do nich103, przy czym jedynie opóźnienia spowodowane przez państwo mogą uzasadniać naruszenie rozpoznania sprawy w „rozsądnym terminie” („bez nieuzasadnionej zwłoki”)104. Państwo nie może bronić się przed odpowiedzialnością z tytułu naruszenia prawa do rozpoznania danej sprawy „w rozsądnym terminie”, wskazując np. na trudne warunki społeczno-ekonomiczne czy na kłopoty kadrowe i organizacyjne105. Warto tu przypomnieć zdecydowany pogląd Sądu Najwyższego, że obowiązkiem każdego państwa – strony Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jest zapewnienie takiej organizacji i funkcjonowania systemu organu wymiaru sprawiedliwości, które umożliwiają rzeczywiste EKPC z 3 grudnia 1997 r. w sprawie Owczarza v. Polska, nr skargi 27506/95, LEX nr 41049; Decyzja EKPC z 26 lutego 1997 r. w sprawie Krupiński v. Polska, nr skargi 27382/95, LEX nr 41003; Decyzja EKPC z 26 lutego 1997 r., w sprawie Zawoluk v. Polska, nr skargi 27092/95, LEX nr 41002.. W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. I, Poznań 1999, s. 118; B. Gronowska et al., Prawa człowieka i ich ochrona, TNOiK, Toruń 2005, s. 278. 100. G. Gonera, op. cit., s. 15.. 101. Zob. m.in. Wyrok ETPC z 6 maja 2003 r. w sprawie Majkrzyk v. Polska, nr skargi 52168/99, LEX nr 76830; Wyrok ETPC z 6 maja 2003 r. w sprawie Paśniki v. Polska, nr skargi 51429/99, LEX nr 76831. 102. M.A. Nowicki, Wokół Konwencji…, s. 205.. 103. Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 15 października 1999 r. w sprawie Humen v. Polska, nr skargi 266114/95, LEX nr 40788; Wyrok ETPC z 16 grudnia 1997 r. w sprawie Proszak v. Polska, nr skargi 25086/94, LEX nr 40780. 104. 105 A. Redelbach, Prawa naturalne…, s. 323; L. Garlicki, Przewlekłość postępowania sądowego a kryteria strasburskie (stosowanie ustawy z 2004 r. z perspektywy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) [w:] Nowe technologie dowodowe a proces karny, red. L. Gardocki et al., Warszawa 2007, s. 30..

(23) „Przewlekłość postępowania sądowego”…. 119. i skuteczne korzystanie z gwarantowanego w art. 6 tej konwencji prawa do sądu, w tym także prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie106. Orzeczenie to nie pozostawia wątpliwości – państwo nie może powoływać się na problemy kadrowe czy też organizacyjne jako okoliczność „usprawiedliwiającą” przewlekłość postępowania. W uzasadnieniu wskazanego postanowienia Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, powołując się na orzecznictwo strasburskie, iż argument, że przyczyną przewlekłości danego postępowania było nagromadzenie się znacznej liczby spraw i brak odpowiedniej obsady sędziowskiej, w żadnym wypadku nie może stanowić podstawy do uznania, iż do przewlekłości postępowania w rozumieniu wskazanej ustawy nie doszło. Naczelny Sąd Administracyjny również prezentuje pogląd, że przewlekłości danego postępowania nie usprawiedliwia duże nagromadzenie się spraw, przekraczające możliwości ich rozpoznania przez sąd107. Przytoczyć należy także stanowisko Sądu Najwyższego, zawarte w postanowieniu z dnia 8 marca 2005 r., że państwo ma obowiązek zorganizowania warunków należytego sprawowania władzy jurysdykcyjnej, w tym zapewnienia optymalnej obsady kadrowej sądów odwoławczych orzekających w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, aby nie dochodziło do przewlekłości postępowania108. Zbieżny pogląd Sąd Najwyższy wyraził również w uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 marca 2006 r.109 Z całą pewnością tę ostatnią tezę można ująć szerzej: państwo zobowiązane jest zorganizować system wymiaru sprawiedliwości tak, aby istniały realne gwarancje do rozpoznawania spraw „w rozsądnym terminie” („bez nieuzasadnionej zwłoki”). Podsumowując, nie można więc w żadnej mierze bronić się przed zarzutem przewlekłości postępowania, co jednak powszechnie występuje w praktyce, wskazując na trudne warunki wymiaru sprawiedliwości, wynikające z ogólnej sytuacji ekonomicznej, organizacyjnej, czy też z powodu obsady kadrowej w strukturze sądownictwa110. Przytoczone powyżej poglądy, wyrażone w doktrynie i orzecznictwie, korespondują ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zawartym w decyzji z dnia 15 czerwca 2000 r., że brak należytej infrastruktury sądowej nie uzasadnia przewlekłości postępowania111. Z zadowoleniem należy więc przyjąć pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 lutego 2007 r., że powody, które zadecydowały o rozpoznaniu zażalenia w takim a nie innym terminie (urlop wypoczynkowy sędziego i zaplanowane przez niego wcześniej 106. Postanowienie SN z 3 czerwca 2005 r.. Postanowienie NSA z 24 czerwca 2005 r.. 107. 108. Postanowienie SN z 8 marca 2005 r.. 109 110 111. Postanowienie SN z 21 marca 2006 r., III SPP 13/06, OSNP 2007, nr 7–8 poz. 121.. Zob. Postanowienie NSA z 26 listopada 2004 r., GPP 1/04, ONSA/WSA 2005, nr 5 poz. 97.. Decyzja ETPC z dnia 15 czerwca 2000 r. w sprawie 28863/95, LEX nr 42033..

(24) Czesław Paweł Kłak. 120. inne czynności służbowe), nie sposób uznać za usprawiedliwiające w dostatecznym stopniu bezczynność sądu, a kwestie techniczno-organizacyjne, które zresztą in concreto dość łatwo było rozwiązać, nie powinny w żadnej mierze ujemnie rzutować na prawo strony do rozpoznania danej sprawy w rozsądnym terminie112. Przedstawione stanowisko Sądu Najwyższego dobitnie ukazuje, że państwo odpowiedzialne jest za ukończenie każdego postępowania „w rozsądnym terminie”, co wymaga podjęcia wszelkich działań w celu realizacji tego standardu, w tym odpowiedniego reagowania na sytuacje czy stany, które mogą uniemożliwić realizację tego wymogu. Zaprezentowane poglądy pozostają w łączności ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który uznał, że rolą sądów krajowych jest takie administrowanie toczącymi się przed nimi postępowaniami, aby zapewnić odpowiednie sprawowanie wymiaru sprawiedliwości113. Tym samym państwo zobowiązane jest do podjęcia skutecznych działań, w tym także organizacyjno-finansowych (w szczególności do zapewnienia odpowiedniej liczby etatów sędziowskich i urzędniczych) i technicznych (do zapewnienia odpowiedniej struktury i infrastruktury sądownictwa), aby istniała możliwość rozpoznawania spraw „w rozsądnym terminie” („bez nieuzasadnionej zwłoki”). Słusznie zatem Sąd Najwyższy wskazał na bezwzględną konieczność podjęcia przez państwo wszelkich niezbędnych przedsięwzięć legislacyjnych, organizacyjnych i finansowych, niezbędnych do spełnienia wymogu rozpoznawania spraw „w rozsądnym terminie”114. W doktrynie również ten obowiązek państwa nie budzi żadnych wątpliwości – jak słusznie twierdzi W. Skrzydło, narastające zaległości w sądach, czy też niedostateczne wyposażenie sądów, w tym także w etaty sędziowskie, wobec międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka, jak również wobec wymogów polskiej Konstytucji, nie mogą być w żadnej mierze akceptowane115. Realizacja wskazanego obowiązku ma podstawowe znaczenie, ponieważ bez działań w tym zakresie trudno będzie rozpoznawać sprawy szybko i sprawnie. Jak dobitnie podkreślono w orzecznictwie strasburskim, w odpowiedzi na nawiązanie rządu polskiego do szczególnych trudności, z którymi borykał się Sąd Wojewódzki w Warszawie z powodu „przeładowania sprawami”, państwa – strony konwencji mają obowiązek, wypływający z art. 6 ust. 1 konwencji, organizowania swych systemów sądowych w sposób pozwalający sądom na sprostanie wymogom Postanowienie SN z 28 lutego 2008 r., KSP 11/06, LEX nr 323795.. 112. Wyrok ETPC z 3 maja 2007 r. w sprawie Bochan v. Ukraina, nr skargi 7577/02, LEX nr 288735. 113. 114. Postanowienie SN z 6 stycznia 2006 r., III SPP 154/05, OSNP 2006, nr 21–22 poz. 342.. W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, Kraków 1999, s. 45. 115.