Próba teologicznego uzasadnienia praw zwierząt – na przykładzie Teologii zwierząt Andrew Linzey’a

PrÓba teologicznego uzasadnienia praw zwierzѱt – na

przykҝadzie Teologii zwierzѱt Andrew Linzey’a

Monika W­chocka, wachocka.monika@wp.pl Uniwersytet P apieski im. Jana PawÙa II

Ul. Kanonicza 9, 31-002 Kraków

Abstrakt

Kwestia praw zwierz­t wymaga okreïlenia ich natury formalnej oraz uzasadnienia w sferze Þ lozoÞ i i etyki. NaleČy dokÙadnie okreïli° jakie istoty i na jakiej podstawie mog­ posiada° prawa oraz kto powinien je respektowa°. Prawa ludz-kie traktuj­ o przywilejach, ale równieČ o obowi­zkach wynikaj­cych z ich przestrzegania. U ich podstaw leČy ochrona jednego czÙowieka przed drugim, czyli praktyczna realizacja idei bezpieczeÚstwa. W odniesieniu do zwierz­t, prawa mog­ okreïla° tylko to, co zwierz¿tom przysÙuguje z ich natury, bez moČliwoïci oczekiwania speÙniania jakiegokolwiek obowi­zku z ich strony.

SÙowa kluczowe: prawa zwierz­t, teologia zwierz­t, Andrew Linzey

The aĴ empt of the theological justiÞ cation of animal right based on „The Theology of Animals” by Andrew Linzey Abstract

The issue of animal rights requires the deÞ nition concerning its formal nature as well as substantiation in the Þ elds of philosophy and ethics. It is necessary to determine what kind of creatures should have rights, on what basis and by whom those rights should be respected. Human rights refer to the privileges and the duties arising from the abiding of those. They are based on the protection of one human being against another, which is the practical implementation of the safety. When we talk about animals we can only determine what animals are entitled to by the rights of nature, without expec-ting that animals will fulÞ ll any duties that we may require them to fulÞ ll.

Key words: animal right, animal theology, Andrew Linzey Wst҄p

Andrew Linzey jest anglikaÚskim duchownym, który w swojej dziaÙalnoïci naukowej od wielu lat zajmuje si¿ kwesti­ praw zwierz­t. Ksi­Čka zatytuÙowana Teologia zwierz­t powstaÙa na podstawie cyklu wykÙadów wygÙoszonych przez A. Linzey’a na Wydziale Teologii Uniwersytetu Oksfordzkiego w 1993 r. Rosn­ca popularnoï° idei tzw. wyzwolenia zwie-rz­t oraz powstanie ruchów spoÙecznych o wymiarze ekologicznym, wpÙyn¿Ùa na potrzeb¿ uaktualnienia równieČ myïli teologicznej, odwoÙuj­cej si¿ do duchowej natury zasad Čycia czÙowieka. A. Linzey okreïlony zostaÙ w opinii publicznej prekursorem takiego spojrzenia na prawa zwierz­t. Jego dzieÙo spotkaÙo si¿ zarówno z entuzjazmem, jak i krytyk­ przed-stawicieli róČnych wyznaÚ. Stosunkiem czÙowieka do zwierz­t zajmuj­ si¿ równieČ takie religie jak buddyzm czy hindu-izm, jednak na potrzeby tego artykuÙu rozwaČania ograniczone zostan­ do kr¿gów chrzeïcħ aÚskiej kultury europejskiej ze szczególnym uwzgl¿dnieniem podstaw pÙyn­cych z tradycji Čydowskiej.

Teologia Zwierz­t jest jak dotychczas jedyn­ ksi­Čk­ tego autora przetÙumaczon­ na j¿zyk polski. Spojrzenie z

perspek-tywy prawosÙawnej moČe wnieï° lektura pism prawosÙawnego duchownego Johna Zizioulas1. Krytyki biblħ nego aspektu

pogl­dów A. Linzey’a od strony koïcioÙa ewangelickiego dokonaÙ Stephen M. Vantassel2, a takČe Olivier Barclay3_{. Na}

temat roli i praw zwierz­t konieczne jest równieČ uaktualnienie katolickiego punktu widzenia tych kwestii.

A. Linzey treï° swojej ksi­Čki podzieliÙ na dwie cz¿ïci: w pierwszej odnosi si¿ on do ustalenia teologicznych zasad, w drugiej natomiast przedstawia zadania etyki praktycznej poruszanych zagadnieÚ. Bior­c pod uwag¿ zÙoČonoï° i ob-szernoï° problemu jakim jest teologiczne uzasadnienie praw zwierz­t, w pierwszej cz¿ïci niniejszego artykuÙu

zosta-1 J. Zizioulas, Preserving God’s Creation, “King’s Theological Rewiev” zosta-1998, nr zosta-12, s. 5.

2 S. M. Vantassel, A Biblical View of Animals. A Critical Response to the Theology of Andrew Linzey, “Emmaus Journal” 2003, nr 12, s. 177-195. 3 O. Barclay, Animals Rights: A critique, “Science and Christian Belief” 1992, T. 4, nr 10, s. 49-61.

nie przedstawiony biblħ ny fundament praw zwierz­t, a w jego drugiej cz¿ïci pogl­dy ïw. Augustyna oraz ïw. Tomasza z Akwinu, gdyČ to wÙaïnie do nich odnosi si¿ A. Linzey w Teologii Zwierz­t. W trzeciej cz¿ïci artykuÙu zostanie opisane papieskie nauczanie o ekoteologii Jana PawÙa II oraz Benedykta XIV.

Wszystkie poruszone w tym artykule zagadnienia dotycz­ kwestii bardzo szerokich i interdyscyplinarnych, które wykraczaj­ poza moČliwoïci caÙoïciowego uj¿cia w ramach niniejszego artykuÙu. St­d przedstawione tu treïci s­ w duČej mierze jedynie zarysem pewnych idei, które wymagaj­ gruntownego przestudiowania.

Idea praw zwierzѱt – konflikt poj҄Ѵ

Kwestia praw zwierz­t jest zagadnieniem ze swojej istoty bardzo kontrowersyjnym oraz zÙoČonym z wielu czynni-ków. Zanim problem ten zostanie rozpatrzony z punktu widzenia teologii, naleČy najpierw sprecyzowa° o jakiego rodzaju prawa chodzi. Prawo w znaczeniu ogólnym jest systemem norm reguluj­cym relacje panuj­ce pomi¿dzy podmiotami prawa, nadanym i egzekwowanym przez stosowny urz­d. Z koncepcji prawa wynika, Če podmioty podlegaj­ce prawu z jednej strony maj­ okreïlone przywileje, a z drugiej strony powinny przestrzega° umówionych zasad, których Ùamanie skutkuje ustalonymi konsekwencjami4_.

W analizowanym aspekcie prawo dotyczyÙoby wi¿c relacji pomi¿dzy czÙowiekiem i zwierz¿tami, jednak z zastrzeČe-niem, Če od zwierz­t nie moČna oczekiwa° przestrzegania zasad i wypeÙniania obowi­zków. W tym ukÙadzie zwierz¿ta byÙyby wi¿c tylko odbiorcami przysÙuguj­cych im przywilejów, a gwarantem zachowania obowi­zuj­cych praw byÙby czÙowiek. Kwesti­ sporn­ jest tu zagadnienie czy zwierz¿tom mog­ przysÙugiwa° jakiekolwiek prawa, skoro ze swej natu-ry nie s­ one zdolne do dokonywania wyborów, moralnej oceny czy przestrzegania zasad okreïlonych przez prawo inne niČ to, które opisuje zachowania danego gatunku.

Kolejnym zagadnieniem, które wymaga wyjaïnienia, jest ĊródÙo pochodzenia praw zwierz­t. Jest to kolejna pÙaszczy-zna wielu naukowych konß iktów, gdyČ trudno jest okreïli° jedn­ wi­Č­c­ kategori¿ dla takich dyscyplin jak Þ lozoÞ a, etyka czy teologia. Idee te zawarte s­ w granicach rozpoczynaj­cych si¿ od szacunku do Čycia5 _{z jednej strony, poprzez}

uzasadnie-nia pÙyn­ce z prawa natury6, wolnoïci od cierpienia7, aČ do argumentów pÙyn­cych z przekonaÚ religħ nych. W tym miejscu

naleČy równieČ wyjaïni°, jakie miaÙyby by° prawa zwierz­t oraz czego miaÙyby one dotyczy°. Aby udzieli° odpowiedzi na to pytanie, naleČy przyjrze° si¿ historii praw zwierz­t, a szczególnie jej pocz­tkom. TakČe i tutaj problem jest zÙoČony, gdyČ dotyczy gospodarczego wykorzystania zwierz­t, spoČywania mi¿sa, koncepcji duszy oraz oÞ ar skÙadanych ze zwierz­t w ramach róČnych kultów. NiezaleČnie od róČnorodnoïci i zasadnoïci uČytkowania zwierz­t, cech­ wspóln­ tych elemen-tów jest dominacja czÙowieka nad zwierz¿ciem oraz wykorzystywanie i zabħ anie zwierz­t w celu osi­gni¿cia konkretnych dóbr. Wydaje si¿, Če wÙaïnie to przekroczenie granicy ïmierci staÙo si¿ pocz­tkiem reß eksji nad tym, jak ludzie powinni traktowa° zwierz¿ta, a w zwi­zku z tym – jakie prawa przysÙuguj­ zwierz¿tom.

Prawa zwierzѱt w Biblii

Odnosz­c powyČsze zagadnienia do teologii chrzeïcħ aÚskiej Ùatwo moČna stwierdzi°, Če sposób postrzegania praw zwierz­t staje si¿ jeszcze bardziej problematyczny. Si¿gaj­c do judaistycznych korzeni naleČy stwierdzi°, Če równieČ sto-sunek judaizmu i jego Þ lozoÞ i do zwierz­t jest zÙoČony. Z jednej strony czÙowiek wobec zwierz­t przyjmowaÙ pozycj¿ dominuj­c­8 i posiadaÙ prawo do korzystania z nich takČe pod postaci­ pokarmu9, z drugiej zaï silny nacisk poÙoČony byÙ

na etyczne traktowanie zwierz­t10. Zwierz¿ta jako szczególne dzieÙo Boga przedstawiaÙy wi¿ksz­ wartoï° niČ przedmioty

i dlatego zasÙugiwaÙy na szacunek, ale zajmowaÙy niČsze miejsce w hierarchii stworzeÚ niČ ludzie. Próby zacierania róČnic w hierarchii istot Čywych uwaČano za niebezpieczne, gdyČ taka ideologia mogÙa doprowadzi° do wprowadzenia kultu zwierz­t11 oraz zanegowania wartoïci Čycia czÙowieka. Zasady post¿powania ze zwierz¿tami byÙy ïciïle okreïlone przez

4 A. Dyrda, Teoria i Þ lozoÞ a prawa, Warszawa 2011, s.18-20. 5 P. Singer, Wyzwolenie zwierz­t, Warszawa 2004.

6 B. Rollin, Animal Rights and Human Morality, New York 1992.

7 J. G. Lawler, On The Rights of Animals, “Anglican Theological Review” 1965, nr 47.

8 „Abyïcie zaludnili ziemi¿ i uczynili j­ sobie poddan­; abyïcie panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszyst-kimi zwierz¿tami peÙzaj­cymi po ziemi”, Rdz 1, 28. Wszystkie cytaty biblħ ne pochodz­ z: Pismo ïwi¿te Starego i Nowego Testamentu, ZespóÙ Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich (oprac.), PoznaÚ - Warszawa 1980.

9 „Wszystko, co si¿ porusza i Čyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak roïliny zielone, daj¿ wam wszystko”, Rdz 9,3, dz. cyt. NaleČy tutaj zaznaczy°, Če pozwolenie na jedzenie mi¿sa czÙowiek otrzymaÙ dopiero po grzechu pierworodnym.

10 „Jeïli ujrzysz, Če osioÙ twego wroga upadÙ pod swoim ciĊĪarem, nie ominiesz, ale razem z nim przyjdziesz mu z pomoc­”, Wj 23,5, dz. cyt.

prawo ustanowione przez Boga. PrzykÙadem mog­ by° zasady uČytkowania zwierz­t12 czy przepisy dotycz­ce opieki

nad Čywym inwentarzem13. W judaizmie zdobywanie pokarmu przez poluj­ce zwierz¿ta pozostaje poza ocen­ etyczn­,

gdyČ takie zachowanie zwierz­t wynika z praw natury. Wszelkie zasady koszernoïci oraz skÙadania oÞ ar ze zwierz­t14

wymagaÙy, aby zwierz¿ta traktowane byÙy bez okrucieÚstwa, a zadawana im ïmier° byÙa natychmiastowa i jak najmniej bolesna15. Uzasadnione wydaje si¿ wi¿c stwierdzenie, ze pierwsza karta praw zwierz­t istniaÙa juČ w Biblii.

Odniesienia do zwierz­t pojawiaj­ si¿ w Biblii od pierwszych jej kart, na których znajduje si¿ opis stworzenia ïwiata, aČ do ostatniej ksi¿gi Nowego Testamentu, czyli Apokalipsy, przedstawiaj­cej wizj¿ „nowego nieba i nowej ziemi”. Obecnoï° zwierz­t na kartach Biblii moČna rozpatrywa° w dwóch aspektach. Z jednej strony opisy te przedstawiaj­ rol¿ zwierz­t w codziennym Čyciu czÙowieka, z drugiej zaï odniesienia te naleČy traktowa° jako motyw literacki sÙuČ­cy do zobrazowa-nia rzeczywistoïci duchowej, któr­ jest relacja pomi¿dzy Bogiem a czÙowiekiem, lub Bogiem a caÙym Narodem Wybranym. Podobny kontekst znajdujemy w Nowym Testamencie, w którym obrazy z hodowli zwierz­t wykorzystane s­ przede wszystkim do przedstawienia relacji Boga do czÙowieka16 lub obecne i wykorzystywane s­ w gospodarstwie domowym17_.

Obrazy zwierz­t nie s­ tak liczne jak w Starym Testamencie, wyst¿puj­ raczej w tle gÙoszenia Dobrej Nowiny. SpoČywanie przez Jezusa ryb18 _{czy baranka paschalnego}19 przeczy idei, jakoby byÙ On wegetarianinem, cho° fakt ten, nie jest

wypowie-dziany w Biblii wprost. Wynika on z kontekstu i interpretacji sposobu Čycia Jezusa, który nie przyszedÙ zmienia° prawa, ale je wypeÙni°20. W ïrodowiskach wegetariaÚskich przykazanie „nie zabħ aj”21 odnosi si¿ równieČ do zwierz­t. O. Jacek Salħ

wy-jaïnia, Če w przykazaniu tym nie chodzi o znaczenie zabħ ania na wojnie czy stosowania kary ïmierci, co przede wszystkim o mordowanie22. SÙowa Jezusa przedstawione w Ewangelii wedÙug ïw. Mateusza, dotycz­ce interpretacji tego przykazania23_,

najprawdopodobniej odnosz­ si¿ tylko do ludzi, z pomini¿ciem zwierz­t. RównieČ stosunek Jezusa do skÙadanych Bogu oÞ ar wskazuje, Če istotne jest nastawienie do Boga, a nie sama Čertwa oÞ arna24. Warto zauwaČy°, Če wÙaïnie w tym kontekïcie

ApostoÙ PaweÙ stwierdza, Če Królestwo BoČe nie polega na rozstrzyganiu o rzeczach materialnych, ale odnosi si¿ do wartoïci duchowych, takich jak sprawiedliwoï° czy pokój25. SÙowa te miaÙy na celu zaČegnanie sporów dotycz­cych róČnych

oby-czajów, do których dochodziÙo we wspólnocie chrzeïcħ an pomi¿dzy czÙonkami pochodzenia Čydowskiego i pogaÚskiego.

Prawa zwierzѱt w Biblii u Ҳw. Augustyna i Ҳw. Tomasza z Akwinu

gw. Augustyn w swojej nauce oddzielaÙ wyraĊnie elementy róČni­ce czÙowieka od zwierz­t, np. zdolnoïci Þ zyczne czy ïwiadomoï° istnienia26, jak i te wspólne obu naturom, takie jak koniecznoï° zdobywania i pobierania pokarmu27. Dusz¿

12 „Nie b¿dziesz oraÙ razem woÙem i osÙem”, Pwt 22,10, dz. cyt. 13 „Nie zawi­Česz pyska woÙowi mÙóc­cemu”, Pwt 25,4, dz. cyt.

14 Zob. I. Cardardellini, I sacriÞ cidell’ AnticaAlleaza. Tipologia, Rituali, Celebrazioni, „Cinisello Balsamo” 2001, s. 576.

15 Zob. B Szczepanowicz, A. Mrozek, Atlas zwierz­t biblijnych. Miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2007, s. 69, 72-73; A. Lasota-Moskalewska,

Zwierz¿ta udomowione w dziejach ludzkoïci, Warszawa 2005, s. 89.

16 „KtóČ z was, gdy ma sto owiec, a zgubiÙ jedn­ z nich, nie zostawia dziewi¿°dziesi¿ciu dziewi¿ciu na pustyni i nie idzie za zagubion­, aČ j­ znajdzie?”, Rk 15, 1-7, dz. cyt.

17 „Niedobrze jest zabra° chleb dzieciom a rzuci° psom”, Mt 15,25, dz. cyt.

18 „RzekÙ do nich: ››Macie tu coï do jedzenia?‹‹ Oni podali Mu kawaÙek pieczonej ryby. Wzi­Ù i jadÙ wobec nich”, Rk 24, 41b-43., dz. cyt. 19 „Uczniowie uczynili tak, jak im poleciÙ Jezus, i przygotowali Pasch¿. Z nastaniem wieczoru zaj­Ù miejsce u stoÙu razem z dwunastu. A gdy jedli, rzekÙ: ››Zaprawd¿, powiadam wam: jeden z was mnie zdradzi‹‹”, Mt 26, 19-21, dz. cyt.

20 „Nie s­dĊcie, Če przyszedÙem znieï° Prawo albo Proroków. Nie przyszedÙem znieï°, ale wypeÙni°”, Mt 5,17, dz. cyt. 21 Zob. S. Rosik, Dekalog jako norma Čycia i wolnoïci, PoznaÚ, 1997.

22 Zob. J. Salħ , Poszukiwania w wierze, Warszawa 2004, s. 271-281.

23 „SÙyszeliïcie, Če powiedziano przodkom: Nie zabħ aj!; a kto by si¿ dopuïciÙ zabójstwa, podlega s­dowi. A Ja wam powiadam: KaČdy, kto si¿ gniewa na swego brata, podlega s­dowi”, Mt 5,21n, dz. cyt.

24 „Biada wam, uczeni w Piïmie i faryzeusze, obÙudnicy! Bo dajecie dziesi¿cin¿ z mi¿ty, kopru i kminku, lecz pomħ acie to, co waČniejsze jest w Prawie: sprawiedliwoï°, miÙosierdzie i wiar¿. To zaï naleČaÙo czyni°, a tamtego nie opuszcza°”, Mt 23, 23, dz. cyt.

25 „Królestwo BoČe to nie sprawa tego, co si¿ je i pħ e, ale to sprawiedliwoï° i pokój, i radoï° w Duchu gwi¿tym”, Rz 14, 17, dz. cyt. 26 „Nie wszystko, co Čyje, ma ïwiadomoï° tego, Če Čyje, podczas gdy wszystko, co jest ïwiadome swojego Čycia, na pewno Čyje. (...) Czy ïwiadomoï° Čycia nie wydaje ci si¿ lepsz­ niČ samo Čycie? Czy teČ moČe rozumiesz, Če ïwiadomoï° jest swego rodzaju wyČszym i prawdziwszym Čyciem, którego nikt nie moČe by° ïwiadomy, jeïli nie poznaje rozumem? Poznanie rozumowe czymČe innym jest, jeïli nie Čyciem jaïniejszym i doskonalszym dzi¿ki ïwiatÙu rozumu? Dlatego przedstawiÙeï mi, jeïli si¿ nie myl¿, nie coï innego od Čycia, lecz pewien lepszy stopieÚ Čycia”, zob. Augustyn, Dialogi Þ lozoÞ czne, Kraków 1999, s. 508n.

27 „Chc¿ wypowiedzie° nast¿puj­c­ myïl: czÙowiek osi­ga peÙni¿ harmonii wtedy, kiedy nad wszelkimi innymi elementami jego natury panuje i przewodzi ten pierwiastek, który wynosi go ponad zwierz¿ta. Oboj¿tne, czy nazwiemy go myïl­, czy duchem, czy teČ z wi¿ksz­ sÙuszno-ïci­ zachowamy obie nazwy, poniewaČ obie znajdujemy w Piïmie gwi¿tym”. „Widzimy, Če mamy wiele wspólnych cech nie tylko ze zwierz¿tami, lecz takČe z drzewami i z tym wszystkim, co zapuszcza korzenie w ziemi¿. Drzewa bowiem, które przedstawiaj­ najniČszy typ Čycia, tak Če

po-ludzk­ okreïliÙ jako animus, wyróČniaj­c j­ równieČ u zwierz­t – anima i u roïlin – vita, przy czym to tylko w duszy ludzkiej umieszczony zostaÙ rozum i wolna wola28. Spoïród wielu pism i obszernej nauki ïw. Augustyna na uwag¿ zasÙuguje jego

polemika z wegetarianizmem. NaleČy tu wyraĊnie zaznaczy°, Če fundamentem tej nauki byÙa walka z pogl­dami mani-chejczyków. Propagowali oni spoČywanie jarzyn i owoców nie ze wzgl¿du na litoï° dla zwierz­t, ale z obawy, Če przez spoČywania mi¿sa ich dusze nie wznios­ si¿ do nieba. Mi¿dzy innymi pogl­dy te staÙy si¿ podstaw­ do pot¿pienia przez staroČytny KoïcióÙ podejmowania postów od mi¿sa29. Obawiano si¿ bowiem, Če praktyki te nie s­ stosowane ze wzgl¿du

na wstrzemi¿Ċliwoï° lecz niewÙaïciwy stosunek do spoČywania pokarmów mi¿snych.

A. Linzey odnosi si¿ do nauki ïw. Tomasza z Akwinu30_{. Cytuje on fragment Sumy Teologicznej, który traktuje o prawie}

do zabħ ania istot Čyj­cych, a wi¿c równieČ zwierz­t. Nauka ïw. Tomasza w tym artykule gÙosi, Če zgodnie z Pismem

gwi¿-tym z woli BoČej roïliny i zwierz¿ta maj­ sÙuČy° ludziom31. Zarówno roïliny, jak i zwierz¿ta naleČy zachowa° przy Čyciu ze

wzgl¿du na dobro ludzkie32. Z twierdzenia tego A. Linzey wysnuwa wniosek, Če jest to przyzwolenie na utylitarne

trak-towanie zwierz­t, które po czasy wspóÙczesne zachowaÙo si¿ w myïleniu katolickim33. NaleČy jednak dobrze zrozumie°

zasad¿, przy pomocy której ïw. Tomasz usiÙowaÙ dowieï° sÙusznoïci swojego twierdzenia, a mianowicie arystotelesowsk­ zasad¿, Če byty niedoskonaÙe maj­ sÙuČy° bytom doskonalszym. Tej zasady nie moČna bowiem rozumie° w ten sposób, Če pewne jednostki (w tym wypadku zwierz¿ta) ze wzgl¿du na swoj­ mniejsz­ doskonaÙoï° czy wartoï°, maj­ sÙuČy° tym, którzy si¿ uwaČaj­ za doskonalszych, bardziej wartoïciowych, czy silniejszych, czyli ludziom.

W analogiczny sposób naleČy rozpatrywa° kolejny pogl­d ïw. Tomasza, w którym wyjaïnia on, Če zwierz¿ta i roïliny nie posiadaj­c duszy rozumnej maj­ ze swojej natury dla czÙowieka wartoï° instrumentaln­34_{. Stwierdzenie to nie jest}

jednoznaczne z wnioskami A. Linzey’a, który na tej podstawie sugeruje, Če zwierz¿ta maj­ wartoï° zwi­zan­ jedynie z bezpoïrednimi interesami czÙowieka35. Podobnie naleČy interpretowa° przytoczony cytat z Sumy Teologicznej, mówi­cy

o miÙoïci do zwierz­t. gwi¿ty Tomasz wyjaïnia, Če nie jesteïmy w stanie obdarzy° zwierz­t takim samym uczuciem, jakim obdarzamy Boga i ludzi, gdyČ zwierz¿ta ze wzgl¿du na brak rozumnej natury, nie mog­ adekwatnie odpowiedzie° na ludzkie uczucia36. Zwierz¿ta mog­ by° jednak miÙowane ze wzgl¿du na BoČ­ chwaÙ¿ oraz poČytek ludzki37.Trudno wi¿c

zgodzi° si¿ z tez­ A. Linzey’a, Če „katolicka doktryna moralna gÙosi, Če zwierz¿ta nie maj­ Čadnych praw u ludzi”38_{. Z jego}

twierdzeniem moČna zgodzi° si¿ tylko w takiej mierze, Če prawa zwierz­t nie zostaÙy wymienione przez doktora KoïcioÙa Katolickiego jako osobny element jego nauki. JednakČe wezwania ïw. Tomasza do boČej miÙoïci, szacunku do czÙowieka i stworzeÚ oraz rozumnego panowania zdaj­ si¿ potwierdza°, Če zwierz¿ta jako stworzenia boČe nie byÙy oÞ arami bez-myïlnej agresji i nieludzkiego wykorzystywania.

bieraj­ pokarm Þ zyczny, rosn­, rozmnaČaj­ si¿, nabieraj­ mocy. Z drugiej strony jest rzecz­ oczywist­ i uznan­, Če zwierz¿ta s­ w stanie widzie°, sÙysze° oraz odczuwa° przedmioty Þ zyczne w¿chem, smakiem, dotykiem, wiele z nich daleko intensywniej niČ my. Dodaj do tego siÙy, t¿Čyzn¿ i wytrzymaÙoï° czÙonków, szybkoï° i zwinnoï° ruchów. W tym wszystkim pewne zwierz¿ta przewyČszamy, pewnym dorównujemy, a niektórym nawet ust¿pujemy”, zob. Augustyn, Dialogi Þ lozoÞ czne, Kraków 1999, s. 493-649.

28 „NaleČy wi¿c zapyta°, jaki jest porz­dek natury w czÙowieku? SkÙada si¿ czÙowiek z duszy i ciaÙa: ale takimi s­ takČe zwierz¿ta. Nie ma Čadnej w­tpliwoïci, Če dusza, naturalnym porz­dkiem rzeczy, ma kierowa° ciaÙem. W duszy czÙowieka znajduje si¿ rozum, którego u zwierz¿cia nie ma”, zob. Augustyn, Przeciw Faustusowi, Warszawa 1991, s. 3-151.

29 Synod w Ancyrze z 314 r. oraz synod w Bradze z 561 r. 30 A. Linzey, Teologia zwierz­t, Kraków 2010, s. 31.

31 „Dlatego wolno zabħ a° roïliny dla dobra zwierz­t, a zwierz¿ta zaï dla dobra ludzi, zgodnie z rozporz­dzeniem BoČym”, Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, T.18, Londyn 1970, s. 64-65.

32 „Z rozporz­dzenia BoČego naleČy zachowa° Čycie zwierz­t i roïlin nie ze wzgl¿du na nie, ale dla dobra ludzi”, Tomasz z Akwinu, Suma

Teologiczna, T.18, Londyn 1970, s. 64-65. 33 A. Linzey, dz. cyt., s. 31.

34 „Zwierz¿ta i roïliny nie maj­ duszy rozumnej, która by nimi kierowaÙa, lecz kieruje nimi naturalny instynkt, pochodz­cy od kogoï innego. Jest to znakiem ich sÙuČebnej wartoïci, jak­ maj­ z natury na poČytek innych jestestw”, Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, T.18, Londyn 1970, s. 64-65.

35 A. Linzey, dz. cyt., s. 33.

36 „JednakČe miÙowanie miÙoïci­ rozci­ga si¿ jedynie na Boga i bliĊniego. Lecz pod imieniem bliĊniego nie moČemy rozumie° nierozum-nych stworzeÚ, gdyČ nie maj­ takiego jak czÙowiek Čycia rozumnego. Przeto miÙoï° nie rozci­ga si¿ na stworzenia nierozumne”, Tomasz z Akwi-nu, Suma Teologiczna, T.16, Londyn 1967, s. 35-36.

37 „MoČe jednak stworzenie nierozumne by° z miÙoïci miÙowane jako dobro, którego pragniemy dla kogoï, o ile mianowicie pragniemy je zachowa° dla uczczenia Boga i poČytku bliĊniego. Tak teČ i Bóg miÙuje takie stworzenia”; TamČe.

Ekoteologia w nauczaniu Jana Pawҝa II i Benedykta XVI.

Ekoteologia jest ruchem, który powstaÙ na skutek powi­zania problematyki ïciïle teologicznej z zagadnieniami z za-kresu ekologii. Celem ekoteologii jest próba integralnego rozwi­zania problemów ekologicznych w oparciu o ïwiato-pogl­d chrzeïcħ aÚski39. Ludzka aktywnoï° przynosz­ca negatywne skutki dla ïrodowiska jest rozumiana jako

sprze-niewierzenie si¿ BoČemu wezwaniu do czynienia sobie ziemi poddanej40. Jest bowiem dziaÙaniem przeciwnym do

ustanowionego przez Boga porz­dku, a co za tym idzie – atakiem na Čycie. W bogatej twórczoïci Jana PawÙa II, temat ekoteologii jest poruszony w Or¿dziu na XXIII gwiatowy DzieÚ Pokoju oraz encyklikach Sollicitudo rei socialis i Redemptor

hominis, natomiast Benedykt XVI swoje nauczanie przedstawiÙ w Or¿dziu na XLI gwiatowy DzieÚ Pokoju.

W encyklice Sollicitudo rei socialis papieČ wyjaïnia, Če panowanie czÙowieka nie oznacza wÙadzy absolutnej i uČywania natury jak przedmiotu. Przestrzega równieČ, Če przekraczanie granic praw natury ustalonych przez Stwórc¿ nie moČe pozosta° bez konsekwencji41_{. W Or}¿dziu na XXIII gwiatowy DzieÚ Pokoju wïród elementów aktualnego kryzysu

ekologicz-nego ïrodowiska naturalekologicz-nego, Jan PaweÙ II wymienia bezkrytyczne stosowanie przez czÙowieka osi­gni¿° naukowych i technologicznych przeciw przyrodzie42. PapieČ poucza równieČ, Če przyroda jako dzieÙo Stwórcy moČe by° przedmiotem

kontemplacji, a korzyïci­ jak­ czÙowiek czerpie z kontaktu ze ïrodowiskiem naturalnym jest docenienie walorów este-tycznych stworzenia oraz wpÙywu tychČe na samopoczucie i wewn¿trzne ubogacenie osoby ludzkiej. WedÙug Jana PawÙa II najwi¿kszym problemem w dziedzinie ekologii ïrodowiska spoÙecznego jest brak szacunku dla Čycia oraz ludzkiej godnoïci43_.

Jan PaweÙ II tÙumaczy, Če naprawienie wyrz­dzonych przez czÙowieka szkód nie moČe sprowadza° si¿ wyÙ­cznie do regulacji zasad racjonalnego dysponowania bogactwami ziemi. DziaÙanie takie jest bardzo istotne, ale na problem kryzysu ekologicznego naleČy spojrze° w szerszym znaczeniu. W encyklice Redemptor hominis papieČ naucza, Če wspóÙczesny czÙowiek powinien przede wszystkim przeciwstawi° si¿ postawom hedonizmu i konsumpcji, bezpoïrednio zwi­zanymi z egoizmem eksploatacji dóbr naturalnych, poprzez powïci­gliwoï°, umiar, dyscyplin¿ wewn¿trzn­ i ducha poïwi¿ce-nia44_.

PapieČ Benedykt XVI podejmuj­c problematyk¿ ekologiczn­ zwraca uwag¿ na podstawow­ potrzeb¿ kaČdej rodzi-ny, jak­ jest dom, czyli odpowiednie ïrodowisko, w którym b¿dzie mogÙa ona ksztaÙtowa° wÙasne relacje. Dla rodziny ludzkiej tym domem jest ziemia, czyli ïrodowisko, które Bóg Stwórca daÙ Nam, abyïmy w nim Čyli w sposób twórczy i odpowiedzialny. Wolna i odpowiedzialna troska o dobro jakim jest ïwiat musi jednak uwzgl¿dnia° dobro wszystkich, gdyČ jest dobrem caÙej ludzkoïci. grodowisko naturalne, które samo w sobie jest dobre, powinno zajmowa° takie miejsce w hierarchii wartoïci, aby istota ludzka miaÙa wartoï° najwyČsz­, a dysponowanie dobrami naturalnymi pozostawiaÙo moČliwoï° korzystania z nich nast¿pnym pokoleniom. PapieČ poucza, Če wÙadza czÙowieka nad ïwiatem materialnym wymaga szacunku i ochrony powierzonego mu dobra. Chc­c przywróci° utracon­ ekologiczn­ równowag¿, naleČy naj-pierw przywróci° harmoni¿ w relacjach mi¿dzy ludĊmi tak, aby byÙo moČliwe odzwierciedlenie BoČej miÙoïci w relacji czÙowieka do ïwiata45_.

ZakoҞczenie

Myïl o zwierz¿tach w Koïciele Rzymskokatolickim przywoÙuje w naszym kr¿gu kulturowym obraz postaci ïw. Fran-ciszka z AsyČu. Jest on najcz¿ïciej spotykanym symbolem braterstwa czÙowieka ze zwierz¿tami. gw. Franciszek kochaÙ stworzenia, rozumiaÙ je, widziaÙ w nich ïwiadectwo BoČej obecnoïci na ziemi. W dzisiejszych czasach relacje ze zwierz¿-tami ksztaÙtowane s­ w róČny sposób: od brutalnego traktowania, poprzez rozumn­ trosk¿ i ochron¿, aČ po uwielbienie i stawianie ich wyČej niČ czÙowieka.

39 A. DaÚczak, Wzajemna relacja czÙowieka i ïwiata w teologii doby ekologii, „Studia GdaÚskie” 2004, nr 16, s. 74.

40 „Po czym Bóg im bÙogosÙawiÙ, mówi­c do nich: ››B­dĊcie pÙodni i rozmnaČajcie si¿, abyïcie zaludnili ziemi¿ i uczynili j­ sobie poddan­; abyïcie panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierz¿tami peÙzaj­cymi po ziemi‹‹”, Rdz 1,28.

41 „Panowanie, przekazane przez Stwórc¿ czÙowiekowi, nie oznacza wÙadzy absolutnej, nie moČe teČ by° mowy o wolnoïci ››uČywania‹‹ lub dobrowolnego dysponowania rzeczami. Ograniczenie naÙoČone od pocz­tku na czÙowieka przez samego Stwórc¿ i wyraČone w sposób sym-boliczny w zakazie ››spoČywania owocu drzewa‹‹ (Zob. Rdz 2, 16-17) jasno ukazuje, Če w odniesieniu do widzialnej natury jesteïmy poddani prawom nie tylko biologicznym, ale takČe moralnym, których nie moČna bezkarnie przekracza°”, Zob. Jan PaweÙ II, Sollicitudo rei socialis, Kraków 2013, nr 34,s. 7.

42 Jan PaweÙ II, Or¿dzie na XXIII gwiatowy DzieÚ Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórc­, pokój z caÙym stworzeniem, Watykan 1989, s. 6. 43 Jan PaweÙ II, Or¿dzie na XXIII gwiatowy DzieÚ Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórc­, pokój z caÙym stworzeniem, Watykan 1989, s. 8. 44 Jan PaweÙ II, Redemptor hominis, WrocÙaw 1994, s. 15.

Jako sprzeciw wobec wykorzystywania zwierz­t do róČnych celów, pomimo ich cierpienia zrodziÙa si¿ idea „wyzwole-nia zwierz­t”. Jej autorzy twierdz­, Če moralne normy w relacjach pomi¿dzy ludĊmi a zwierz¿tami nie powinny wynika° z doktryn religħ nych, gdyČ ustalaj­ one jakoïciow­ róČnic¿ pomi¿dzy ludĊmi i zwierz¿tami. Od czasu gdy ksi­Čka Petera Singera Wyzwolenie zwierz­t zostaÙa opublikowana w 1976 r., min¿Ùo juČ wiele czasu, a jego idee – wzbudzaj­ce kontrowersje znalazÙy wielu zwolenników i staÙy si¿ staÙym elementem kultury. Pod wpÙywem tych ruchów zagadnienia praw zwierz­t zacz¿Ùy by° rozpatrywane na wielu pÙaszczyznach, Þ lozoÞ cznych, etycznych, czy równieČ z punktu widzenia róČnych wyznaÚ, chc­cych ponownie zbada° przyczyny brutalnego traktowania zwierz­t, tak jak w Koïciele anglikaÚskim uczyniÙ to A. Linzey.

Analiza fragmentów Pisma gwi¿tego oraz dzieÙ dwóch najwi¿kszych teologów wczesnochrzeïcħ aÚskich wykazuje, Če wÙaïciwe zrozumienie przepisów pÙyn­cych z boČych przykazaÚ oraz poprawne ich przestrzeganie gwarantuj­ harmoni¿ i równowag¿ pomi¿dzy czÙowiekiem a zwierz¿tami. Na tej podstawie moČna stwierdzi°, Če przez wzgl­d na BoČego Du-cha, czÙowiek jest zdolny Čy° w taki sposób, by nie sprawia° zwierz¿tom niepotrzebnego bólu i cierpienia, pami¿taj­c jed-noczeïnie o ich przydatnoïci zgodnie z boČym planem. Z analizy przytoczonych papieskich nauczaÚ wynika, Če moČliwe jest utrzymanie wÙaïciwej hierarchii wartoïci, której celem nie jest ani „zezwierz¿cenie czÙowieka”, ani „uczÙowieczenie” zwierz¿cia.

Zgodnie z tym co wyjaïniaÙ ïw. Tomasz – zwierz­t nie wolno ani przecenia°, ani nie docenia°. NaleČy je stawia° na wÙaïciwym miejscu, a wi¿c tam, gdzie im si¿ ono naleČy zgodnie z wol­ Stwórcy. NaleČy respektowa° ich wewn¿trzn­ natur¿ bez okrutnego zabħ ania, dr¿czenia, ani teČ bez przesadnej egzaltacji czy niesÙusznego uwielbiania i stawiania wyČej niČ czÙowieka. RównieČ szacunku dla ïrodowiska nie naleČy myli° z czci­ oddawan­ przyrodzie. Wszystkim tym aspek-tom naleČy nada° wÙaïciwe proporcje. CzÙowieka z jednej strony charakteryzuje organizacja Čycia poprzez zapewnienie sobie podstawowych potrzeb, z drugiej strony jest on otwarty na rzeczywistoï° przekraczaj­c­ jego natur¿: potraÞ bo-wiem „przekracza° próg nadziei”, stawia° pytania o sens Čycia i cierpienia, objawia° spokój pomimo trudnoïci, kocha° za nic, oÞ arowywa°, modli° si¿, a nawet odda° Čycie za ideaÙ lub bliĊniego. Na podstawie analiz przeprowadzonych w tym artykule moČna wi¿c zgodzi° si¿ z A. Linzey’em w poszukiwaniu argumentów za ochron­ zwierz­t pÙyn­cych z przyj¿tej religii, jednak dzieÙa ïw. Tomasza, ïw. Augustyna, czy wymienionych w artykule papieČy dowodz­, Če autor Teologii

Zwie-rz­t nie jest jedynym myïlicielem patrz­cym na prawa zwieZwie-rz­t w ïwietle wyznawanej wiary. Bibliografia

Teksty ĊródÙowe

[1] Pismo ïwi¿te Starego i Nowego Testamentu, ZespóÙ Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich (oprac.), PoznaÚ - Warszawa 1980.

[2] Augustyn z Hippony, Dialogi Þ lozoÞ czne, Kraków 1999. [3] Augustyn z Hippony, Przeciw Faustusowi, Warszawa 1991. [4] Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, Londyn 1963 – 86, T. 16 i 18.

Ksi­Čki/czasopisma

[5] Barclay O., Animals Rights: A critique, “Science and Christian belief” 1992, T. 4, nr 10. [6] Benedykt XVI, Or¿dzie na XLI gwiatowy DzieÚ Pokoju: Rodzina wspólnot­ pokoju, Watykan 2007. [7] DaÚczak A., Wzajemna relacja czÙowieka i ïwiata w teologii doby ekologii, „Studia GdaÚskie” 2004, nr 16. [8] Dyrda A., Teoria i Þ lozoÞ a prawa, Warszawa 2011.

[9] Jan PaweÙ II, Sollicitudo rei socialis, Kraków 2013.

[10] Jan PaweÙ II, Or¿dzie na XXIII gwiatowy DzieÚ Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórc­, pokój z caÙym stworzeniem, Watykan 1989. [11] Jan PaweÙ II, Redemptor hominis, WrocÙaw 1994.

[12] Lasota-Moskalewska A., Zwierz¿ta udomowione w dziejach ludzkoïci, Warszawa 2005. [13] Lawler J. G., On The Rights of Animals, “Anglican Theological Review” 1965, nr 47. [14] Linzey A., Teologia zwierz­t, Kraków 2010.

[15] Rollin B., Animal Rights and Human Morality, New York1992. [16] Rosik S., Dekalog jako norma Čycia i wolnoïci, PoznaÚ 1997. [17] Salħ J., Poszukiwania w wierze, Warszawa 2004. [18] Singer P., Wyzwolenie zwierz­t, Warszawa 2004.

[19] Szczepanowicz B., Mrozek A., Atlas zwierz­t biblijnych. Miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2007.

[20] Vantassel S. M., A Biblical View of Animals. A Critical Response to the Theology of Andrew Linzey, “Emmaus Journal” 2003, nr 12. [21] Zizioulas J., Preserving God’s Creation. Lecture First, “King’s Theological Review” 1998, nr 12.