Karolina Maria Dąbrowska-Chołostiakow, Teresa Kocbach
Centrum Opieki Paliatywnej im. Jana Pawła II w Olsztynie, Polska
Kontrola emocji oraz kompetencje społeczne pielęgniarek i pielęgniarzy pracujących w jednostkach opieki
paliatywnej — raport z badania
przeprowadzonego wśród pracowników zatrudnionych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego
Emotional control and social competence of nurses
working in palliative care: a research report on workers from the Warmia and Mazury voivodeship
Streszczenie
Wstęp. Pacjent w terminalnej fazie choroby nowotworowej wymaga opieki wielodyscyplinarnego zespołu.
Najwięcej czasu z chorym spędza pielęgniarka lub pielęgniarz, którzy, poza minimalizowaniem dolegliwości fizycznych, są też często powiernikami trosk pacjenta i jego najbliższych. Dlatego też w pielęgniarstwie ważne jest kontrolowanie pojawiających się w trakcie wykonywania pracy emocji oraz łączenie elemen- tów „twardych”, czyli merytorycznych w zakresie wiedzy i umiejętności z elementami „miękkimi”, czyli interpersonalnymi. Nawiązuje do tego Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 maja 2012 r. w sprawie standardów kształcenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa.
Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone w okresie od lipca 2015 r. do kwietnia 2016 r.
w grupie pielęgniarek i pielęgniarzy z województwa warmińsko-mazurskiego, pracujących w 27 ośrodkach opieki paliatywnej. Analizie poddano 112 zestawów narzędzi badawczych zawierających: „Skalę kontroli emocjonalnej” autorstwa M. Watson i S. Greera, „Kwestionariusz kompetencji społecznych” autorstwa A. Matczak oraz metryczkę.
Wyniki. Stwierdzono ujemny związek pomiędzy poziomem kontroli emocji badanych, a ich poziomem kompetencji społecznych w ujęciu ogólnym oraz w poszczególnych podskalach. Badani na zbliżonym
Adres do korespondencji: Karolina Maria Dąbrowska-Chołostiakow Centrum Opieki Paliatywnej im. Jana Pawła II w Olsztynie
al. Wojska Polskiego 30, 10–229 Olsztyn e-mail: dabrowska.k.m@gmail.com
Palliative Medicine in Practice 2018; 12, 2, 97–105 Copyright © Via Medica, ISSN 2545–0425
Maslach — wskazuje trzy główne aspekty wypalenia:
wyczerpanie emocjonalne, depersonalizację i poczucie obniżonych dokonań osobistych. Wyczerpanie emocjo- nalne powoduje częste wyrażanie złości i gniewu oraz utratę kontroli nad manifestowaniem tych stanów [3].
Istotną rolę odgrywa fakt, że spośród członków zespołu opiekującego się chorym, pielęgniarka bądź pielęgniarz spędzają najwięcej czasu z pacjentem.
Poza leczeniem objawów fizycznych, pielęgniarki i pielęgniarze stają się często pierwszymi odbiorcami trosk, lęków i innych problemów w sferze psychicznej i duchowej zarówno pacjenta, jak i jego najbliższych, co nasila stres, którego doświadczają w pracy [4].
Na stresogenny charakter pracy wpływają również czynniki wynikające z konieczności interakcji z ludźmi, między innymi konieczność rywalizacji, kooperacji czy kompromisu [5, 6]. Efektywność radzenia sobie z ce- chami społecznymi pracy związana jest z poziomem posiadanych kompetencji społecznych.
Zwrócenie uwagi na kwestie związane z kompeten- cjami społecznymi pielęgniarek i pielęgniarzy znajduje swoje uzasadnienie również w Rozporządzeniu Mini- stra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 maja 2012 r.
Wstęp
Ze względu na specyfikę zaawansowanej choro- by nowotworowej i jej ostateczny charakter, pacjent powinien być otoczony opieką wielodyscyplinarnego zespołu, złożonego z lekarza, psychologa, rehabilitanta, kapelana, pracownika socjalnego oraz pielęgniarki bądź pielęgniarza. Zgodnie z założeniami opieki paliatywnej do zadań członków zespołu należą między innymi: le- czenie objawów, wsparcie psychiczne, socjalne i ducho- we chorego oraz opieka nad rodziną i bliskimi podczas choroby i w okresie żałoby [1]. Stający przed takimi wyzwaniami pracownicy ośrodków opieki paliatywnej mają również za zadanie utrzymanie stanu równowagi między środowiskiem pracy, a własnymi oczekiwania- mi, zasobami i umiejętnością adaptacji do warunków pracy. W niesprzyjających okolicznościach zachwianie tej równowagi może spowodować objawy zespołu wypalenia, który występuje częściej w zawodach zwią- zanych z pomocą udzielaną innym osobom. Literatura przedmiotu nawiązuje do wielu aspektów zespołu wypalenia [2]. Podejście wielowymiarowe — jedno z popularniejszych, zaproponowane przez Christinę
poziomie tłumią gniew, lęk i depresję. Najwyższy poziom tłumienia emocji, ze szczególnym uwzględnieniem lęku, osiągnęli pracownicy hospicjum stacjonarnego. Niespełna jedna czwarta badanych osiągnęła wysokie wyniki na poziomie kompetencji społecznych.
Wnioski. Wraz ze wzrostem tłumienia emocji spada poziom kompetencji społecznych pielęgniarek i pielęgniarzy. Pracownicy hospicjum domowego i stacjonarnego różnią się poziomem oraz sposobem tłumienia emocji. Wiek osób badanych wpływa istotnie na efektywność zachowań w sytuacjach wyma- gających asertywności.
Palliat Med Pract 2018; 12, 2: 97–105 Słowa kluczowe: pielęgniarka, pielęgniarz, kontrola emocji, kompetencje społeczne, hospicjum
Abstract
Background. A patient in the terminal phase of cancer requires the care of a multidisciplinary team. The patient spends most of the time with a nurse, who in addition to minimizing physical ailments is often the trustee of the patient and their family. Therefore it is important to control the emotions arising in the course of nursing work and combine „hard” elementsie. substantive knowledge and skills with „ soft”, interpersonal elements. This is referred to in a Ministry of Science and Higher Education regulation from the 9th of May, 2012, addressing universities’ education standards for medical, dental, pharmaceutical, nursing and midwifery fields of study.
Material and Methods. The study was carried out in from July 2015 till April 2016 amongst a group of nurses from the Warmia-Mazury voivodeship working in 27 palliative care centers. We analyzed 112 research toolkits containing Scale of emotional control by M. Watson and S. Greer, Social competence questionnaire KKS-A by A. Matczak and a general data questionnaire.
Results. We found a negative association between levels of emotional control and social competence in general and in specific subscales. The respondents suppress anger, anxiety, and depression at a similar level. The highest level of suppression, with particular emphasis on fear, was recorded in stationary hospice workers. Less than a quarter of respondents achieved high results in level of social competence.
Conclusions. Increased suppression of emotions correlates with a declining level of social competence of nurses. Employees of house and stationary hospices differ in the level and method of emotional suppression.
The subjects’ age has a significant effect on the efficiency of behavior in situations requiring assertiveness.
Palliat Med Pract 2018; 12, 2: 97–105 Key words: nurse, emotional control, social competence, hospice
w sprawie standardów kształcenia dla kierunków stu- diów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farma- cji, pielęgniarstwa i położnictwa. W Rozporządze- niu wymieniono dziesięć oczekiwanych kompetencji społecznych w zawodzie pielęgniarki/pielęgniarza, są to: poszanowanie godności i autonomii osób powie- rzonych opiece; systematyczne wzbogacanie wiedzy zawodowej i kształtowanie umiejętności, dążąc do profesjonalizmu; przestrzeganie wartości, powinności i sprawności moralnych w opiece; wykazywanie odpo- wiedzialności moralnej za człowieka i wykonywanie zadań zawodowych; przestrzeganie praw pacjen- ta; rzetelne i dokładne wykonywanie powierzonych obowiązków zawodowych; przestrzeganie tajemni- cy zawodowej; współdziałanie w ramach zespołu interdyscyplinarnego w rozwiązywaniu dylematów etycznych z zachowaniem zasad kodeksu etyki zawo- dowej; otwartość na rozwój podmiotowości własnej i pacjenta; przejawianie empatii w relacji z pacjentem i jego rodziną oraz współpracownikami [7]. Ponadto w zawodzie pielęgniarki/pielęgniarza niezwykle ważne jest łączenie elementów „twardych”, czyli merytorycz- nych w zakresie wiedzy i umiejętności, z elementami
„miękkimi”, czyli interpersonalnymi [8].
Jak rozumiane są kompetencje? Erik Erikson kom- petencje definiuje jako „swobodne doświadczenie sprawności, umiejętności i inteligencji w pełnieniu zadań, niezakłócone infantylną niższością wobec osób jakoby bardziej kompetentnych” [9]. Natomiast Michael Argyle, definiując kompetencje społeczne, podkreśla, że wiążą się one ze zdolnościami i posia- daniem umiejętności niezbędnych do tego, by wy- wrzeć pożądany wpływ na innych ludzi w sytuacjach społecznych [10].
Poza kompetencjami społecznymi, które odgrywa- ją znaczącą rolę w dającym satysfakcję wykonywaniu zawodu pielęgniarki/pielęgniarza, ważnym aspektem jest doświadczanie emocji oraz sposób ich wyraża- nia. Emocje rozumiane są jako subiektywne stany psychiczne, uruchamiające priorytet dla związanego z daną emocją programu działania. Odczuwaniu emo- cji towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz specyficzne zacho- wania [11]. Ponadto emocje charakteryzować można jako stany intencjonalne, co oznacza, że dotyczą jakiegoś obiektu oraz że istnieje związek pomiędzy odczuwającą emocję osobą a obiektem [12]. Z emo- cjami jest związane zagadnienie samokontroli, które określane jest jako przejawianie przez podmiot za- chowania zgodnego ze standardami akceptowanymi przez niego samego lub standardami społecznymi.
Natomiast samokontrola stanowi inicjowane przez podmiot reakcje, za których pomocą osiąga on zbież- ność pomiędzy własnymi stanami emocjonalnymi,
myślami i odczuciami afektywnymi, a akceptowanymi standardami wewnętrznymi (zinternalizowanymi za- sadami funkcjonowania) lub zewnętrznymi (zasadami aprobowanymi społecznie) [11]. Naukowcy zwracają ponadto uwagę na fakt, że regulacja emocji jest moż- liwa na wielu poziomach, jednak pozostaje procesem niezwykle trudnym, wynikającym głównie z faktu, że same emocje uruchamiają gotowość organizmu do aktywowania odpowiadających im programów działania, a ponadto nadają tym programom status pilnych [11, 13]. W literaturze zwraca się również uwagę na fakt, że niekorzystnym zjawiskiem jest tłumienie emocji, ponieważ może prowadzić między innymi do nasilenia intensywności doświadczanych emocji lub do ich długotrwałego utrzymywania się w postaci napięcia emocjonalnego [14].
Materiał i metody
Badanie przeprowadzono w celu poznania i do- konania analizy kontroli emocji oraz kompetencji społecznych pielęgniarek i pielęgniarzy aktywnych zawodowo, zatrudnionych w jednostkach opieki pa- liatywnej na terenie województwa warmińsko-ma- zurskiego, i określenia zależności pomiędzy wiekiem, wykształceniem, stażem pracy, stażem pracy w opiece paliatywnej, miejscem zatrudnienia, podejmowaniem dodatkowego zatrudnienia, posiadanymi kwalifikacja- mi a kontrolą emocji i posiadanymi kompetencjami społecznymi osób badanych.
Badanie, które miało charakter dobrowolny i ano- nimowy, przeprowadzono w okresie od lipca 2015 r.
do kwietnia 2016 r. w 27 ośrodkach opieki paliatywnej na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.
W badaniu wzięły udział 133 osoby (pielęgniarki i pielęgniarze aktywni zawodowo), przy czym ana- lizie poddano dane uzyskane od 112 osób. Badania przeprowadzono zgodnie z zasadami dobrej praktyki klinicznej. Z uwagi na fakt, że badanie nie dotyczyło pacjentów, a jedynie pracowników jednostek opieki paliatywnej, nie wystąpiono do Komisji Bioetycznej o zgodę na przeprowadzenie badania. Każda z osób wyraziła zgodę na udział w badaniu.
Metodę badawczą stanowił sondaż diagnostyczny, w którego ramach wykorzystano metryczkę własnego autorstwa i następujące narzędzia badawcze:
1. Skala kontroli emocjonalnej (CECS, Courtauld Emotional Control Scale) autorstwa Maggie Wat- son i Stephena Greera. Skala dotyczy sposobu ujawniania gniewu, depresji i lęku, służy do po- miaru subiektywnej kontroli gniewu, depresji i lęku w sytuacjach trudnych [15].
2. Kwestionariusz kompetencji społecznych (KKS-A) autorstwa Anny Matczak. Kwestionariusz służy do
oceny kompetencji społecznych rozumianych jako nabyte umiejętności warunkujące efektywność funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach społecznych. Oprócz wskaźnika ogólnego kwe- stionariusz dostarcza również trzech wskaźników szczegółowych, określających poziom kompetencji ujawnianych w sytuacjach ekspozycji społecznej, sytuacjach wymagających asertywności i sytu- acjach bliskiego kontaktu interpersonalnego [16].
Pozyskane dane poddano analizie statystycz- nej przy wykorzystaniu programu IBM SPSS Stati- stics. W celu charakterystyki zmiennych mierzalnych obliczono statystyki opisowe w postaci następujących parametrów: liczba obserwacji (N), średnia (x), media- na (Me), odchylenie standardowe (SD). Zmienne o cha- rakterze ilościowym opisano przez liczbę przypadków oraz odsetek. Dla analizowanych danych policzono kwartyl górny (Q1) i kwartyl dolny (Q3) oraz percentyle c1 (10%) i c9 (90%). Do oceny wpływu zmiennych nie- zależnych na poziom kontroli emocjonalnej i kompe- tencji społecznych zastosowano test Kruskala-Wallisa (H). W celu sprawdzenia zgodności rozkładu stenów zmiennej poziom kompetencji społecznych w grupach zmiennych niezależnych zastosowano test chi-kwadrat (c2). W celu badania związku pomiędzy poziomem kompetencji społecznych a kontrolą emocji zasto- sowano korelacje Pearsona (r). Za poziom istotności przyjęto p < 0,05.
Wyniki
Charakterystyka badanej grupy
W badanej grupie 112 osób znalazło się 109 kobiet (97%) i 3 mężczyzn (3%). Wiek badanych pielęgniarek i pielęgniarzy mieścił się w przedziale od 25 lat do 69 lat. Średni wiek wynosił 50,2 ± 8,05 lata. Wiek badanych podzielono na przedziały wiekowe. Najwię- cej osób (47) mieściło się w przedziale wiekowym od 50 do 59 lat (42%) i w przedziale wiekowym od 41 do 49 lat — 40 osób (35,7%). W wieku 60 lat i powyżej było 14 osób (12,5%). Najmniej liczną grupę 11 osób (9,8%) stanowili badani w wieku do 40 lat. Wśród badanych najwięcej, bo 61 osób (54,46%) posiadało wykształcenie średnie, wykształcenie licencjackie po- siadało 27 respondentów (24,11%), natomiast wy- kształcenie magisterskie posiadało osoby 24 (21,43%).
Ogólny staż pracy powyżej 10 lat zadeklarowało 106 badanych (93,65%), w tym 58 ankietowanych (51,79%) posiadało staż pracy od 10 lat do 30 lat, a 48 powyżej 30 lat (42,86%). Staż pracy poniżej 10 lat posiadało 6 ankietowanych osób (5,35%). Staż pracy w opiece paliatywnej dłuższy niż 10 lat posiadała naj- liczniejsza grupa respondentów — 59 osób (52,68%).
Dla 32 osób (28,57%) staż pracy w opiece paliatywnej
wynosił od 5 do 10 lat, 21 badanych (18,75%) posia- dało staż pracy w opiece paliatywnej poniżej 5 lat.
Badane osoby były zatrudnione w hospicjum sta- cjonarnym i/lub hospicjum domowym, i/lub w poradni medycyny paliatywnej. Większość (81,25%) badanych było zatrudnionych w jednym z wymienionych miejsc pracy, natomiast 18,75% osób w dwóch miejscach pracy. Spośród wszystkich ankietowanych 78 osób (69,6%) było zatrudnionych w hospicjum domowym, 36 (32,1%) w hospicjum stacjonarnym, a 19 (17%) w poradni medycyny paliatywnej. Wśród badanych 52 osoby (47%) podejmowały dodatkowe zatrud- nienie jako pielęgniarka/pielęgniarz w innym miejscu pracy. Spośród ankietowanych 58 osób (60,71%) posiadało ukończony kurs kwalifikacyjny w dziedzi- nie pielęgniarstwa opieki paliatywnej, 41 badanych (36,61%) odbyło kurs specjalistyczny w zakresie pod- staw opieki paliatywnej. W badanej grupie 26 osób (23,21%) posiadało specjalizację w dziedzinie pielę- gniarstwa opieki paliatywnej, inne specjalizacje posia- dało 23 badanych (20,54%).
W zakresie wykształcenia w poszczególnych grupach wiekowych stwierdzono istotne różnice (c2 = 24,76, p < 0,0004). Największy odsetek (45,9%) osób z wykształceniem średnim obejmuje grupę wie- kową od 50 do 59 lat. Najmniej osób z wykształceniem średnim znalazło się w grupie wiekowej poniżej 40 lat.
Największy odsetek osób posiadających wykształcenie licencjackie występuje w grupie wiekowej od 41 do 49 lat, a najmniej osób posiadających wykształcenie wyższe licencjackie lub magisterskie to osoby w wieku 60 lat i powyżej.
Analizując podejmowanie dodatkowego zatrud- nienia w zależności od ogólnego stażu pracy pielęgnia- rek/pielęgniarzy pracujących w opiece paliatywnej, stwierdzono istotne różnice (c2 = 6,72, p < 0,03).
Pielęgniarki/pielęgniarze ze stażem pracy poniżej 10 lat i od 10 do 30 lat, istotnie częściej podejmują dodat- kowe zatrudnienie, w porównaniu do osób ze stażem pracy powyżej 30 lat.
Analizując podejmowanie dodatkowego zatrud- nienia w zależności od wieku respondentów, również stwierdzono istotne różnice (c2 = 11, p < 0,01). Pie- lęgniarki/pielęgniarze w wieku poniżej 50 lat istotnie częściej podejmują dodatkowe zatrudnienie, w porów- naniu do osób w wieku powyżej 60 lat. Osoby w wieku od 50 do 59 lat podobnie podejmują dodatkowe miejsce pracy.
Podsumowując zaprezentowaną charakterysty- kę badanej grupy, można stwierdzić, że większość badanych pielęgniarek i pielęgniarzy zatrudnionych w jednostkach opieki paliatywnej województwa war- mińsko-mazurskiego to osoby w wieku od 41 do 59 lat z wykształceniem średnim. Staż pracy wynosił
najczęściej od 10 do 30 lat, a staż pracy w opiece pa- liatywnej najczęściej powyżej 10 lat. Większość bada- nych osób była zatrudniona w hospicjum domowym (69,9%) lub w hospicjum stacjonarnym (32,1%). Blisko połowa badanych (47%) podejmowała zatrudnienie jako pielęgniarz/pielęgniarka w innym miejscu pracy.
Przeciętnie osoby te posiadały jedną kwalifikację, najczęściej ukończony kurs kwalifikacyjny w dziedzinie pielęgniarstwa opieki paliatywnej, natomiast specjali- zację w dziedzinie pielęgniarstwa opieki paliatywnej posiadała co piąta badana osoba.
Analiza kontroli emocji i kompetencji
społecznych w grupie badanych pielęgniarek i pielęgniarzy
W „Skali kontroli emocjonalnej” (CECS) autorstwa M. Watson i S. Greera uzyskano następujące wyni- ki dotyczące subiektywnej kontroli gniewu, depresji i lęku w sytuacjach trudnych. Należy zaznaczyć, że im wyższy wynik w teście, tym większe tłumienie emocji przez osoby badane [15]. W badanej grupie ogólna skala kontroli emocjonalnej mieści się w przedziale od 26 do 75 (min. 21, maks. 84). Średni poziom tej skali wynosi 52,61 ± 9,54 z medianą 53. W grupie respon- dentów poziom kontroli emocjonalnej dla 50% mieści się w przedziale od 46 do 58, a dla 80% respondentów w przedziale od 40 do 62. Rozkład wyników skali kon- troli emocjonalnej przedstawia histogram (tab. 1, ryc. 1).
Do badania poziomu kompetencji społecznych pielęgniarek i pielęgniarzy zastosowano „Kwestio-
nariusz kompetencji społecznych” (KKS-A) autorstwa A. Matczak i uzyskano następujące wyniki. W badanej grupie wynik łączny mieści się w przedziale od 126 do 239 (min. 60, maks. 240). Średni poziom wyniku wynosi 176,76 ± 24,99 z medianą 179. W grupie respondentów wynik dla 50% mieści się w przedziale od 157 do 195, a dla 80% badanych w przedziale od 146 do 208 (tab. 2).
Powyższe wyniki surowe dla potrzeb porównaw- czych przestawiono w skali stenowej, a następnie obliczono procentowy rozkład wyników w poszczegól- nych grupach stenów niskich, przeciętnych i wysokich dla badanej grupy respondentów (tab. 3).
Analizując zależność pomiędzy zmiennymi nieza- leżnymi a poziomem kontroli emocjonalnej stwierdzo- no zależność istotną statystycznie zmiennej miejsce pracy (hospicjum stacjonarne i hospicjum domowe) (tab. 4).
Stwierdzono zależność pomiędzy pracą w hospi- cjum stacjonarnym i hospicjum domowym a ogól- nym poziomem kontroli emocjonalnej w skali CECS i poziomem w podskali lęku badanych pielęgniarek i pielęgniarzy. U badanych pielęgniarek i pielęgniarzy pracujących w hospicjum stacjonarnym ogólny po- ziom kontroli emocjonalnej w skali CECS jest istotnie wyższy, w porównaniu do pielęgniarek i pielęgnia- rzy niepracujących w hospicjum stacjonarnym, co oznacza, że pracownicy hospicjum stacjonarnego w większym stopniu tłumią emocje, w porówna- niu do pracowników niepracujących w hospicjum
Tabela 1. Statystyki opisowe skali kontroli emocji Skala kontroli
emocji N x Me Min. Maks. Kwartyl
dolny Kwartyl
górny c1 c9 SD
CECS 112 52,61 53 26 75 46 58 40 62 9,54
Gniew 112 17,83 18 10 27 15 21 12 23 4,2
Depresja 112 17,49 18 7 24 15 20 14 22 3,61
Lęk 112 17,29 18 7 28 14 20 12 24 4,51
x Me Min. Maks. Kwartyl dolny Kwartyl górny C1 C9
30
25
20
15
10
5
0
Gniew Depresja
10 7 7
15 15 14
12 14
12
23 22 24 21 20 20
27 24
28
17,8317,4917,29 18 18 18
Lęk
Rycina 1. Statystyki opisowe skali kontroli emocji
stacjonarnym. U pielęgniarek i pielęgniarzy pracu- jących w hospicjum stacjonarnym poziom kontroli emocji w podskali lęku jest istotnie wyższy, w porów- naniu do pielęgniarek i pielęgniarzy niepracujących w hospicjum stacjonarnym.
Wiek ma istotny związek z poziomem kompetencji społecznych w podskali A (asertywność). U badanych pielęgniarek i pielęgniarzy w wieku mieszczącym się w przedziale od 50 do 59 lat istotnie częściej występują kompetencje społeczne z podskali A (asertywność) na
poziomie stenów niskich, w porównaniu do pozosta- łych badanych. U osób w wieku powyżej 60 lat istotnie częściej występują kompetencje społeczne z podskali A (asertywność) na poziomie stenów wysokich (tab. 5).
Dodatkowe miejsce pracy ma istotny związek z ogólnym poziomem kompetencji społecznych. U ba- danych pielęgniarek i pielęgniarzy nieposiadających dodatkowego miejsca pracy istotnie częściej występuje ogólny poziom kompetencji społecznych na poziomie stenów wysokich, w porównaniu do pielęgniarek Tabela 3. Rozkład wyników skali stenowej dla KKS
Skala stenowa
dla KKS Skala KKS Podskala I Podskala ES Podskala A
N % N % N % N %
Niskie 18 16 24 21 17 15 16 14
Przeciętne 68 61 68 61 84 75 48 43
Wysokie 26 23 20 18 11 10 48 43
Ogółem 112 100 112 100 112 100 112 100
Tabela 4. Poziom istotności p dla Test Kruskala-Wallisa (H) wpływu zmiennych miejsca pracy na skalę kontroli emocji CECS
TestKruskala-Wallisa CECS Gniew Depresja Lęk
H p H p H p H p
Hospicjum stacjonarne 2,3 0,02 1,66 0,09 1,71 0,08 2,46 0,01
Hospicjum domowe 1,97 0,05 –1,43 0,15 –1,81 0,06 –1,94 0,05
Poradnia medycyny paliatywnej 0,68 0,49 0,67 0,5 0,31 0,75 0,39 0,39
Tabela 5. Rozkład poszczególnych rodzajów stenów KKS w podskali A w grupach wiekowych
A (asertywność) Niskie Przeciętne Wysokie Ogółem
N % N % N % N %
40 lat i poniżej 3 19 3 6 5 10 11 10
41–49 3 19 18 38 19 40 40 36
50–59 10 63 23 48 14 29 47 42
60 lat i powyżej 0 0 4 8 10 21 14 13
Ogółem 16 100 48 100 48 100 112 100
Tabela 2. Statystyki opisowe skali kompetencji społecznych Kwestionariusz
kompetencji społecznych
N x Me Min. Maks. Kwartyl
dolny Kwartyl
górny c1 c9 SD
KKS 112 176,76 179 126 239 157 195 146 208 24,99
Intymność 112 43,79 43 32 59 39 48 37 51 6,04
Ekspozycja
społeczna 112 52,21 54 33 72 46 58 41 61 8,51
Asertywność 112 47,74 47 32 68 42 53 37 58 7,95
i pielęgniarzy zatrudnionych w dodatkowym miejscu pracy (tab. 6).
Stwierdzono istotny statystycznie związek pomię- dzy poziomem kontroli emocjonalnej i poziomem kompetencji społecznych (tab. 7).
Wykazano przeciętny (r = –40) istotny statystycz- nie (p < 0,0001) negatywny związek pomiędzy po- ziomem kontroli emocjonalnej badanych pielęgniarek i pielęgniarzy a poziomem kompetencji społecznych.
Wyższy poziom w skali kontroli emocjonalnej zwią- zany jest z istotnie niższym poziomem kompetencji społecznych mierzonym skalą KKS (ryc. 2).
Stwierdzono również przeciętny istotny statystycz- nie negatywny związek pomiędzy ogólnym poziomem
kontroli emocjonalnej a poziomem kompetencji spo- łecznych w podskali I, warunkujących efektywność zachowania w sytuacjach intymnych, podskali ES
— warunkujących efektywność zachowania w sy- tuacjach ekspozycji społecznej i podskali A — wa- runkujących efektywność zachowania w sytuacjach wymagających asertywności.
Wyliczono również korelacje dla podskal gniew, depresja, lęk skali kontroli emocjonalnej z ogólnym poziomem kompetencji społecznych oraz podskalami intymność (I), ekspozycja społeczna (ES), asertywność (A) (tab. 8).
Stwierdzono, że poziom podskali gniewu, depresji i lęku skali kontroli emocjonalnej pozostaje w słabym Tabela 6. Rozkład poszczególnych rodzajów stenów KKS w grupach dodatkowego miejsca pracy
KKS Niskie Przeciętne Wysokie Ogółem
N % N % N % N %
Tak 8 44 38 56 7 27 53 47
Nie 10 56 30 44 19 73 59 53
Ogółem 18 100 68 100 26 100 112 100
Tabela 7. Poziom istotności p dla korelacji (r) poziomu kontroli emocji (CECS) i kompetencji społecznych (KKS)
CECS KKS Intymność Ekspozycja społeczna Asertywność
r –0,40 –0,38 –0,35 –0,44
p 0,0001 0,0001 0,0001 0,0001
10 20 30 40 50
Korelacja r = –0,40
0,95 Przedział ufności
60 70 80 90 0 20 40
280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 40
20
0
KKS
CECS
Rycina 2. Wykres rozrzutu dla korelacji kontroli emocji (CECS) i poziomu kompetencji społecznych (KKS)
lub średnim związku z ogólnym poziomem kompeten- cji społecznych badanych pielęgniarek i pielęgniarzy.
Istnieje związek pomiędzy wyższym poziomem każdej z podskal z niższym ogólnym poziomem kompetencji społecznych.
Poziom podskali gniewu, depresji i lęku pozostaje w istotnym słabym związku z ogólnym poziomem kompetencji społecznych i z podskalami intymność, ekspozycja społeczna, asertywność badanych pielę- gniarek i pielęgniarzy. W przeważającej części wyższy poziom każdej z podskal kwestionariusza kontroli emocjonalnej ma słaby, ale istotny związek z niż- szym poziomem kompetencji społecznych w każdej z podskal kwestionariusza. Wyjątek stanowi korelacja podskali gniewu z podskalami ekspozycja społeczna i asertywność:
• wyższy poziom podskali gniewu ma słaby, ale istotny związek z wyższym poziomem kompetencji warunkujących efektywność zachowania w sytu- acjach ekspozycji społecznej podskali ES;
• wyższy poziom podskali gniewu ma słaby, ale istotny związek z wyższym poziomem kompetencji warunkujących efektywność zachowania w sytu- acjach wymagających asertywności podskali A.
Dyskusja
Na podstawie analizy wyników przeprowadzonego badania stwierdzono, że pielęgniarki i pielęgniarze tłumią na zbliżonym poziomie gniew, lęk i depresję.
Badania W. Nyklewicz i E. Krajewskiej-Kułak przepro- wadzone wśród pielęgniarek i studentów II stopnia na kierunku pielęgniarskim wskazują, że tłumienie stanowi dominujący mechanizm radzenia sobie z do- świadczaniem trudnych emocji, prowadzi jednak do wzrostu napięcia emocjonalnego [17]. Skorupska-Król i wsp. w przeprowadzonych badaniach dotyczących czynników stresogennych związanych z pracą pie- lęgniarek podkreślają, że emocje, które towarzyszą
wykonywaniu zawodu pielęgniarki, obniżają poczucie satysfakcji z wykonywanej pracy i negatywnie wpły- wają na jakość świadczonej opieki [18]. Spośród osób uczestniczących w naszym badaniu, najwyższy poziom tłumienia emocji obserwowano wśród pracowników hospicjum stacjonarnego, ze szczególnie wysokim wskaźnikiem tłumienia lęku, natomiast pracownicy hospicjum domowego w mniejszym stopniu tłumią emocje. Może to oznaczać, że o poziomie tłumienia emocji w pewnym stopniu decyduje miejsce pracy, jed- nak trudno jednoznacznie stwierdzić, który z aspektów miejsca pracy wpływa na przedstawione obserwa- cje najbardziej. W badaniu przeprowadzonym przez A. Marciniak i wsp. wśród pielęgniarek zatrudnionych na oddziałach onkologicznych i w hospicjach wyka- zano zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a kontrolowaniem emocji. Osoby z wykształceniem wyższym częściej niż osoby z wykształceniem średnim stosują efektywne metody radzenia sobie [19].
Wiek badanych osób znacząco wpływa na kom- petencje warunkujące efektywność zachowania w sy- tuacjach wymagających asertywności. Najlepiej radzą sobie osoby w wieku powyżej 60 lat. Podobne wyniki uzyskała w przeprowadzonym badaniu Sygit [20].
Osoby z dłuższym stażem pracy w zawodzie pielę- gniarki/pielęgniarza prezentują aktywną postawę w sy- tuacji pojawiających się w pracy trudności i nabywają umiejętności dostosowywania działań zaradczych do konkretnych sytuacji problemowych.
Wyższy poziom tłumienia emocji związany jest z niższym poziomem kompetencji społecznych za- równo w rozumieniu ogólnym, jak też kompetencji warunkujących efektywność zachowania w sytuacji wymagającej asertywności, ekspozycji społecznej i w sytuacjach intymnych. Jednak, co interesujące, osoby, które w większym stopniu tłumią gniew, osią- gnęły wyższy poziom kompetencji społecznych w sy- tuacjach wymagających asertywności i w sytuacjach związanych z ekspozycją społeczną. Niespełna jedna Tabela 8. Poziom istotności p dla korelacji (r) poziomu kontroli emocji w podskalach CECS i kompetencji spo- łecznych skali KKS
CECS KKS Intymność Ekspozycja społeczna Asertywność
Gniew
r –0,27 –0,26 0,22 0,37
p 0,004 0,004 0,02 0,0001
Depresja
r –0,29 –0,27 –0,26 –0,33
p 0,001 0,003 0,005 0,0001
Lęk
r –0,35 –0,33 –0,31 –0,31
czwarta badanych osiągnęła wysokie wyniki w pozio- mie kompetencji społecznych.
Uzyskane wyniki zarówno w odniesieniu do kon- troli emocji, jak i kompetencji społecznych, zarysowują obszary, w których można dokonywać pozytywnych zmian i doskonalić. Konieczność rozwijania kompe- tencji społecznych i sposobów kontrolowania emocji znajduje uzasadnienie w wynikach badań prowadzo- nych przez M. Slezionę i D. Krzyżanowskiego. Autorzy zwracają uwagę na fakt, że do najważniejszych kwestii w opiece paliatywnej zalicza się wsparcie psycholo- giczne, zaspokajanie potrzeb fizycznych i pomoc du- chowa, które stanowią obszary samorozwoju poprzez między innymi udział w szkoleniach i warsztatach rozwijających tak zwane miękkie kompetencje [21].
Warto zwrócić uwagę na trening związany z rozwojem kompetencji społecznych warunkujących efektywność zachowania w sytuacjach wymagających intymności.
Szczególnie w tym obszarze oczekuje się wysokich kompetencji pracowników zawodów o charakterze opiekuńczym, ponieważ zwiększają one powodzenie i skuteczność w trakcie wykonywania zawodu wyma- gającego nawiązywania głębszych relacji z ludźmi, do których zaliczane jest pielęgniarstwo [16]. Wymowna jest również wyższa średnia wieku badanych pielęgnia- rek i pielęgniarzy zatrudnionych w opiece paliatywnej (50,2 lata), w porównaniu do średniego wieku pielę- gniarek w Polsce w 2014 r. (48,43 lata) [22].
Piśmiennictwo
1. Pyszkowska J. Podstawowe pojęcia medycyny paliatyw- nej. In: de Walden-Gałuszko K., Ciałkowska-Rysz A. ed.
Medycyna paliatywna. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2015: 3–4.
2. De Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce kli- nicznej, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2011: 179.
3. Kozaka J. Wypalenie zawodowe. In: de Walden-Gałusz- ko K, Ciałkowska-Rysz A. ed. Medycyna paliatywna. Wyd.
Lekarskie PZWL, Warszawa 2015: 423–426.
4. Kaptacz A. Organizacja i zarządzanie w opiece paliatywnej.
In: de Walden-Gałuszko K, Kaptacz A. ed. Pielęgniarstwo
w opiece paliatywnej i hospicyjnej. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2005: 25.
5. Gugała B. Obciążenie stresem, a umiejętność radzenia sobie z nim. Pielęg Położ. 2003; 7: 18–19.
6. Gugała B. Stres w pracy pielęgniarek. Pielęg Położ. 2003;
1: 18–23.
7. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 9 maja 2012 r. w sprawie standardów kształcenia dla kierun- ków studiów: lekarskiego, lekarsko–dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa. Dz. U. z 2012, poz. 631.
8. Rabiasz R, Kachaniuk H. Skala pielęgniarskich kompetencji społecznych. Pielęg XXI w. 2015; 1: 22–27.
9. Brzezińska A, Appelt K, Ziółkowska B. Psychologia rozwoju człowieka. In: Strelau J, Doliński D. ed. Podręcznik akade- micki. Tom 2. GWP, Gdańsk 2008: 209.
10. Argyle M. Psychologia stosunków międzyludzkich. Nauko- we PWN, Warszawa 2002: Warszawa.
11. Maruszewski T, Doliński D, Łukaszewski W, Marszał-Wi- śniewska M. Emocje i motywacja. In: Strelau J, Doliński D. ed. Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 1. GWP, Gdańsk 2008: 511–649.
12. Parkinson B, Dolman A. Emocje i motywacja. Zysk i S-ka, Poznań 1995: 16–17.
13. Oatley K, Jenkins J. Zrozumieć emocje. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003: 131.
14. Kofta M. Samokontrola a emocje. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1979.
15. Watson M, Greer S. Development of a questionnaire meas- ure of emotional control. J Psychosom Res. 1983; 27(4):
299–305, doi: 10.1016/0022-3999(83)90052-1, indexed in Pubmed: 6620206.
16. Matczak AK. KKS — Kwestionariusz Kompetencji Społecz- nych. Podręcznik. PTP, Warszawa 2001: Warszawa.
17. Nyklewicz W, Krajewska-Kułak E. Śmierć a emocje pielęgnia- rek — doniesienie wstępne. Probl Pielęg. 2008; 16: 248–254.
18. Skorupska-Król A, Szabla A. Bodys-Cupak I. Opinie pielę- gniarek na temat czynników stresogennych związanych z ich środowiskiem pracy. Pielęg XXI w. 2014; 1: 23–26.
19. Marciniak A, Ślusarska B, Nowicki G. Zdolności empatyczne oraz sposoby radzenia sobie pielęgniarek z trudnościami w opiece nad pacjentami onkologicznymi. Med Paliat.
2015; 7: 161–167.
20. Sygit E. Długoletni staż zawodowy pielęgniarek – droga ku wypaleniu zawodowemu? Ann Acad Med Stetin. 2009;
55: 83–89.
21. Sleziona M, Krzyżanowski D. Postawy pielęgniarek wobec umierania i śmierci pacjenta. Piel Zdr Publ. 2011; 1: 217–223.
22. Raport Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych. Zabezpie- czenie społeczeństwa polskiego w świadczenia pielęgnia- rek i położnych Warszawa, 2015: 27.
