View of An Analogical Theory of the Meaning of Linguistic Terms: Elements of the Metaphysics of Language

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 8 – 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.8-3

ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB *

ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA

TERMINÓW JZYKOWYCH

ELEMENTY METAFIZYKI JZYKA

AN ANALOGICAL THEORY OF THE MEANING OF LINGUISTIC TERMS: ELEMENTS OF THE METAPHYSICS OF LANGUAGE

A b s t r a c t

In realist philosophy, analogy is a basic way of knowing the wealth of the world of persons and things as well as protects human knowledge against reductionism. Analogical knowledge is grounded on the analogical way beings exist, that is, is genetically and structurally combined with things. Analogy allows to cognitively encompass both particular things and the whole of the world of nature and culture, while saving the plurality of beings composing it. A theory of the meaning of linguistic terms, built on analogy, yields a basis for apprehending the deepest struc-ture of a thing in the meaning of a given name, since it points to the necessary internal organi-zation of the content of a denoted thing, which decides for the name that it properly and ade-quately understands a denoted thing.

Key words: analogy, relationship, meaning, language, metaphysics, cognitive realism.

1. TYTUEM WSTPU

Warto sobie uwiadomi, e pierwsze traktaty, które mona nazwa trak-tatami z teorii jzyka, to wanie traktaty filozoficzne, a mianowicie Platona

Prof. dr hab. ANDRZEJ MARYNIARCZYK SDB ದ kierownik Katedry Metafizyki na Wydziale

Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: maryniar@kul.pl

dialog Kratylos i Arystotelesa traktaty Peri hermeneias, Kategorie czy

Ana-lityki I i AnaAna-lityki II, w których odnajdujemy pierwsze teorie i koncepcje

jzyka, jego natury i funkcji.

Dociekania, które w podtytule tego artykuu zostay nazwane „elemen-tami metafizyki jzyka”, tym si róni od innych analiz jzyka, e gównym pytaniem, na jakie poszukuje si odpowiedzi, jest nastpujce: dziki czemu istnieje jzyk i co go konstytuuje? Dziki czemu istniej pojcia i terminy (sowa) i co je konstytuuje? Z tej racji mówimy o ugruntowaniu gramatycz-nej struktury jzyka w strukturze bytu. I tak jzyk podmiotowo orzeczniko-wy typu: „Jan jest nauczycielem”, „Konstytucja jest wanym dokumentem” – jest ugruntowany w strukturze substancjalno-przypadociowej bytu, gdzie podmiot w zdaniu odpowiada substancji, orzecznik za przypadociom. Po-dobnie mamy do czynienia z jzykiem podmiotowo-orzeczeniowym typu: „Jan istnieje”, „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej istnieje”, który ugrun-towany jest w strukturze bytu zoonego z istoty i istnienia, gdzie podmiot w zdaniu wskazuje na istot, a orzeczenie na istnienie. O podobnym ugrun-towaniu w strukturze rzeczy moemy mówi w przypadku poj, które od-saniaj koniecznociowy ukad treci w rzeczy (np. ‘czowiek’, ‘konstytu-cja’, ‘prawo’, ‘relacja’ itp.).

W metafizycznych dociekaniach nad jzykiem obowizuj dwie triady, których nie mona rozdziela i separowa, jeli chcemy zachowa pen komunikacj jzykow. Jedna dotyczy genezy jzyka i jest ni: rzeczywi-sto-poznanie-jzyk lub przedmiot-myl-sowo, a druga dotyczy funkcji jzyka: semantyczna-syntaktyczna-pragmatyczna. Gównym celem jzyka, z punktu widzenia metafizyki, jest nie tyle definiowanie przedmiotów, co naprowadzanie na ich widzenie lub na widzenie elementu, który jest istotny dla poznania rzeczy. Absolutyzacja którego z tych aspektów lub redukcja sprawia, e w komunikacji jzykowej tracimy kontakt z rzeczywistoci.

Postaw analogii, któr posugujemy si w poznaniu metafizycznym, w jzyku metafizyki, w interpretacji poj i terminów, s relacje. Innymi sowy, analogia to teoria relacji. Z tej racji problematyka ta w sposób natu-ralny wpisuje si temat sympozjum: „Terminy i relacje...”.

II. TEORIE ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH

Zwykle stawiamy pytanie, co znaczy termin „konstytucja”, „prawo”, „czo-wiek” itd., i staramy si poda jak definicj. Na terenie filozoficznej

semio-tyki mona wyróni co najmniej sze nonych teorii znaczenia, które nie tylko „zadomowiy si w filozofii i logice, lecz równie w teoriach jzykoznawczych czy nawet literaturoznawczych” (Marciszewski, 1977: 90). S to: asocjonistycz-na, konotacyjasocjonistycz-na, idealistyczna (ontologiczna), abstrakcjonistyczna oraz aspek-tywna i wreszcie analogiczna teoria znaczenia. Cech charakterystyczn teorii asocjonistycznej jest to, e znaczenie umieszcza si sferze psychicznej (zna-czenie jest zjawiskiem psychicznym). Cech wyrónijc teori konotacyjn jest to, e znaczenie umieszcza si w dziedzinie materialnej (wskazuje si na waciwoci obiektów fizycznych), cech charakterystyczn za teorii ideali-stycznej (ontologicznej) jest to, e znaczenie umieszcza si jakby w „trzecim wiecie”, wiecie idealnym czy wiecie moliwym (std nazwa ontologiczna). Z kolei aspektywna teoria znaczenia wskazuje na cech przedmiotu, któr okrela termin, a analogiczna na relacje, bdce podstaw znaczenia danego terminu. Przyjrzymy si choby tylko pobienie tym teoriom.

ASOCJONISTYCZNA TEORIA ZNACZENIA swe sformuowanie zawdzicza empirystom brytyjskim1, a rozpowszechnienie – XIX-wiecznej psychologii. Koncepcja ta wpyna na jzykoznawstwo, czego przykadem bya sfor-muowana przez Stanisawa Szobera definicja znaczenia: „znaczenie realne wyrazu jest to ustalone na drodze dowiadczenia wewntrznego skojarzenie wyobraenia jzykowego z uamkowo odtwarzanym wyobraeniem poza-jzykowywym” (cyt. za: Marciszewski, 1977: 91). Teoria ta bya mody-fikowana przez Kazimierza Ajdukiewicza. Przy tego rodzaju rozumieniu znaczenia termin „konstytucja” czy „prawo” oznacza jakie skojarzenie, któ-re te terminy wywouj w naszej wyobra ni.

KONOTACYJNA TEORIA ZNACZENIA take wyprowadzana jest od

empi-rystów brytyjskich. Jej autorem jest John Stewart Mill. W ramach tej teorii rozrónia si termin „konotacja” od sowa „znaczenie” (Tadeusz Kotarbi-ski, terminy te utosamia, Kazimierz Ajdukiewicz rozrónia). Konotacja przysuguje tylko nazwom, i to takim, które nie s imionami wasnymi. Przez konotacj rozumie si „tre charakterystyczn dla danej nazwy. Std definicja: „Konotacja (znaczenie) nazwy N jest to zespó cech taki, e przy-suguje wszystkim desygnatom nazwy N i tylko im” (Marciszewski, 1977: 92). A zatem zgodnie z tym rozumieniem znaczenie sowa „konstytucja” lub

1

W swoim klasycznym sformuowaniu, pochodzcym od Johna Locka, brzmi: „przez usta-wiczne powtarzanie powstaje tak cise powizanie midzy okrelonymi d wikami i odpowia-dajcymi im ideami, e skoro tylko si je usyszy, prawie tak samo szybko wywouj pewne idee, jak gdyby faktycznie pobudzay zamysy te wanie rzeczy, które zdolne s je wywoa” (J. Locke, 1955, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum J.B. Gawecki, Warszawa, 17).

„prawo” wskazuje na zespó cech, jakie zawsze przysuguj wszystkim desygnatom nazwy „konstytucja” lub „prawo”, np. nazwom „konstytucja Polski”, „konstytucja zakonna”, itp.

IDEALISTYCZNA KONCEPCJA ZNACZENIA zwizana jest z takimi nazwis-kami, jak Edmund Husserl, Roman Ingarden, Gilbert Ryle, Karl Popper. Wedug tej teorii znaczenie nazwy jest ju now rzeczywistoci, nowym przedmiotem, który przynaley do tzw. „trzeciego wiata”. Ów trzeci wiat dzieli si na wiat przedmiotów idealnych oraz przedmiotów intencjonalnych (Marciszewski, 1977 : 93). Wedug zatem tej torii znaczenia termin „kon-stytucja” czy „prawo” oznacza idealny wzorzec niejako prawzór konstytucji lub idealny wzorzec praw.

ABSTRAKCJONISTYCZNA TEORIA ZNACZENIA zostaa sformuowana przez Kazimierza Ajdukiewicza i Rudolfa Carnapa. Jeli w poprzednich teoriach znaczenie wskazywao na jaki „przedmiot” przynalecy do dziedziny przedmiotów psychicznych, materialnych, idealnych lub intencjonalnych, to zgodnie z t teori znaczenie traktuje si jako „element samego jzyka”, to znaczy analiz chce si skoncentrowa na samym terminie bez odnoszenia do jakie rzeczywistoci pozajzykowej. Z tej racji wprowadza si pojcie równoznacznoci jako pewnej równowanoci i definiuje si znaczenie wyraenia W jako „ta waciwo, która jest wspólna wyraeniu W oraz wszystkim (i tylko) wyraeniom z nim równoznacznym” (Marciszewski, 1977 : 96). Zamiast „wspólna waciwo” mówi si o „wspólnej klasie” wyrae równoznacznych2. Znaczenie zatem nazw „konstytucja”, „prawo” wskazuje wspóln klas jakich przedmiotów.

ASPEKTYWNA TEORIA ZNACZENIA, która jest charakterystyczna dla rea-lizmu poznawczego, wspóczenie rozwijana na terenie filozofii polskiej przez Mieczysawa A. Krpca (zob. Krpiec, 1995), Antoniego B. Stpnia, Edmunda Morawca i innych. Zgodnie z t teori znaczenie danej nazwy wskazuje na istotowy lub przypadociowy aspekt rzeczy. Termin „kon-stytucja” oznacza okrelony dobór praw, a termin „prawo” wskazuje na spe-cyficzny aspekt reguy, która odnosi si do ycia ludzkiego.

ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA jest najblisza teorii konotacyjnej lub

aspektywnej. Znaczenie bowiem terminów wie si ze wskazaniem na okrelone waciwoci realnych rzeczy3. Teoria ta wyrasta zasadniczo (cho

2

To ujcie „klasowe” jest preferowane w teoriach logicznych, gdy pozwala posugiwa si apa-ratur pojciow teorii mnogoci.

3

Analogia w filozofii jest „bram”, która prowadzi do realistycznego poznania wiata osób i rzeczy. Kto przez t bram nie wejdzie, chodzi jakby po obrzeach filozofii, bez szansy na

nie tylko) z jzyka metafizyki (Arystotelesa, w. Tomasza, Kajetana, Gil-sona, Maritaina, Krpca). Teoria analogii jest zwizana przede wszystkim z jzykiem naturalnym i z jzykiem, którym chcemy opisa przedmioty real-nego wiata4.

III. ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA I JEJ SPECYFIKA

W analogicznej teorii znaczenia przyjmuje si, e nazwa-termin wskazuje na okrelony ukad relacji (wewntrznych lub zewntrznych), jakie zachodz midzy elementami zoeniowymi w bytach, a take midzy samymi bytami. Termin „czowiek” oznacza „istot zoon z duszy i ciaa”, a termin „kon-stytucja” oznacza dokument zawierajcy przepisy o „podstawowych prawa i obowizkach”, termin „prawo” wskazuje na ‘relacj powinnoci, jaka za-chodzi midzy jednym a drugim czowiekiem’ czy instytucj.

1. SOWO „ANALOGIA”

Termin „analogia” jest pochodzenia greckiego i w jzyku aciskim ma swój odpowiednik w wyraeniu aequa ratio. Jest on zoony z przysówka

aná, który wskazuje na jaki stan zwielokrotnienia (np. „po dwa”, „po

trzy”), oraz rzeczownika logos, wyprowadzanego od czasownika légein – „mówi”, „orzeka”. Sowo „analogia” oznacza zatem ‘orzekanie o wielu rzeczach na podstawie dostrzeonego midzy nimi podobiestwa’, zwielo-krotnione poznanie, zwielozwielo-krotnione ujcie. Orzekamy o wielu rzeczach, gdy uywamy takich wyrae, jak np.: wiat, rzeczywisto, ale take czo-wiek, konstytucja, prawo. Sowo „konstytucja” wskazuje na specyficzny

dotarcie do prawdziwie filozoficznego poznania. Specyfik poznania analogicznego jest to, e ujmujemy w nim to, co wspólne dla wielu odmiennych rzeczy, i to, co jednoczce dla tego, co wielorako zoone. Zachowujemy przy tym wiadomo rónorodnoci i niepowtarzalnoci rze-czy. Analogia jest zatem metod poznawania wielu rzeczy (lub wielu elementów w rzeczy) jednoczenie, na podstawie dostrzeenia podobiestwa pomidzy nimi (czy w nich).

4

„Znajomo analogii tak jest konieczna, e bez niej nikt nie moe uprawia metafizyki – a i w innych naukach z jej nieznajomoci pynie wiele bdów” – odnotowa na przeomie XV i XVI wieku jeden z wybitniejszych komentatorów w. Tomasza z Akwinu, Thomas De Vio (Caietanus), zwany po polsku Kajetanem. Dzieje filozofii potwierdzaj suszno tego spostrze-enia. Analogia dostrzegana tak w istnieniu rzeczy, jak i w poznaniu oraz orzekaniu chroni nas przed redukcj i absolutyzacj jakiego fragmentu rzeczywistoci.

ukad praw, a sowo „prawa” oznacza specyficzne odniesienie (relacj) jed-nego czowieka do drugiego.

W STRUKTURZE KADEJ ANALOGII WYRÓNIAMY ANALOGAT, ANALOGON ORAZ RELACJE. Analogatami s podmioty (lub przedmioty) przyporzd-kowania, analogon to wspólna doskonao, relacja za jest tym, ze wzgldu na co rozwaamy okrelone przyporzdkowanie elementów lub bytów.

Termin „analogia” wystpowa gównie w matematyce na oznaczenie po-dobiestwa stosunku, jaki zachodzi pomidzy proporcjami okrelonych liczb. Na przykad stosunek liczb 2:6 i 3:9 okrelano jako analogiczny. Zachodzi tu podobiestwo potrójnego stosunku midzy tymi parami liczb. Model analogii proporcji matematycznej zosta wykorzystany w rednio-wieczu przez Kajetana do ukazywania podobiestwa proporcji, jakie zacho-dz midzy elementami zoeniowymi w bytach.

Z czasem zaczto posugiwa si terminem „analogia” na oznaczenie ‘specyficznego sposobu poznania i orzekania o rzeczach realnych’, którego podstaw jest dostrzeone podobiestwo czy to w strukturach rzeczy, czy w ich istnieniu i dziaaniu.

W rozumieniu potocznym mówimy o analogii wszdzie tam, gdzie wy-stpuje jakie podobiestwo, np. o analogii midzy skrzydami ptaka i samo-lotu, postpowaniem jednego czowieka i drugiego. Analogia wskazuje wic na pewne podobiestwo, które zachodzi w dziaaniu, postpowaniu czy ist-nieniu bytów.

Mieczysaw A. Krpiec wyjania, e: „na terenie filozofii analogia ozna-cza relacyjn jedno tego, co zoone, odpowiedni stosunek, proporcj, a take podobiestwo pomidzy tym, co zasadniczo róne. Analogia dotyczy przede wszystkim sposobu bytowania realnych rzeczy, a nastpnie sposobu poznania, orzekania oraz wnioskowania (zw. heurez poj). Std rozró-niamy: analogi bytu, analogi poznania, analogi orzekania i analogi wnioskowania” (Krpiec, 2005: 447-448).

Analogia w filozofii, a take w innych naukach, do czsto jest zaw-ana do dziedziny poznania i orzekania. Naley zauway, e przede wszyst-kim oznacza ona sposób bytowania zoonych konkretów i mnogich rzeczy. Dostrzeony fakt pluralizmu bytów oraz ich wewntrzne zoenie, a równo-czenie dowiadczany fakt ich organicznej jednoci i caoci okrelany jest jako analogiczny5. Saboci filozofii nowoytnej i wspóczesnej jest m.in.

5

Tak rozumiana problematyka analogii siga korzeniami filozofii Platona, a nawet Ana-ksagorasa, który wskazywa na proporcjonalny ukad si przyrody, jako sposób jej bytowania.

wyrugowanie z filozofii analogii, jako narzdzia poznania filozoficznego, a take z filozoficznych i lingwistycznych teorii znaczenia.

2.SPECYFIKA BYTOWANIA ANALOGICZNEGO

Dostrzeenie i odkrycie faktu, e byty istniej analogicznie, a nie jedno-znacznie, stanowi podstaw analogicznego poznania. Co to jednak znaczy, gdy mówimy, e byty jako takie istniej analogicznie (analogia wewntrz-bytowa) oraz e caa rzeczywisto istnieje analogicznie (analogia midzy-bytowa)?

Mówic o analogicznym bytowaniu rzeczy (analogia wewntrzbytowa), wskazujemy na fakt, e byty, które s zoone z rónorodnych elementów (konstytutywnych, integrujcych, doskonaociowych itd.), tworz równo-czenie naturaln cao i jedno. Nie istnieje bowiem czowiek jako „oko” i „ucho”, i „rka”, i „noga”, lecz jako organiczna cao i jedno. Nie jest to jednak jedno absolutna. Jedno ta, jak i cao, jest wyznaczona jednoci relacji, jakie wystpuj midzy elementami, z których zoony jest czowiek, a które pozostaj w stosunku do siebie w okrelonej proporcji podobiestwa. Cao i jedno przedmiotów, któr odkrywamy podczas dowiadczenia bytowania konkretów, takich jak np. drzewo, czowiek, kwiat, nie jest cao-ci i jednocao-ci jednorodn, lecz analogiczn. W przeciwnym razie nie istniaby Jan, lecz „ucho” i „oko”, i „rka”, i „noga”, które tworz agregat czci zwanych Janem. Tymczasem tak nie jest; elementy te tworz natu-raln, aczkolwiek analogiczn cao i jedno. I tak si ma z istnieniem wszystkich rzeczy6.

Krpiec wyjania: „Mówic o skadnikach bytu, mamy na myli nie typ zoenia, z jakim spotykamy si w dziedzinie sztuki czy rzemiosa, gdzie czci skadowe s wyprodukowane wczeniej ni cao, któr tworz. W porzdku natury to cao jest racj czci, ale zarazem ta cao zoona jest z czci. Pomidzy «czciami», jako skadnikami bytu, i caoci

Platon natomiast traktowa wiat rzeczy materialnych, jako nioscy w sobie podobiestwo (analogi) do wiata idei. Platoska koncepcja analogii stana u podstaw tzw. analogii atrybucji (przyporzdkowania), Anaksymandra za u podstaw wyodrbnienia analogii proporcji. U Arysto-telesa moemy odnale  podstaw do wyrónienia analogii bytowej, analogii atrybucji, analogii proporcjonalnoci matematycznej, a take analogii metaforycznej. Rozumienie analogii jest cile przyporzdkowane do rozumienia bytu. Nic wic dziwnego w tym, e wraz z odkryciem egzy-stencjalnej koncepcji bytu pojawio si nowe rozumienie analogii, a zwaszcza analogii proporcji (ogólnej, metafizycznej i transcendentalnej).

6

istnieje konieczny (niekiedy wzgldnie konieczny) zwizek relacyjny. Rela-cje realne, wice czci w jedn cao, przebiegaj na linii czci – cao oraz na linii czci – czci. Tych «czci-czynników» tworzcych jeden byt (np. konkretnego czowieka) jest ponadwyobraalna ilo [...] a wszystkie te czci s zwizane realnymi relacjami midzy sob, tworzc cao.

W filozoficznym poznaniu wyróniamy równie doniose zoenia, tzw. skadniki substancjalne i przypadociowe, zoenie z materii i formy; skad-niki bytowe dotyczce substancji i przypadoci, jakimi s istota i istnienie. Wszystkie te czci wzajemnie przyporzdkowane tworz jedn, zwizan relacjami, istotn cao konkretnego bytu, któr to sie realnych, kon-kretnych relacji w istniejcym bycie okrela si ogólnie jako relacj mono-ci do aktu, monomono-ci aktualizowanej przez jeden akt (w czowieku: samo-dzielnie istniejc dusz). Zauwaamy sie realnych relacji, spinajcych w jedno przeróne korelaty, jako realne czci organizmu. […]. Tak rela-cyjn tosamo bytu, przy jego zmiennociach relacji, nazywamy analogi wewntrzbytow. Kady realnie istniejcy byt przygodny jest zatem sam w sobie analogiczny ze wzgldu na to, e jest wewntrznie zoony z róno-rodnych «czci», pozostajcych w stosunku do siebie i do caoci w rela-cjach wyznaczajcych ostatecznie tosamo bytu, mimo nieustannej zmien-noci jego czci” (Krpiec, 2005: 448-449).

ODKRYCIE TEGO RODZAJU SPOSOBU BYTOWANIA RZECZY NAZWANO WFILOZOFII ANALOGICZNYM SPOSOBEM BYTOWANIA ALBO ANALOGI BYTU.

Oprócz analogii wewntrzbytowej, odkrywamy te analogi midzy-bytow. Caa rzeczywisto istnieje analogicznie. Rónorodne byty tworz analogiczn cao, któr nazywamy wiatem lub rzeczywistoci. Odkry-wamy, e wiat, który nas otacza i w którym yjemy, nie jest jakim jedno-rodnym monolitem (monizm), nie jest samym procesem, w którym nie ma nic staego ani tosamego, nie jest te zbiorem monad, z których kada jest wiatem dla siebie, ale jest wiatem rónorodnych bytów, które tworz analogiczn cao wiata i jego jedno. Nie jest to jedno typu moni-stycznego, lecz jedno analogiczna. Jedno ta moe by nabudowana na tym, e odkrywamy, e kada rzecz tym si charakteryzuje, e istnieje i ma sobie waciw tre (istnieje jako Jan, Ewa, czerwona róa itd.). Fakt ten wyraamy w ten sposób, e orzekamy, i wszystko, co realnie istnieje, nazy-wamy bytem. Czynimy tak ze wzgldu na akt istnienia tej rzeczy i jej treci. Moemy te zatrzyma si nad innymi relacjami midzybytowymi, jak np. przyporzdkowaniem bytów do intelektu i woli Stwórcy oraz twórcy. W ten sposób odkrywamy, e byty s te prawd, dobrem i piknem i e ow

prawd, dobro i pikno realizuj w sobie analogicznie (nie za jedno-znacznie). Nie s bowiem odbiciem jakiej jednej prawdy (idei), ale kady z nich realizuje sobie waciw prawd (ide).

Analogiczny sposób istnienia bytów znajduje take odbicie w naszym poznaniu spontanicznym. W nim bowiem wskazujemy na cao zoonych rzeczy, a nie na ich elementy. Gdy wic mówimy, e Jan, drzewo, krzeso itp. istniej analogicznie i tworz rzeczywisto (wiat), stwierdzamy, e dany nam w dowiadczeniu i poznaniu byt, jako wielorako zoony i mnogi, realizuje si w bytowaniu jako naturalna cao i jedno. Pozwala to do-strzec i uzna, z jednej strony, bogactwo zrónicowania poszczególnych bytów, z drugiej – ich podobiestwo i wewntrzn jedno. Zadaniem wic poznania analogicznego, którym posugujemy si w metafizyce realistycz-nej, jest odkrycie podobiestwa midzy rzeczami, dostrzegajc równoczenie ich odrbnoci i specyfiki. Dziki temu tak w rozumieniu, jak i w inter-pretacji rzeczywistoci nie dochodzi do redukcji wiata zwierzt do wiata rolin, osób do rzeczy, tego, co duchowe, do tego, co materialne, tego, co jednostkowe, do tego, co ogólne, itd. Innymi sowy, unikamy puapki, w któr mona atwo wpa, utosamiajc sposób poznania i orzekania o rzeczach ze sposobem ich istnienia. Jedno i cao wiata bytów real-nych jest jednoci analogiczn. Std takie wyraenia, jak „przyroda”, „natura”, „rzeczywisto” s wyraeniami analogicznymi.

3. ANALOGIA W POZNANIU I POJCIOWANIU

Analogia poznania jest cile zwizana z analogi bytowania poszczegól-nych przedmiotów, jak i caej rzeczywistoci. Naley zaznaczy, e w meta-fizyce poznanie analogiczne jest odpowiedzi na analogiczny sposób istnie-nia bytów. Byty, bdc zoone i mnogie, istniej jako caoci organiczne i domagaj si takiego typu poznania, który by uj t specyfik bytów.

W ramach ogólnej teorii poznania rozrónia si midzy poznaniem jedno-znacznym, które moe by stosowane do przedmiotów niematerialnych i prostych (a take konstruktów matematycznych oraz wytworów techniki), a poznaniem wieloznacznym jako niewartociowym oraz analogicznym. To ostatnie wystpuje wszdzie tam, gdzie przedmiot poznania jest zoony, a rzeczywisto rónorodna i mnoga.

Mieczysaw A. Krpiec wyjania: „Tak rozumiane analogiczne poznanie jest poznaniem konkretystycznym – nie abstrahuje od niczego, ale ujmuje konkretne relacje przebiegajce przez (wszy lub szerszy) krg bytów,

dajc w efekcie mniej lub bardziej generalne, analogiczne poznanie. Róni si ono od poznania jednoznacznego wiksz wiernoci wobec rzeczy-wistoci, gdy ujmuje konkretne relacje, o ile one wi ze sob w szerszym lub wszym zakresie korelaty bytowe. Jest to zatem poznanie i konkrety-styczne, i generalizujce zarazem, i nieodrywajce nas od rzeczywistoci, w przeciwiestwie do poznania abstrakcyjnego i jednoznacznego, które jest typem poznania bardziej cisego, ale zarazem mniej realnego, albowiem ujmuje niektóre tylko cechy rzeczy, pomijajc (abstrahujc od) wszystkie in-ne, które nie stanowi przedmiotu zainteresowania” (Krpiec, 2005: 454). NIC WIC DZIWNEGO, E ANALOGICZNE ZNACZENIE TERMINÓW WIE NASZE POZNANIE Z REALNYMI I KONKRETNYMI BYTAMI.

Odnonie do analogii poznania moemy wyróni analogi pojciowania, orzekania oraz wnioskowania – heurezy sucej do odkrywania nowych praw. Podstaw poznania i orzekania analogicznego, jak i analogicznego wnioskowania jest dostrzeenie podobiestwa (nie jednoznacznoci czy to-samoci), jakie zachodzi midzy rzeczami, zjawiskami lub zdarzeniami bd ich skadnikami. PODOBIE STWO MOE DOTYCZY NP. PODOBNYCH FUNKCJI

(np. przyczynowania), w jakich wystpuj róne byty (analogia atrybucji),

UKADU I PROPORCJI ELEMENTÓW, jakie wystpuj w rónych bytach (ana-logia proporcji), a take PODOBNYCH PRZEY, jakich doznaje poznajcy podmiot w odniesieniu do rónych rzeczy (analogia metaforyczna).

W ZALENOCI OD TEGO, CO STANOWI PODSTAW DOSTRZEONEGO PO

-DOBIE STWA POMIDZY PRZEDMIOTAMI, ZWYKO SI WYODRBNIA RÓNE TYPY ANALOGII. Jedne z nich maj zastosowanie w poznaniu realistycznym (np. ANALOGIA ATRYBUCJI I PROPORCJI), inne za nie (np. ANALOGIA META

-FORYCZNA). Z tej racji moemy mówi o analogiach, które maj zastoso-wanie w filozofii (analogiach filozoficznych) oraz o analogiach, które maj zastosowanie np. w literaturze, Biblii, teologii czy w poznaniu spontanicz-nym (analogie niefilozoficzne).

4. ANALOGIE FILOZOFICZNE

Do analogii filozoficznych wczamy tego typu analogie, które s narz-dziem poznawania i orzekania o realnie istniejcych rzeczach. Podstawa zatem podobiestwa, na którym nabudowana jest analogia, jest waciwoci realnych rzeczy.

4.1. ANALOGIA ATRYBUCJI (przyporzdkowania). Podstaw analogii przy-porzdkowania jest dostrzeenie realnych zwizków przyczynowych, jakie

wystpuj midzy analogatem gównym a przyporzdkowanymi do niego przedmiotami. Przyporzdkowanie to moe by odniesione:

a) do czego jednego (tzw. analogia pros hen – ad unum) lub

b) od jednego (eph’ henós – ab uno). Przykadem takiej analogii jest orzekanie o pokarmie, powietrzu, wodzie, e s zdrowe. Mówimy: zdrowe powietrze, zdrowe jabko, zdrowa woda. Podstaw tego typu poznania jest dostrzeone relacji odniesienia do (podobiestwo przyczynowania) zdrowia czowieka przez pokarm, powietrze czy wod.

Przyporzdkowujc wic wod, pokarm do zdrowia czowieka, nazywa-my je zdrowymi. W podobnej sytuacji jestenazywa-my gdy mówinazywa-my o jakim doku-mencie, e jest: konstytucj polsk, konstytucj francusk itd. w przyporzd-kowania do „konstytucji w ogóle”.

Przykadem analogii przyporzdkowania od jednego jest orzekanie po-dobiestwa midzy obrazami a Rembrantem, gdy one pochodz od niego. Podobnie gdy bdziemy mówili o jakich prawach jako konstytucyjnych, jakich przywilejach konstytucyjnych, obowizkach konstytucyjnych itd.

W pierwszym i drugim przykadzie mamy do czynienia z dostrzeeniem podobiestwa pochodzenia rónych rzeczy (obrazów, bytów) od tej samej przyczyny (od jednego).

W kadym z tych przypadków potrzebna jest wczeniejsza znajomo analogatu gównego, np. zdrowia, gdy orzekamy o zdrowym jabku, wodzie itd. czy konstytucji, gdy orzekamy o polskiej czy francuskiej konstytucji, czy zakonnych konstytucjach itp.7

Fakt ten kae nam patrze na analogi atrybucji jako na narzdzie, które ma ograniczony zasig stosowania w filozofii realistycznej. Nie moemy uczyni z niej narzdzia poznania caej rzeczywistoci w aspekcie trans-cendentalnym, tzn. nie moglibymy orzeka o bytach poj

transcendental-7

Mieczysaw A. Krpiec wyjania: Analogi przyporzdkowania (atrybucji) okreli Ary-stoteles terminem « » [pros hen] lub « ’ » [eph’ henos], w zwizku z jej odniesieniem «do jednego» lub «od jednego». Pó niej, w ramach filozofii i teologii, analogia atrybucji zostaa uyta w celu ukazania charakteru zwizku Boga i bytów przygodnych. Analogatem gównym w takim poznaniu bytu miaby by sam Bóg, a wszystkie inne byty uzyskiwayby rozumienie jedy-nie przez relacj-przyporzdkowajedy-nie do Boga, który jest sprawc, wzorem i celem wszystkich bytów. Jednak takie wanie rozumienie bytu jest mylne, poniewa Bóg nie jest jak racj poredniczc w rozumieniu innych bytów jako analogatów mniejszych. Przeciwnie, proces analogicznego poznania jest tu odwrotny – nie jest tak, e najpierw poznajemy Boga, by za po-rednictwem takiego poznania pozna byty przygodne, a nastpnie, jako ich ostateczne unie-sprzecznienie, dostrzegamy konieczno istnienia Boga. Bóg nie poredniczy w poznaniu innych bytów – to Bóg ukazuje si poznany przez inne byty, a wic – porednio. Jest On punktem dojcia, a nie jakim «a priori» w poznawaniu bytów” (Krpiec, 2005 : 457).

nych z tej racji, e wymagaoby to wczeniejszej znajomoci ich treci. Tak jak orzekajc o jabku, e jest zdrowe, musimy wiedzie, co to jest zdrowie. Tak samo orzekajc o rzeczach, e s bytami, musielibymy wczeniej wie-dzie, co to znaczy by bytem w ogóle.

4.2. ANALOGIA PROPORCJI. Oparta jest na dostrzeonym podobiestwie proporcji, jaka zachodzi midzy elementami zoeniowymi w bytach lub midzy bytami. W zalenoci od tego, midzy którymi elementami zoe-niowymi (koniecznymi kategorialnymi czy transcendentalnymi, czy te nie-koniecznymi) ujmujemy podobiestwo proporcji, bdziemy mieli róne typy analogii proporcji.

Nazywajc jaki dokument „konstytucj”, wskazujemy na tekst, w którym s zawarte okrelone prawa, wystpujce we wzajemnym powizaniu (rela-cjach), bez których dokument nie moe by nazwany konstytucj w ogóle czy konstytucj europejsk, polsk, francusk, zakonn

 itp

a) Analogia proporcji ogólnej. Gdy podobiestwo proporcji dotyczy ele-mentów niekoniecznych, mamy do czynienia z analogi proporcji ogólnej. Gdy np. podstaw orzekania analogicznego jest proporcja midzy nogami a tuowiem u kota, psa czy konia, mówimy o istotach czworononych; gdy podstaw podobiestwa jest proporcja midzy tuowiem a owosieniem, orzekamy wówczas o nich jako istotach owosionych itd. Wyraeniem ana-logicznym, które tworzymy i które orzekamy o kocie, psie czy koniu, jest wyraenie „istota czworonona” czy „istota owosiona”.

b) Analogia proporcji metafizycznej. Gdy podstaw analogii poznania (orzekania) jest podobiestwo proporcji midzy elementami koniecznymi, lecz nie transcendentalnymi, mamy do czynienia z analogi metafizyczn (bytow). Elementy bowiem proporcji s elementami bytowymi (metafizycz-nymi). Gdy np. podstaw analogii poznania (i orzekania) jest proporcja midzy materi a form, dusz a ciaem w zwierztach i w czowieku, wówczas orzekamy o nich, e s istotami ywymi. Proporcja, na któr tu wskazujemy, przedstawia si nastpujco: „Jan do swojej duszy” ma si tak jak „kot do swojej duszy”, jak „rolina do swojej duszy” itd. Ze wzgldu na t proporcj, orzekamy o tych bytach, e s to „istoty ywe”. Wyraeniem analogicznym, które formuujemy i które orzekamy o czowieku, rolinie i zwierzciu, jest „istota ywa”. Inaczej istot yw jest czowiek, inaczej zwierz, a jeszcze inaczej rolina.

c) Analogia proporcji transcendentalnej. Gdy podobiestwo dotyczy pro-porcji, jaka zachodzi midzy elementami koniecznymi transcendentalnymi, wówczas mamy do czynienia z analogi metafizyczn transcendentaln. Na

podstawie tej analogii orzekamy o rzeczach, które realnie istniej, e s bytami. Podstaw tego orzekania jest odkryta proporcja midzy elementami istoty i istnienia, które w kadej rzeczy wystpuj w odpowiedniej proporcji. Jako przykad moemy wskaza nastpujca proporcj: „Jan do swego istnienia” ma si tak, jak „Ewa do swego istnienia”, jak „jabo do swego istnienia” itd., i dlatego orzekamy o nich, e s bytami. Orzecznik „byt” jest wanie ow utworzon analogiczn nazw, wskazujc na wspóln ana-logiczn waciwo. Podobnie orzekamy o rzeczach, e s czym jednym i odrbnym. W pierwszym przypadku podstaw orzekania o rzeczach, e s jednociami, jest wskazanie na elementy proporcji jako wewntrznie nie-sprzeczne. Dziki temu realizuje si bytowa jedno kadej rzeczy zoonej. Gdy za wskaemy na ich bytow zupeno, odkrywamy to, dziki czemu realizuje si odrbno (suwerenno) i autonomia tego, co zoone. Z kolei kiedy zwrócimy uwag na proporcj, jaka zachodzi midzy intelektem i wol Stwórcy (lub twórcy) a realnymi rzeczami, orzekamy analogicznie o nich jako o prawdzie, dobru i piknie. Wyraenia te na terenie metafizyki reali-stycznej zostay nazwane transcendentaliami.

WARTO ZAUWAY, E W ANALOGII PROPORCJI DOCHODZIMY DO UTWO

-RZENIA POJCIA ANALOGICZNEGO, KTÓRE DOTYCZY ANALOGATU GÓWNEGO I SUY DO ORZEKANIA O INNYCH RZECZACH8.

W ten sposób dokonuje si poznanie rzeczywistoci w caym jej bogactwie i rónorodnoci. Jest to poznanie, w wyniku którego rónorodne przedmioty nazywamy bytem, rzecz, czym jednym, odrbnym, prawd, dobrem czy piknem. Czynimy tak na podstawie dostrzeonej proporcji, która dotyczy elementów wewntrznych (np. istoty do istnienia) lub samych bytów midzy sob (np. bytów osobowych, a innych bytów). Jeli wic bytem nazywamy Jana, drzewo, ró, to nie dlatego, e s tym samym, lecz ze wzgldu na to, e istniej i maj jak tre. Innymi sowy – dlatego, e dostrzeglimy podo-biestwo w ich strukturze, które dotyczy podobnej (analogicznej) proporcji midzy ich elementami treci i istnienia, nazywamy je bytami.

8

Tego typu analogia jest najbardziej uytecznym narzdziem poznania metafizycznego. Moemy si ni posugiwa take przy orzekaniu o Absolucie, czyli o Bogu, e jest Bytem, Jedynym, Odrbnym, Prawd, Dobrem i Piknem, z tym jednak, e wszystkie te waciwoci realizuj si w Nim w sposób cakowity. W bytach za zoonych tylko w pewnej proporcji.

5. ANALOGIE NIEFILOZOFICZNE

Do analogii niefilozoficznych wczamy takie, które nie s narzdziem poznania rzeczy realnych i nie maj podstawy do orzekania analogicznego w rzeczach realnych. Jednym z przykadów jest analogia metaforyczna.

c) ANALOGIA METAFORYCZNA (gr. férein metá – „przenosi poza”). Spotykamy si z ni przede wszystkim w literaturze. Podstaw tej analogii jest nie tyle podobiestwo dostrzeone w rónorodnych rzeczach czy ich funkcjach, ile doznawanie podobnych przey w odniesieniu do rónych rzeczy. Std mówimy o „umiechu ki” czy „umiechu losu”. W orzekaniu tym dochodzi do przeniesienia umiechu z tworzy czowieka na k czy los, w których nie odnajdujemy adnych obiektywnych podstaw tego typu poznawczego skojarzenia (cilej: przeycia).

Ze wzgldu na to, e analogia metaforyczna dotyczy bardziej przey podmiotu ni poznania rzeczy, nie jest uznawana za adekwatne narzdzie w poznaniu realistycznym. W ramach bowiem analogii metaforycznej do-chodzi do przeniesienia na rzecz poznawan treci subiektywnych przey i odczu, które nie maj adnych realnych podstaw w teje rzeczy. Z tego powodu analogia ta nie jest uznawana za analogi cile filozoficzn.

Z analogi metaforyczn mamy do czynienia take wszdzie tam, gdzie przedmiot poznania jest niedostpny (np. w dziedzinie religii) lub gdy po-znanie nie tyle nakierowane jest na popo-znanie przedmiotu, co subiektywnych przey, które chcemy w jaki sposób uprzedmiotowi i zobiektywizowa (ryk przenosimy na szum fal, umiech przenosimy na rozkwit k itp.).

Wyrónione typy analogii ukazuj bogactwo poznania realistycznego, które stanowi podstaw poznania rozumiejcego. Dziki niemu otaczajcy nas wiat osób, zwierzt, rolin i rzeczy jawi si, jako naturalne rodowisko ich ycia i dziaania. Dostrzeona cao i jedno wiata nie znosi indy-widualnoci bytów i ich naturalnego zrónicowania9.

9

Obok analogii poznania (pojciowania), wyróniamy ANALOGI ORZEKANIA oraz WNIOSKO

-WANIA. W pierwszym przypadku koncentrujemy si na tworzeniu wyrae analogicznych, które bd wystpoway w funkcji orzeczników w zdaniach orzecznikowych w analogii orzekania. Jako przykad moemy przywoa zdania orzecznikowe: Jan jest bytem, jabo jest bytem, itd. W zdaniach tych komunikujemy zdobyt wiedz o konkrecie: Janie, jaboni, która nie jest oparta na poznaniu jednoznacznym (ani na wieloznacznym), ale na poznaniu analogicznym. W struktur analogii orzekania wchodz terminy analogiczne, które peni funkcje orzeczników w zdaniach orzecznikowych, oraz sowo „jest”, które moe peni funkcj kohezyjn (cznikow), asercyjn (stwierdzajc) oraz afirmacyjn. W ten sposób mamy do czynienia z rónego rodzaju sposobami orzekania analogicznego. Z kolei analogia wnioskowania jest narzdziem do odkrywania nowych

Na zakoczenie naley zauway, e sama analogia musi by take rozu-miana analogicznie, a nie jednoznacznie. W przypadku próby ujednoznacznia-nia analogii znika bowiem analogia, a mamy do czynieujednoznacznia-nia z izomorfi mate-matyczn, opart na tosamoci proporcji (przy analogii proporcji), czy izo-nomi pojciow, opart na jednoznacznoci nazw (przy analogii atrybucji).

Szczególne miejsce w metafizyce zajmuje analogia transcendentalna. Dziki niej moemy doj w oparciu o poznanie wiata materialnego a do stwierdzenia istnienia Absolutu, a take wyrónienia Jego atrybutów. Abso-lut ten jawi si jako Byt istniejcy sam przez si, którego istot jest ist-nienie. On te jest ostateczn racj istnienia wszelkich bytów, ich prawdy, dobra i pikna.

IV. PODSUMOWANIE

Naley zaznaczy, e (1) analogia na terenie filozofii realistycznej jest podstawowym sposobem poznania bogactwa wiata osób i rzeczy i chroni ludzkie poznanie przed redukcjonizmem. (2) Analogiczne poznanie, orze-kanie i pojciowanie jest ugruntowane na analogicznym sposobie istnienia bytów, a zatem jest genetycznie i strukturalnie zwizane z rzecz. (3) Ana-logia pozwala ogarn poznawczo tak poszczególne jednostkowe rzeczy, jak i cao oraz zoono wiata natury i kultury, nie tracc równoczenie z pola widzenia zrónicowania istniejcych w nim bytów. (4) Nabudowana na analogii teoria znaczenia terminów jzykowych daje podstaw ujcia w znaczeniu danej nazwy najgbszej struktury rzeczy, gdy wskazuje na koniecznociowy ukad treci znaczonej rzeczy, a co stanowi o waciwym i adekwatnym rozumieniu oznaczanej przez nazw rzeczy.

praw, formuowania nowych zasad. Prawa te czy zasady s jakby „domniemywane”, jako wyst-pujce w podobnych sytuacjach, zdarzeniach czy faktach, ze wzgldu na zachodzce podobie-stwo przyczynowania lub proporcj midzy zoeniami bytowymi, które realizuj si w rónych rzeczach. Prawa te czy zasady ze wzgldu na rónorodno i zoono rzeczy nie mog by rozumiane jednoznacznie, ale wanie analogicznie.

BIBLIOGRAFIA

Krpiec M.A., 1995, Realizm ludzkiego poznania. Dziea II, Lublin.

Krpiec M.A., 2005, «Analogia w filozofii», [in:] Analogia w filozofii. Zadania wspóczesnej metafizyki 7, [red.] A. Maryniarczyk, K. Stpie, P. Skrzydlewski, Lublin.

Locke J.,1955, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum J. B. Gawecki, Warszawa. Marciszewski W., 1977, Metody analizy tekstu naukowego, Warszawa.

LA THÉORIE ANALOGIQUE DU SENS DES TERMES LINGUISTIQUES ÉLÉMENTS DE LA MÉTAPHYSIQUE DE LA LANGUE

R é s u m é

En philosophie réaliste, l’analogie est un mode basique de connaissance de la richesse du monde des personnes et des choses. Elle protège la connaissance humaine contre le réductionnisme. La connaissance analogique est enracinée dans le mode analogique de l’existence des êtres. Elle est donc liée aux choses de manière génétique et structurelle. L’analogie permet de réunir cognitivement aussi bien les choses particulières que la totalité et la complexité du monde de la nature et de la culture, tout en préservant la pluralité des êtres qui la composent. La théorie du sens des termes linguistiques, bâtie sur l’analogie, constitue le fondement de la conception de la structure la plus profonde de la chose du sens d’une dénomination, puisqu’elle montre une disposition nécessaire du contenu de la chose dénotée, ce qui est capital pour sa compréhension appropriée.

Mots-clés : analogie, relation, sens, la langue, la métaphysique, réalisme cognitif.

ANALOGICZNA TEORIA ZNACZENIA TERMINÓW JZYKOWYCH. ELEMENTY METAFIZYKI JZYKA

S t r e s z c z e n i e

Analogia na terenie filozofii realistycznej jest podstawowym sposobem poznania bogactwa wiata osób i rzeczy i chroni ludzkie poznanie przed redukcjonizmem. Poznanie analogiczne jest ugruntowane na analogicznym sposobie istnienia bytów, a zatem jest genetycznie i strukturalnie zwizane z rzecz. Analogia pozwala ogarn poznawczo tak poszczególne jednostkowe rzeczy, jak i cao oraz zoono wiata natury i kultury, nie tracc równoczenie z pola widzenia zrónicowania istniejcych w nim bytów. Nabudowana na analogii teoria znaczenia terminów jzykowych daje podstaw ujcia w znaczeniu danej nazwy najgbszej struktury rzeczy, gdy wskazuje na koniecznociowy ukad treci znaczonej rzeczy, a co stanowi o waciwym i adek-watnym rozumieniu oznaczanej przez nazw rzeczy.