Gniew, strach i nadzieja w
uporczywych konfliktach
mi
҄dzygrupowych – zwiѱzek emocji z powstawaniem barier
na drodze do pokoj
u
Lidia Pauch, pauch.lidia@gmail.com Uniwersytet WrocÙawski
Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
Autorka pracy analizuje rol¿ emocji gniewu, strachu i nadziei w uporczywych konß iktach mi¿dzygrupowych oraz w procesie ich rozwizywania. W sytuacjach trudnych i istotnych dla grupy dochodzi do wytwarzania grupowego nasta-wienia emocjonalnego, emocji grupowych, kolektywnych. Stymuluj one eskalacj¿ konß iktu, prowadz do jego przedÙu-Čania czy impasu. Odgrywaj rol¿ w powstawaniu barier na drodze do porozumienia, takich jak: uprzedzenia, stereotypy, deprecjacja, delegitymizacja grupy przeciwnej, bÙ¿dne koÙo przemocy. Jednoczeïnie mog wywiera° pozytywny wpÙyw i uÙatwia° osigni¿cie pokoju.
SÙowa kluczowe: konß ikty uporczywe, emocje grupowe, emocje kolektywne, gniew, strach, nadzieja, bariery Anger, fear and hope in intractable conß icts: The importance of emotions in barriers’ formation in the process of achieving peace
Abstract
The main focus of the paper is to analyze the importance of emotions such as anger, fear and hope in intergroup intrac-table conß icts-in their emergence, duration and solving. According to the Bar-Tal’s and Krisberg’s concept, an intracintrac-table conß ict produces speciÞ c ethos that enables an individual to function in stressful conditions. It also inß uences tendency to generate collective emotions. The emotions play role in formation of barriers between groups in peace process. However, they can also have positive repercussions and encourage feud parts to take risk and try to negotiate peace.
Key words: intractable conß icts, collective emotions, group, anger, fear, hope, barriers, peace
Wst҄p
Tematem artykuÙu jest rola emocji w tworzeniu si¿ barier na drodze do pokoju w uporczywych konß iktach mi¿dzy-grupowych. Omawiajc go, skupi¿ si¿ przede wszystkim na trzech emocjach – gniewie, strachu i nadziei. RozwaČa° b¿d¿ szczególny typ konß iktu – konß ikt uporczywy – zwany teČ nierozwizywalnym, który odnosi si¿ do stosunków mi¿dzy-grupowych, w tym mi¿dzyetnicznych i mi¿dzynarodowych. Swoj argumentacj postaram si¿ dowieï°, iČ emocje, zarów-no te indywidualne, jak i kolektywne, peÙni istotn rol¿ w przebiegu konß iktu mi¿dzy grupami oraz w utrudnianiu (czy teČ uÙatwianiu) jego rozwizania. W niniejszej pracy czerpa° b¿d¿ z dorobku psychologii, w szczególnoïci psychologii politycznej, oraz z internacjologii. Korzysta° przy tym b¿d¿ nie tylko z teorii stworzonych w ramach wymienionych dys-cyplin, ale takČe z wyników najnowszych badaÚ naukowych. UwaČam, Če eksplorowanie problematyki zwizanej z rol emocji w konß iktach mi¿dzygrupowych jest niezwykle waČne ze wzgl¿du na aktualn sytuacj¿ na mi¿dzynarodowej scenie politycznej. Jest to teČ temat waČki z powodu przemian, które dokonaÙy si¿ wraz z rewolucj informacyjn i techno-logiczn, z rosnc rol soft power czy smart power, jak równieČ z odrzuceniem racjonalistycznego podejïcia do stosunków mi¿dzynarodowych. Przy czym, chciaÙabym nadmieni°, Če niniejsza praca obejmuje zaledwie wycinek z rozlegÙej proble-matyki konß iktów mi¿dzygrupowych i pojawiajcych si¿ w ich przebiegu emocji.
Wprowadzenie
Uporczywe konß ikty
Swoje rozwaČania rozpoczn¿ od omówienia poj¿cia uporczywego konß iktu (intractable conß ict). Zgodnie z koncep-cj Louisa Kriesberga uzupeÙnion przez Daniela Bar-Tala konß ikty te charakteryzuj si¿ przewlekÙoïci, brutalnoïci,
zÙudzeniem nierozwizywalnoïci. Cechuje je takČe wymaganie duČych inwestycji (zarówno materialnych jak i psychicz-nych), totalnoï° i ulokowanie w centrum Čycia grupy i jej czÙonków. S to konß ikty, które tworz zÙudzenie gry o sumie zerowej – wygrana jednej strony wydaje si¿ oznacza° przegran drugiej, co uniemoČliwia dojïcie do kompromisu18. Jeïli zaï chodzi o faktyczne przykÙady, jednym z najlepiej zbadanych, cho° wciČ nierozwizanych konß iktów jest konß ikt izraelsko-palestyÚski. Wymienionych w koncepcji Kriesberga i Bar-Tala cech moČemy takČe doszukiwa° si¿ w stosunkach mi¿dzy Czeczenami a Rosjanami, jak równieČ mi¿dzy Hutu i Tutsi w Rwandzie.
Istotn wÙaïciwoïci tego typu konß iktów jest tendencja do wytwarzania specyÞ cznego etosu, który daje czÙonkom grupy epistemiczne podstawy funkcjonowania. UÙatwia to zjednoczenie w trudnych warunkach, a takČe zrozumienie natury sytuacji – pozwala czÙonkom zwaïnionych grup odpowiedzie° na pytanie, dlaczego konß ikt powstaÙ i trwa nadal. Etos pozwala teČ ustali° cel, do którego dČy grupa. W konß ikcie uporczywym jest to nieodmiennie przekonanie o dČe-niu do pokoju i do zakoÚczenia konß iktu19.
WyČej wymienione mechanizmy widoczne s m.in. w przebiegu konß iktu rosyjsko-czeczeÚskiego. PrzedÙuČajcy si¿ od XIX w. konß ikt wytworzyÙ swój etos, który wpÙynÙ na caÙy region Kaukazu PóÙnocnego. WiČe si¿ to z radykalizacj pogldów, która przybraÙa szczególny charakter. HasÙa nacjonalistyczne zostaÙy bowiem w tym przypadku zastpione przez islamskie, nawoÙujce do podj¿cia dČihadu. Wraz ze wzrostem nastrojów antyrosyjskich w czeczeÚskim spoÙeczeÚ-stwie wzrosÙo takČe poparcie dla radykalnych metod walki takich jak terroryzm. Podobnie w polityce rosyjskiej wobec Czeczenii dominowaÙy rozwizania siÙowe, nastawione na utrzymanie wizerunku mocarstwa20.
Emocje w grupie
Kolejnymi poj¿ciami, do których odwoÙuj¿ si¿ w niniejszej pracy, s emocje grupowe oraz kolektywne. Gniew, strach i nadzieja s zazwyczaj rozwaČane w kontekïcie jednostki, tj. w wymiarze indywidualnym. Warto zastanowi° si¿ równieČ nad ich wymiarem grupowym, czyli tym, w jaki sposób funkcjonuj w zbiorowoïci, gdy s jednoczeïnie odczuwane przez wi¿cej niČ dwie jednostki. W tym przypadku warunkiem zaistnienia tego typu emocji jest poczucie przynaleČnoïci do danej grupy spoÙecznej. Pojawiaj si¿ one w odpowiedzi na zdarzenia oceniane jako waČne przez grup¿ i zaleČ od trzech gÙównych determinant: stopnia identyÞ kacji z grup oraz wartoïci zdarzenia, która z kolei zaleČy od wartoïci wyznawanych przez t¿ grup¿, jej toČsamoïci i interesów. Kolejn determinant zauwaČan przez badaczy problematyki ma by° percepcja lub teČ odczucie emocji wi¿kszoïci grupy przez jednostk¿. Emocje kolektywne ze zbioru emocji grupo-wych wyróČnia natomiast to, Če podstawy do ich powstania, poza waČnym dla grupy zdarzeniem, nie dostarcza jedynie emocjonalne doïwiadczenie jednostki, lecz przede wszystkim zbiorowoï°, która doïwiadcza emocji. S dzielone i symul-tanicznie odczuwane przez duČ liczb¿ czÙonków danej grupy. Mog by° teČ wynikiem akumulacji wielu emocjonalnych odpowiedzi na istotne dla grupy zdarzenie. MoČliwe s równieČ interakcje mi¿dzy emocjami grupowymi i kolektywnymi – pierwsze mog pojawia° si¿ w odpowiedzi na odczucie drugich, przenika° si¿. Jakkolwiek badacze twierdz, Če zwizek ten moČe by° jeszcze bardziej skomplikowany21.
Innym poj¿ciem, zwizanym z etosem konß iktu uporczywego, jest zbiorowe nastawienie emocjonalne, dla którego podstaw¿ moČe stworzy° jedna lub kilka emocji, które s wynikiem kontekstu, informacji, modeli, zasad spoÙecznych i kulturowych22.Tendencje do ulegania takim nastawieniom emocjonalnym maj szczególnie spoÙeczeÚstwa uwikÙane w konß ikty, zwÙaszcza te uporczywe. Jak twierdzi wybitny badacz problematyki, profesor Daniel Bar-Tal, najbardziej istotne spoïród nich odnosz si¿ do emocji gniewu, strachu i nienawiïci23.
Afekty zwizane s takČe z powstawaniem uprzedzeÚ – oddziaÙuj na selekcj¿, sposób przetwarzania informacji na temat grup spoÙecznych i ich czÙonków. WpÙywaj jednoczeïnie na dost¿pnoï° konstruktów pami¿ciowych odpowie-dzialnych za sposób postrzegania rzeczywistoïci przez grup¿, a wi¿c ksztaÙtuj jej obraz sytuacji24.
18 D. Bar-Tal, Spoáeczno-psychologiczne podstawy nierozwiązywalnych konß iktów, [w:] K. SkarĪyĔska, U. Jakubowska, J. Wasilewski (red.), Konß ikty
miĊdzygrupowe. Przejawy, Ĩródáa i metody rozwiązywania, Warszawa 2007, s. 88.
19 D. Bar-Tal, K. Sharvit, E. Halperin, A. Zafran, Ethos of Conß ict: The Concept and Its Measurement, “Peace and Conß ict: Journal of Peace Psychology” 2012, no. 18/1, s. 41-43.
20 M. Falkowski, Kaukaz Póánocny: rosyjski wĊzeá gordyjski, „Prace OSW” 2004, nr 16, s. 5-28.
21 A. Goldenberg, T. Saguy, E. Halperin, How group-based emotions are shaped by collective emotions: Evidence for emotional transfer and emotional
burden, “Journal of Personality and Social Psychology” 2014, s. 1-2.
22 D. Bar-Tal, dz. cyt., s. 97. 23 TamĪe.
24 M. Kossowska, Emocje a uprzedzenia, czyli jakie emocje wzmacniają, a jakie osáabiają siáĊ uprzedzeĔ u osób autorytarnych, [w:] K. SkarĪyĔska, U. Jakubowska, J. Wasilewski (red.), Konß ikty miĊdzygrupowe. Przejawy, Ĩródáa i metody rozwiązywania, Warszawa 2007, s. 141.
Emocje w konfliktach
Gniew
Przechodzc juČ do wÙaïciwych rozwaČaÚ nad rol emocji w uporczywych konß iktach mi¿dzygrupowych, chciaÙabym rozpocz° od omówienia poj¿cia gniewu. Psycholodzy szukaj przyczyn tej emocji w niekorzystnej ocenie zdarzenia, które jest postrzegane jako wywoÙane przez inn osob¿. Na gniew skÙada si¿ poczucie krzywdy oraz obarczenie innej osoby win za t¿ sytuacj¿, przy jednoczesnym przypisywaniu jej dziaÙaniom intencjonalnoïci. NaleČy odróČni° w tym miejscu frustra-cj¿, która moČe by° przyczyn powstania gniewu, jednak dopiero gdy nastpi ocena poznawcza sytuacji oraz atrybucja odpowiedzialnoïci25. Istotne w tym procesie ma by° takČe dostrzeČenie moČliwoïci przywrócenia pierwotnego stanu26.
Gniew cz¿sto jest niesÙusznie utoČsamiany z agresj, cho° nie jest ona jego jedyn form ekspresji. Wchodzi on w skÙad emocji takich jak zawiï° i wrogoï°, zazdroï°; odgrywa takČe rol¿ w dČeniu do zemsty. Jednoczeïnie gniew uÙatwia prze-zwyci¿Čenie strachu, pozwala na dČenie do celu bez brania pod uwag¿ dČeÚ innych ludzi27. Dlatego teČ spotyka si¿ z negatywnym odbiorem spoÙecznym i jednostka, aby by° akceptowana musi nauczy° si¿ go hamowa°28. W kulturach indywidualistycznych gniew, jak si¿ jednak okazuje, moČe speÙnia° waČn rol¿. Tam gdzie jednostka musi potwierdza° swoj odr¿bnoï° na tle innych czÙonków grupy, cz¿sto powtarza si¿ stereotyp m¿skoïci zwizanej z gniewem i jego eks-presj. Emocja ta mobilizuje czÙonków grupy do dziaÙaÚ, których nie byliby oni w stanie wykona° w normalnym stanie emocjonalnym. Dodaje odwagi i przede wszystkim usprawiedliwia czyny, które mog póĊniej okaza° si¿ bÙ¿dne29. Gniew ma zwizek z przemoc, naleČy jednak zauwaČy°, Če samo jego pojawienie si¿ nie tÙumaczy caÙkowicie takich aktów przemocy jak masowe mordy. Natomiast niewtpliwie emocja ta odgrywa istotn rol¿ w konß iktach, zarówno interper-sonalnych, jak i wewntrzgrupowych czy mi¿dzygrupowych. Uczestniczy w tworzeniu hierarchii oraz w ochronie grupy – stymuluje bowiem agresywne dziaÙania wobec obcych, którzy mog by° potencjalnie zagraČajcy30. Do pozytywnych wÙaïciwoïci gniewu naleČy stymulacja do dziaÙania, w odpowiedzi na odczuwan niesprawiedliwoï°. DziaÙanie to moČe si¿ sta° pocztkiem zmian, a w ich wyniku – poprawienia sytuacji31.
Jak twierdzi Michal Reifen Tagar i wspóÙpracownicy, w zwizku z wyČej wymienionymi cechami gniewu, jego po-wizanie z konß iktami mi¿dzygrupowymi (w tym zbrojnymi) jest wr¿cz intuicyjne32. Jeïli jedna strona odczuwa frustracj¿ w zwizku z krzywdzcym j traktowaniem, zmarnowanymi szansami i poniČeniem, jednoczeïnie dostrzegajc w tym win¿ strony przeciwnej, reakcja emocjonalna jest Ùatwa do przewidzenia33. Pozostaje jedynie odpowiedzie° na pytanie, jaka b¿dzie jej ekspresja. Gniew sprzyja podj¿ciu ryzyka, równieČ tego zwizanego z przystpieniem do negocjacji po-kojowych oraz udzieleniem grupie przeciwnej tzw. kredytu zaufania. Daje poczucie siÙy i pomaga utrzyma° optymizm, co do wyniku konß iktu. JednakČe, jak zwraca uwag¿ Maria Jarymowicz, optymizm ten nie moČe równa° si¿ z nadziej. Jest to raczej myïlenie Čyczeniowe, zwykle nie niesie ze sob konstruktywnych wizji przyszÙoïci po pokonaniu i pozby-ciu si¿ przeciwnika – cz¿sto poprzez agresywne dziaÙania. Niestety przyczynia si¿ to tym samym do nasilenia konß iktu i zwizanych z nim negatywnych emocji34. Samo wystpienie gniewu nie musi jednak prowadzi° do eskalacji przemocy. Wyniki badaÚ Erana Halperina dowodz, Če w przypadku konß iktu mi¿dzy Izraelczykami a PalestyÚczykami, ci pierwsi, wykazujc wysoki poziom gniewu, posiadali tendencj¿ do dwóch reakcji – poparcia dla akcji zbrojnych przeciwko stronie przeciwnej, ale takČe wsparcia edukacyjnych sposobów wypracowania zmiany i nawizania porozumienia. Co wi¿cej, gniew moČe stymulowa° poparcie dla nieagresywnej polityki wobec wroga. WiČe si¿ to jednak z wiar w to, Če czÙonko-wie grupy przeciwnej mog si¿ zmieni°, poniewaČ myïl racjonalnie35.
Na negatywny wpÙyw gniewu w konß iktach zwraca natomiast uwag¿ Robert J. Sternberg. Emocja ta jest mi¿dzy innymi skÙadnikiem nienawiïci do strony przeciwnej. Odczucie gniewu wynika przy tym z percepcji grupy obcej jako
nie-25 Zob. L. Leonard, Frustration-aggression hypothesis: Examination and Reformulation, “Psychological Bulletin” 1989, no. 106/1, s. 59-73. 26 W. àosiak, Psychologia emocji, Warszawa 2007, s. 59.
27 K. Oatley, J. M. Jenkins, Zrozumieü Emocje, Warszawa 2003, s. 300. 28 W. àosiak, dz. cyt., s. 59. Zob. K. Oatley, J. M. Jenkins, dz. cyt., s. 296-298. 29 K. Oatley, J. M. Jenkins, dz. cyt., s. 298-300.
30 W. àosiak, dz. cyt., s. 135-136.
31 M. Reifen Tagar, Ch. M. Federico, E. Halperin, The positive effect of negative emotions in protracted conß ict: The case of anger, ”Journal of Experimen-tal Social Psychology” 2011, no. 47, s. 160.
32 TamĪe, s. 158.
33 Zob. L. Berkowitz, dz. cyt., s. 59-73.
34 M. Jarymowicz, D. Bar-Tal, Strach i nadzieja w konß iktach miĊdzynarodowych, zwanych nierozwiązywalnymi, [w:] K. SkarĪyĔska, U. Jakubowska, J. Wasilewski (red.), Konß ikty miĊdzygrupowe. Przejawy, Ĩródáa i metody rozwiązywania, Warszawa 2007, s. 24.
produktywnej, przeszkadzajcej czy wr¿cz szkodzcej. Od takiego podejïcia pozostaje zaledwie krok do delegitymizacji, dehumanizacji lub w koÚcu eliminacji przeciwników36.
Strach
Strach jest kolejn waČn emocj, która oddziaÙuje na ludzi w sytuacji konß iktu. Literatura przedmiotu opisuje go jako reakcj¿ na zidentyÞ kowane, realne i bezpoïrednie zagroČenie – najcz¿ïciej Þ zyczne. Reakcja ta ma by° zwizana z oczeki-waniem na potencjalnie niebezpieczne zdarzenie. W tym miejscu trzeba teČ zwróci° uwag¿ na rozróČnienie strachu i l¿ku. Ten ostatni ma charakter bardziej symboliczny, egzystencjalny i moČe nie przystawa° do rzeczywistej sytuacji37. Strach i l¿k mog obniČa° wydajnoï° i efekty procesów poznawczych i wpÙywa° na ich tendencyjnoï° tj. selektywnoï° uwagi i priorytetowe przetwarzanie bodĊców o negatywnej walencji38.
W wyČej podanej deÞ nicji strach uj¿ty jest jako reakcja na zagroČenie Þ zyczne jednostki. W konß iktach zbrojnych mamy natomiast do czynienia nie tylko z zagroČeniem Þ zycznym, ale takČe z ryzykiem utraty terytorium oraz toČsamo-ïci. Dlatego teČ w tym wypadku emocje gniewu i strachu s ïciïle ze sob sprz¿Čone. Odpowiedzi na zagroČenie jest strach, na naruszenie toČsamoïci i bezpieczeÚstwa – gniew. Cz¿sto prowadzi to do agresywnej reakcji i proces ten zaczyna si¿ zap¿tla°. Warto zauwaČy°, iČ inaczej niČ w normalnej sytuacji spoÙecznej, gniew i agresja nie podlegaj negatywnej oce-nie grupy. Zjawisko to jeszcze bardziej wzmacnia p¿tl¿ strach-goce-niew-agresja, utrudniajc jej przerwaoce-nie. NiemoČnoï° roz-wizania konß iktu powoduje poczucie bezradnoïci, co prowadzi do wyuczenia (niemal automatycznej) reakcji agresj na postrzegane zagroČenie39. Wymienione mechanizmy mog wi¿c prowadzi° do tzw. bÙ¿dnego koÙa przemocy, w którym grupa kiedyï przeïladowana, sama zaczyna przeïladowa° grup¿ obc. Zjawisko to moČe by° dostrzeČone w stosunkach izraelsko-palestyÚskich40.
Strach bierze równieČ udziaÙ w mechanizmach powstawania konß iktu mi¿dzy grupami. ZagroČenie bezpieczeÚstwa sprawia, Če wyraĊne oddzielenie czÙonków wÙasnej grupy od obcej staje si¿ niezwykle istotne. Powoduje to wzmocnienie wewn¿trznej solidarnoïci spoÙecznej. Jednoczeïnie powstaje tendencja do atrybucji negatywnych cech przeciwnikowi41. Grupa obca jest postrzegana jako wystarczajco silna, aby zagrozi° grupie wÙasnej, co tworzy podatny grunt do zakÙóceÚ w percepcji rzeczywistoïci konß iktu oraz do generowania uprzedzeÚ i stereotypów42. Z badaÚ Smadar Cohen-Chen, Era-na HalperiEra-na, Roni Porat i Daniela Bar-Tala wynika, Če strach negatywnie wpÙywa Era-na proces rozwizywania konß iktu, a takČe utwierdza przyswojony pogld na sytuacj¿, w której znajduj si¿ grupy. Ponadto poparcie dla dziaÙaÚ wojennych i agresywnej polityki jest predyktorem wysokiego poziomu strachu, co wiČe si¿ z odrzucaniem informacji zwizanych z moČliwoïci zawarcia pokoju43.
Jakkolwiek, pomimo istotnej roli w konß iktach mi¿dzygrupowych, sam strach nie prowadzi do eskalacji przemocy. Jak wyjaïnia Omar Shahabudin McDoom na podstawie danych zebranych poïród rwandyjskich Hutu i Tutsi po wojnie domowej w latach 1990-1994, zagroČenie bezpieczeÚstwa i zwizany z nim strach wyjaïnia powody polaryzacji grup, nie odpowiada natomiast na pytanie, dlaczego doszÙo do ludobójstwa44. Przy czym emocja ta moČe by° zarówno powodem wybuchu konß iktu mi¿dzygrupowego (tak jest w przypadku dziaÙania tzw. dylematu bezpieczeÚstwa), jak równieČ moČe by° jego efektem (gdy konß ikt jest sterowany przez elity, które prowokuj emocjonaln reakcj¿ czÙonków grupy)45.
Strach (obok gniewu) wchodzi w skÙad nienawiïci, zgodnie z jej trójskÙadnikow teori46. W tym miejscu chciaÙabym przytoczy° wyniki badaÚ dotyczcych chyba najbardziej nagÙoïnionego konß iktu uporczywego, tj. konß iktu mi¿dzy Izraelczykami a PalestyÚczykami. Badania Gabiego Ben-Dora i innych wykazuj, Če strach jest centraln i staÙ cech
spo-36 R. J. Sternberg, A duplex theory of hate: Development and application to terrorism, massacres, and genocide, “Review of General Psychology” 2003, no. 7/3, s. 307-309.
37 W. àosiak, dz. cyt., s. 53. 38 TamĪe, s. 122-126.
39 M. Jarymowicz, D. Bar-Tal, dz. cyt., s. 24-25.
40 E. Staub, D. Bar-Tal, Ludobójstwo, masowe mordy i uporczywe konß ikty, [w:] D. O. Sears, L. Huddy, R. Jervis (red.), Psychologia polityczna, Kraków 2008, s. 662.
41 O. McDoom Shahabudin, The psychology of threat in intergroup conß ict: Emotions, Rationality, and Opportunity in the Rwandan Genocide, “Interna-tional Security” 2012, no. 37/2, s. 122.
42 TamĪe, s. 129.
43 S. Cohen-Chen, E. Halperin, R. Porat, D. Bar-Tal, The differential effects of hope and fear on information processing in intractable conß ict, “Journal of Social and Political Psychology” 2014, no. 2/1, s. 20-21.
44 Omar Shahabudin McDoom przyczyn tego ludobójstwa upatruje w systemie politycznym oraz w dziaáalnoĞci etnicznych ekstremistów. Zob. O. McDo-om Shahabudin, dz. cyt., s. 123.
45 TamĪe, s. 126-127.
ÙeczeÚstwa izraelskiego. Dotyczy on wojny, zagroČenia pÙyncego z wykorzystania niekonwencjonalnych broni, skrzyw-dzenia bliskich oraz ataków terrorystycznych. SondaČe Ligi Antydefamacyjnej z 2008 r. ukazuj, Če aČ 82% Čydowskich nastolatków (15-18 lat) oraz 77% dorosÙych uwaČa, Če Izrael jest realnie zagroČony lub zagroČony eksterminacj. Co wi¿cej, 39% nastolatków i 35% dorosÙych w znacznym stopniu obawia si¿ powtórzenia ZagÙady w przyszÙoïci47. Badania autor-stwa Erana Halperina i Daphny CaneĴ i-Nisim wykazaÙy natomiast, iČ 63,9% izraelskich ydów odczuwa w stosunku do PalestyÚczyków nienawiï° o wysokim poziomie nat¿Čenia48.
Nadzieja
ZgoÙa inny charakter posiada emocja nadziei, która zaliczana jest do kategorii emocji pozytywnych. Obejmuje aspi-racje, oczekiwanie, Če sytuacja rozwiČe si¿ pomyïlnie oraz pozytywne przeczucia co do wyników dziaÙaÚ. Do aktywacji nadziei dochodzi gdy jednostka posiada wyobraČenie wartoïci, do której dČy i ïwiadomoï° tego, Če jest ona moČliwa do osigni¿cia49. Pozytywna zmiana mentalna, jaka nast¿puje w wyniku pojawienia si¿ nadziei, uÙatwia zaplanowanie i pod-j¿cie dziaÙania, wyznaczenie i dookreïlenie celu, wykorzystanie wyobraĊni, kreatywnoïci, myïlenia poza schematami oraz podj¿cia niezb¿dnego ryzyka50.
Podobnie jak gniew, nadzieja wiČe si¿ z dziaÙaniem. UmoČliwia dostrzeČenie nowych rozwizaÚ. Emocja ta zwi¿ksza efektywnoï° procesów poznawczych, co z kolei uÙatwia rozwizywanie problemów. Pomaga jednostce aktywnie poszu-kiwa° drogi do celu oraz sprawniej pozysposzu-kiwa° i przetwarza° informacje z otoczenia51.
Jak twierdzi Smadar Cohen-Chen i inni, jedn z najtrudniejszych do pokonania barier na drodze do rozwizania konß iktu jest przekonanie, iČ sytuacja nie moČe si¿ zmieni°. Prowadzi ono do apatii oraz oboj¿tnoïci, niemoČnoïci dostrze-Čenia szansy na popraw¿ sytuacji. W takiej sytuacji, aby zmobilizowa° uwikÙane w konß ikt grupy do dziaÙania, niezb¿dne jest pojawienie si¿ nadziei na zakoÚczenie sporu. Implikuje ona wi¿ksz elastycznoï° myïlenia, równieČ o moČliwoïci kompromisu z drug stron. Badania wykazuj, Če osoby cechujce si¿ wyČszym poziomem nadziei, deklaruj równieČ pokojowe pogldy. W zwizku z tym s teČ bardziej otwarte na informacje dotyczce moČliwoïci naprawy zakÙóconych konß iktem relacji ze stron przeciwn. Pojawienie si¿ nadziei jest wi¿c wielce poČdane, jeïli grupy chc dČy° do pokoju. Czy jednak moČn j indukowa°? Badacze odpowiadaj twierdzco na to pytanie – nadzieja pojawia si¿ wraz z ewolucj obrazu konß iktu oraz uïwiadomieniem sobie moČliwoïci jego ksztaÙtowania i zmiany52.
ZostaÙo nadmienione wczeïniej, Če nadzieja wiČe si¿ ze zdolnoïci do wyobraČenia sobie Čycia po konß ikcie oraz stworzenia planu dotarcia do upragnionego celu. Nie jest to wi¿c zwyczajne myïlenie Čyczeniowe na temat wygranej w sporze. Maria Jarymowicz pisze, Če jest to „radosne oczekiwanie”, które pojawia si¿, gdy jednostka uïwiadomi sobie, Če dojïcie do rozwizania jest Ùatwiejsze, niČ si¿ pierwotnie wydawaÙo i obmyïli w tym celu kroki, które j do niego zawio-d. Niestety podtrzymanie nadziei w warunkach cigÙego poczucia zagroČenia, gdy sytuacja wymaga skupienia si¿ na teraĊniejszoïci, a nie przyszÙoïci, okazuje si¿ trudne. Nieodzowne jest w tym wypadku realistyczne ocenianie prawdopo-dobieÚstwa sukcesu oraz zdolnoï° do odraczania nagrody, któr jest pokój53.
Podsumowanie
Z przytoczonych przeze mnie argumentów wynika, Če emocje peÙni istotn rol¿ w przebiegu konß iktów uporczy-wych i tym samym, wraz z interesami narodowymi, ksztaÙtuj stosunki mi¿dzynarodowe54. Cho° cz¿sto (niesÙusznie) s przeciwstawiane rozumowi, badacze coraz cz¿ïciej zauwaČaj, Če ich rola jest znacznie bardziej zÙoČona. Nie s bowiem odwrotnoïci racjonalnoïci – s w pewnym stopniu (by° moČe jeszcze niepoznanym) jej pierwotnym uzupeÙnieniem55. Nios z sob energi¿, która odpowiednio ukierunkowana reguluje zachowanie czÙowieka. Podstawowe pytanie w ba-daniach nad rol emocji w konß iktach mi¿dzygrupowych dotyczy tego, czy moČna je w jakiï sposób ksztaÙtowa°. Jeïli
47 E. Halperin, N. Oren, D. Bar-Tal, Socio-psychological barriers to resolving the Israeli-Palestinian conß ict: an analysis of Jewish Israeli society, [w:] Y. Bar-Siman-Tov (red.), Barriers to peace in the Israeli-Palestinian conß ict, Jerusalem 2010, s. 45-46.
48 TamĪe, s. 46-47.
49 S. Cohen-Chen, E. Halperin, R. J. Crisp, J. J. Gross, Hope in the Middle East: malleability beliefs, hope, and the willingness to compromise for peace, “Social Psychology and Personality Science” 2014, no. 5/1, s. 67.
50 S. Cohen-Chen, E. Halperin, R. Porat, D. Bar-Tal, dz. cyt., s. 14. 51 S. Cohen-Chen, E. Halperin, R. J. Crisp, J. J. Gross, dz. cyt., s. 15. 52 S. Cohen-Chen, E. Halperin, R. Porat, D. Bar-Tal, dz. cyt., s. 72. 53 M. Jarymowicz, D. Bar-Tal, dz. cyt., s. 30-31.
54 P. A. ĝwitalski, Emocje, interesy, wartoĞci: przemiany paradygmatów polityki miĊdzynarodowej, ToruĔ 2013, s. 199-242. 55 W. àosiak, dz. cyt., s. 106-120.
bowiem nauczymy si¿ je kontrolowa° i sterowa° nimi, moČliwe, Če osigni¿cie pokoju w konß iktach uporczywych, takich jak izraelsko-palestyÚski czy czeczeÚski, by° moČe unikni¿cie eskalacji przemocy takich jak w Rwandzie, okaČe si¿ nie tylko moČliwe, ale i Ùatwiejsze. MogÙoby to równieČ usprawni° proces odbudowywania relacji mi¿dzy zwaïnionymi stro-nami, który jest warunkiem utrzymania status quo po zakoÚczeniu sporu. Trudno nie zauwaČy°, iČ ogromny Ùadunek emo-cjonalny konß iktów nie pozostaje bez wpÙywu na funkcjonowanie jednostek i grupy jako caÙoïci. PrzeciČenie stresorami zwizanymi z zagroČeniem, strachem i traum cz¿sto prowadzi do pojawiania si¿ chorób psychicznych wymagajcych dÙugoletniej terapii56. Podobnie dzieje si¿ z organizmem spoÙeczeÚstwa, które zachowuje krzywdy w zbiorowej pami¿ci57. Z badania Erana Halperina wynika, Če recept na niekontrolowan reakcj¿ emocjonaln jest ponowna ocena poznawcza sytuacji. Badani, którzy trenowali obiektywne i analityczne myïlenie na temat wywoÙujcych emocje zdarzeÚ, wykazy-wali mniejsz pobudliwoï° emocjonaln na podobne bodĊce prezentowane w kolejnych etapach badaÚ58. Trening jest moČliwy do przeprowadzenia nie tylko w laboratoryjnych warunkach. Pozytywne efekty moČe przynieï° równieČ wpro-wadzenie zmian w edukacji szkolnej oraz promowanie pokojowego nastawienia w mediach i przez elity polityczne59.
Bibliografia:
[1] Bar-Tal D., SpoÙeczno-psychologiczne podstawy nierozwizywalnych konß iktów, [w:] SkarČyÚska K., Jakubowska U., Wasilewski J.(red.), Konß ikty
mi¿dzygrupowe. Przejawy, ĊródÙa i metody rozwizywania, Warszawa 2007
[2] Bar-Tal D., Rosen Y., Peace education in societies involved in intractable conß icts: Direct and indirect models, “Review of Educational Research” 2009, no. 79/2
[3] Bar-Tal D., Sharvit K., Halperin E., Zafran A., Ethos of Conß ict: The Concept and Its Measurement, “Peace and Conß ict: Journal of Peace Psychol-ogy” 2012, no. 18/1
[4] Berkowitz L., Frustration-aggression hypothesis: Examination and Reformulation, “Psychological Bulletin” 1989, no. 106/1
[5] Betancourt T. S., Salhi C., Buka S., Leaning J., Dunn G., Earls F., Connectedness, social support and internalising emotional and behavioural problems
in adolescents displaced by the Chechen conß ict, “Disasters” 2012, no. 36/4
[6] Campana A., Collective memory and violence: The use of myths in the Chechen separatist ideology, 1991-1994, “Journal of Muslim Minority Aě airs” 2009, no. 29/1
[7] Cohen-Chen S., Halperin E., Porat R., Bar-Tal D., The diě erential eě ects of hope and fear on information processing in intractable conß ict, “Journal of Social and Political Psychology” 2014, no. 2/1
[8] Cohen-Chen S., Halperin E., Crisp R. J., Gross J. J., Hope in the Middle East: malleability beliefs, hope, and the willingness to compromise for peace, “Social Psychology and Personality Science” 2014, no. 5/1
[9] +ehaji°-Clancy S., Eě ron D. A., Halperin E., Liberman V., Ross L. D., AĜ rmation, acknowledgment of in-group responsibility, group based guilt, and
support for reparative measures, “Journal of Personality and Social Psychology” 2011, no. 101/2
[10] Dam C., How to feud and rebel: 2. Histories, cultures and grievances of Chechens and Albanians, “Iran and the Casucasus” 2011, no. 15
[11] Duě y J., Empathy, neutrality and emotional intelligence: A balancing act for the emotional Einstein, “Queensland University of Technology Law & Justice Journal” 2010, no. 10/1
[12] Fernando J. W., Kashima Y., Laham S. M., Multiple emotions: A person-centered approach to the relationship between intergroup emotion and action
orientation, “Emotion” 2014, no. 14/4
[13] Fischer A. H., Roseman I. J., Beat them or ban them: The characteristics and social functions of anger and contempt, “Journal of Personality and Social Psychology” 2007, no. 93/1
[14] Goldenberg A., Saguy T., Halperin E., How group-based emotions are shaped by collective emotions: Evidence for emotional transfer and emotional
burden, “Journal of Personality and Social Psychology” 2014, no. 107/4
[15] Golec de Zavala A., Wybór dziaÙaÚ w konß ikcie politycznym: rola przekonaÚ spoÙecznych i indywidualnej motywacji poznawczej, [w:] SkarČyÚska K., Jakubowska U., Wasilewski J. (red.), Konß ikty mi¿dzygrupowe. Przejawy, ĊródÙa i metody rozwizywania, Warszawa 2007
[16] Halperin E., Collective emotion and emotion regulation in intractable conß icts, [w:] Scheve Ch., Salmela M. ,Collective Emotions, Oxford 2014 [17] Halperin E., Emotion, Emotion Regulation, and Conß ict Resolution, “Emotion Review” 2014, no. 6/1
[18] Halperin E., Pliskin R., Saguy T., Liberman V., Gross J. J., Emotion regulation and the cultivation of political tolerance: Searching for a new track for
intervention, “Journal of Conß ict Resolution” 2013, no. 58/6
[19] Halperin E., Porat R., Tamir M., Gross J. J., Can emotion regulation change political aĴ itudes in intractable conß icts? From the laboratory to the Þ eld, “Psychological Science” 2013, no. 24/2
[20] Hirschberger G., Pyszczynski T., An existential perspective on violent solutions to ethno-political conß ict, [w:] Shaver P. R., Mikulincer M. (red.)
Human aggression and violence: Causes, manifestations, and consequences, Herzilya 2011
[21] Jarymowicz M., Bar-Tal D., Strach i nadzieja w konß iktach mi¿dzynarodowych, zwanych nierozwizywalnymi, [w:] Jakubowska U., Wasilewski J. (red.), Konß ikty mi¿dzygrupowe. Przejawy, ĊródÙa i metody rozwizywania, Warszawa 2007
56 Zob. T. S. Betancourt, C. Salhi, S. Buka, J. Leaning, G. Dunn, F. Earls, Connectedness, social support and internalising emotional and behavioural
problems in adolescents displaced by the Chechen conß ict, “Disasters” 2012, no. 36/4, s. 635-655.
57 Bar-Tal Daniel, dz. cyt., s. 93.
58 E. Halperin, R. Porat, M. Tamir, J. J. Gross, Can emotion regulation change political attitudes in intractable conß icts? From the laboratory to the Þ eld, “Psychological Science” 2013, no. 24/2, s. 106-111.
59 D. Bar-Tal, Y. Rosen, Peace education in societies involved in intractable conß icts: Direct and indirect models, “Review of Educational Research” 2009, no. 79/2, s. 557-575.
[22] Kang S.-M., Lau A. S., Revisiting the out-group advantage in emotion recognition in multicultural society: Further evidence for the in-group advantage, “Emotion” 2013, no. 13/2
[23] Korf B., Functions of violence revised: Greed, pride and grievance in Sri Lanka’s civil war, “Progress in Development Studies” 2006, no. 6/2 [24] Kossowska M., Emocje a uprzedzenia, czyli jakie emocje wzmacniaj, a jakie osÙabiaj siÙ¿ uprzedzeÚ u osób autorytarnych, [w:] Jakubowska U.,
Wasi-lewski J. (red.), Konß ikty mi¿dzygrupowe. Przejawy, ĊródÙa i metody rozwizywania, Warszawa 2007
[25] Krämer K., Bente G., Luo S., Pfeiě er U. J., Han S., Vogeley K., Inß uence of ethinc group-membership and gaze direction on the perception of emotions.
A cross-cultural study between Germany and China, “PLoS ONE” 2013, no. 8/6
[26] Levy Paluck E., Reducing intergroup prejudice and conß ict using the media: A Þ eld experiment in Rwanda, “Journal of Personality and Social Psy-chology” 2009, no. 96/3
[27] Rosiak W., Psychologia emocji, Warszawa 2007
[28] McDoom S. O., The psychology of threat in intergroup conß ict: Emotions, Rationality, and Opportunity in the Rwandan Genocide, “International Security” 2012, no. 37/2
[29] Miluska J., Ambiwalentna rola kultury wobec stereotypów i uprzedzeÚ jako podstawy konß iktów etnicznych, [w:] Jakubowska U., Wasilewski J. (red.),
Konß ikty mi¿dzygrupowe. Przejawy, ĊródÙa i metody rozwizywania, Warszawa 2007
[30] Oatley K., Jenkins J. M., Zrozumie° Emocje, Warszawa 2003
[31] Reifen T. M., Federico Ch. M., Halperin E., The positive eě ect of negative emotions in protracted conß ict: The case of anger, “Journal of Experimental Social Psychology” 2011, no. 47
[32] Wilmot W. W., Hocker J. L., Konß ikty mi¿dzy ludĊmi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
[32] Staub E., Bar-Tal D., Ludobójstwo, masowe mordy i uporczywe konß ikty, [w:] SearsD. O., Huddy L., Jervis R. (red.), Psychologia polityczna, Kraków 2008
[33] Sternberg R. J., A duplex theory of hate: Development and application to terrorism, massacres, and genocide, “Review of General Psychology” 2003, no. 7/3
