View of The Inside Word Structures of Modern Standard Chinese

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 9 – 2014. DAGMARA SIKORA-MIAO *. STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO OGÓLNONARODOWEGO JZYKA CHI SKIEGO. THE INSIDE WORD STRUCTURES OF MODERN STANDARD CHINESE A b s t r a c t. The topic of the paper is to describe the inside word structures of Modern Standard Chinese. In the five parts of the paper, five groups of words are discussed: monomorphemic words, reduplications, affix formations, semanteme formations with the internal syntactic structure, and synthetic formations. Analyzed vocabulary consists of polysyllabic words, including those with the status of compound words. In the first part of the article, the monomorphemic polysyllabic words are presented with a brief reference to the monomorphemic monosyllabic words. The second part describes the structure of words with the reduplication and their particular type—broken reduplication. In the third part, the affix formations are presented, including words containing proper affixes and quasi-affixes. The semanteme formations with subject-predicative, coordinative, determinative, rective and complementive structures, as well as the multisemanteme words containing stacked syntactic structures are discussed in the fourth section. Various types of synthetic formations, i.e. words formed by the combination of different types of the inside word structures, are presented in the fifth section.. Sownictwo wspóczesnego ogólnonarodowego jzyka chiskiego analizowano i opisywano przez ostatnie kilkadziesit lat na wiele rozmaitych sposobów. Poszczególne opracowania tych samych zagadnie znacznie si od siebie ró ni, a czsto bywaj nawet sprzeczne. Trudno jednolitego i dokadnego opisania tak szerokiego tematu, jakim jest sownictwo jzyka chiskiego, dostrzega ju w latach szedziesitych Kratochvíl (1968:11).. DAGMARA SIKORA-MIAO – Katedra Sinologii na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji – e-mail: sunrise. chenxi@gmail.com.

(2) 50. DAGMARA SIKORA-MIAO. Pisa on, e to, co powszechnie uwa a si za oczywiste dla jzyków lepiej zbadanych, niekoniecznie musi odnosi si do jzyka chiskiego, a przynajmniej nie odnosi si do niego bez zastrze e. Oceni on, e wszelkie próby powa nej dyskusji na którykolwiek z tematów dotyczcych jzyka chiskiego wydaj si koncentrowa raczej na kwestiach zasadniczych ani eli na zagadnieniach spornych, wymagajcych dogbnej analizy. Jednym z takich zagadnie s – wedug Zhu i Tian (2000, 2:134) – formacje afiksalne. Zauwa aj oni niejednorodno w zasadniczych kwestiach, takich jak terminologia, dobór kryteriów czy definiowanie poj. W niniejszym artykule skoncentruj si jedynie na najwa niejszych dostpnych i znanych mi materiaach, dotyczcych sownictwa ogólnonarodowego jzyka chiskiego, powstaych na przestrzeni ostatnich pidziesiciu lat. Nie jest moim celem ocena poziomu prac naukowych, do których bd si odwoywa, ani krytyka któregokolwiek z autorów, z których ka dy wniós nieoceniony wkad w lepsze zrozumienie struktur sownictwa wspóczesnego jzyka chiskiego. Jednym z celów tego artykuu jest pokazanie najistotniejszych ró nic w podejciu do omawianego tematu. Istnienie takich ró nic staje si zrozumiae, kiedy wemiemy pod uwag fakt, e opracowania te powstaway w ró nym czasie i miejscu, a wpyw na nie miay aktualny stan wiedzy o jzyku i trendy panujce w jzykoznawstwie. Na podstawie ró nych prac naukowych postaram si przedstawi opis struktur sownictwa ogólnonarodowego jzyka chiskiego w formie jednolitej caoci, zgodnej z teoriami wspóczesnego jzykoznawstwa. W pierwszej czci zostan omówione wyrazy monomorfemiczne, w drugiej – wyrazy o strukturze reduplikacji. Afiksy oraz ich szczególny typ, czyli quasi-afiksy bd tematem czci trzeciej, w której analizie zostan poddane formacje afiksalne. W czci czwartej zostan przedstawione wewntrzne struktury skadniowe wyrazów semantemowych. Formacje syntetyczne zostan opisane w czci pitej.. 1. WYRAZY MONOMORFEMICZNE. Wyrazy monomorfemiczne, czyli wyrazy skadajce si z jednego morfemu, dziel si na dwie grupy. Wyrazy monomorfemiczne monosylabiczne to takie, w których jednemu morfemowi odpowiada jedna sylaba. Wyrazy monomorfemiczne polisylabiczne natomiast skadaj si z jednego morfemu utworzonego z kilku sylab..

(3) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 51. WYRAZY MONOMORFEMICZNE MONOSYLABICZNE Z uwagi na to, e sownictwo monomorfemiczne monosylabiczne nie jest tematem tego artykuu, nie bdzie ono szczegóowo omawiane. Krótki opis jest jednak niezbdny, gdy wyrazy te stanowi podstawow cz skadow wikszoci polisylabicznych i polimorfemicznych wyrazów ogólnonarodowego jzyka chiskiego. Ogromna liczba wyrazów skadajcych si z jednego morfemu, któremu odpowiada jedna sylaba, staa si – jak twierdzi Kratochvíl (1968:65) – powodem popularnego twierdzenia, e jzyk chiski jest jzykiem monosylabicznym. Wedug Künstlera (2000:16) o jzyku monosylabicznym mówimy wtedy, gdy podzia wyrazu na sylaby pokrywa si z podziaem na morfemy. Monosylabizm nie jest jednak bezwzgldn cech jzyka chiskiego. Termin ten nie oznacza, e wszystkie wyrazy s jednosylabowe ani e w jzyku tym nie wystpuj morfemy asylabiczne czy wielosylabowe. Jest to jedynie wyró niajca ten jzyk cecha charakterystyczna. Do sownictwa monomorfemicznego monosylabicznego Kratochvíl (1968: 26-34) zalicza wyrazy nale ce do wszystkich kategorii gramatycznych. Poród nich znajduj si m.in. Ӫ rén ‘czowiek’, 㥦 chá ‘herbata’, ᣹ l ‘cign’, ㅁ xiào ‘mia si’, ᘉ máng ‘zajty’, ‫ޘ‬quán ‘cakowicie’, 㔯 l# ‘zielony’, 䘉 zhè ‘to’, ‫ޛ‬b ‘osiem’ oraz wiele innych. WYRAZY MONOMORFEMICZNE POLISYLABICZNE Wyrazy monomorfemiczne polisylabiczne to wyrazy zbudowane z jednego polisylabicznego morfemu. Wedug Kratochvíla (1968:65) stanowi one relatywnie ma grup. Wikszo z nich to wyrazy obcego pochodzenia, które mo na podzieli na dwie podgrupy. Do pierwszej Kratochvíl (1968:65) zalicza wyrazy, które weszy do jzyka chiskiego tak dawno, e ich pochodzenie jest albo hipotetyczne, albo nieznane. S to konstrukcje zazwyczaj dwusylabowe z akcentem na pierwsz sylab, np. 㶤㶦 húdié ‘motyl’. W wielu przypadkach druga sylaba jest atonalna, np. 㪑㨴 pútao ‘winogrono’, ઼ቊ héshang ‘buddyjski mnich’ oraz ⧫⪳ bli ‘szko’. Do podgrupy tej nale tak e wyrazy okrelane przez Künstlera (2000:88) jako reduplikacje zamane typu „shuangsheng” i „dieyun”, które zostan omówione w dalszej czci artykuu. Drug podgrup tworz, wedug Kratochvíla (1968:65), stosunkowo nowe zapo yczenia fonetyczne, pochodzce gównie z jzyków europej-.

(4) 52. DAGMARA SIKORA-MIAO. skich. Znajduj si w niej takie wyrazy, jak ૆஑ kfi ‘kawa’, ඖ‫ ݻ‬tnkè ‘czog’, ᒭ唈 yumò ‘humor’, ⌅㾯ᯟ fxs ‘faszysta’ czy ᐳቄӰ㔤‫ݻ‬ bùrshíwéikè ‘bolszewik’. Do tej podgrupy zalicza si równie wikszo niechiskich nazw wasnych, np. ᐳᇌ䈪ᯟ㢮࡙ᯟ Bùyínuòsàilìs ‘Buenos Aires’ czy 䍍ཊ㣜 Bèidufn ‘Beethoven’. W odró nieniu od gównie dwusylabowych zapo ycze niewiadomego pochodzenia zapo yczenia fonetyczne z jzyków europejskich to zwykle wyrazy skadajce si z trzech lub wicej sylab, w dodatku tonalnych. Oprócz zapo ycze do grupy wyrazów monomorfemicznych polisylabicznych Kratochvíl (1968:67) zalicza równie wyrazy bdce imitacjami dwików. Reprezentatywne dla tej podgrupy s takie wyra enia, jak ଇ஖ hul ‘omota’, ‘szeleci’ oraz ୗୗ jj ‘piszcze’, ‘skrzypie’. Do tej podgrupy nale równie wymieniane przez Künstlera (2000:85) wyrazy powstae wskutek procesu dimidiacji, czyli rozbicia nagosowych grup spógoskowych, w wyniku którego z pojedynczej sylaby powstaa formacja dwusylabowa. Klasycznym przykadem dimidiacji jest wyraz ハワ klong ‘dziura’, ‘jaskinia’, w którym z morfemu monosylabicznego klong1 powsta morfem dwusylabowy kulong2. Procesowi dimidiacji Künstler (2000:85) przeciwstawia proces kontrakcji, czyli cignicia dwu sylab w jedn, np. н bù ‘nie’ + ⭘ yòng ‘trzeba’ = ⭝ béng ‘nie ma potrzeby’. Wyrazy powstae w wyniku procesu kontrakcji nale jednak do cakiem innej grupy sownictwa, s to bowiem wyrazy polimorfemiczne monosylabiczne.. 2. REDUPLIKACJE. Reduplikacj nazywa Künstler (2000:193) ka de powtórzenie tego samego elementu, przy czym w jzyku chiskim mamy do czynienia wycznie ze zdwajaniem sylab, w zwizku z czym mówimy o reduplikacji sylabicznej. Wyjtek stanowi reduplikacje tak zwane niepene, w których powtórzeniu ulega jedynie nagos bd wygos sylaby. Nie mo na przy tym wszystkich reduplikacji traktowa jednakowo. Künstler (2000:193) zdecydowanie odró nia reduplikacj bdc cech strukturaln danej grupy sownictwa od reduplikacji bdcej wykadnikiem 1 2. Wymowa zgodna ze wspóczesn transkrypcj pinyin. Wymowa zgodna ze wspóczesn transkrypcj pinyin..

(5) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 53. okrelonych funkcji. W tym artykule opisane zostan wycznie wyrazy majce struktur reduplikacji. Konstrukcje powstae w wyniku procesu reduplikacji – jako konstrukcje skadniowe – zostan pominite. WYRAZY O STRUKTURZE REDUPLIKACJI Do wyrazów o strukturze reduplikacji Künstler (2000:87-88) zalicza impresywa, inaczej: wyrazy impresywne, czyli naladujce dwiki oraz oddajce przeró ne wra enia. Charakterystyczne impresywa pochodzce ju z jzyka archaicznego 3 to np. ⌻⌻ yángyáng ‘rozlega przestrze wodna’ czy ᏽᏽ wiwi lub ᎜᎜ wéiwéi ‘majestatyczny (jak wysoko wznoszca si skaa)’. Impresywa o strukturze reduplikowanej s, wedug Künstlera, wyrazami, w których nie mo na wyró ni monosylabicznego morfemu rdzennego bdcego podstaw reduplikacji. Pominwszy sztuczne sytuacje sownikowe, w których poszczególnemu znakowi pisma przypisuje si znaczenie caego wyrazu impresywnego, monosylabiczne elementy tworzce impresywum nie wystpuj samodzielnie. S to zatem wyrazy nierozkadalne, co oznacza równie , e midzy dwoma sylabami takiej reduplikacji nie zachodz adne stosunki typu skadniowego. Reduplikacje impresywne Künstler (2000:193) nazywa reduplikacjami penymi, w odró nieniu od reduplikacji niepenych, czyli zamanych, o których bdzie mowa w dalszej czci artykuu. Charakter reduplikacji maj równie wyrazy, których komponentami s morfemy zwizane, a wic takie, które posiadaj znaczenie leksykalne, lecz nie mog funkcjonowa jako samodzielne wyrazy. Li i Thompson (1981:3536) kwalifikuj do tej grupy terminy bdce nazwami zwizków pokrewiestwa, np. ကက jijie ‘starsza siostra’ czy ᕏᕏ dìdi ‘modszy brat’. Za wyjtki uwa aj w tej grupie wyrazy ⡨⡨ bàba ‘tata’ i ྸྸ mma ‘mama’, w których morfemy ⡨ bà i ྸ m s morfemami swobodnymi, a wic takimi, które mog by samodzielnymi wyrazami. Innymi przykadami reduplikacji okrelajcych zwizki pokrewiestwa s np. ⡧⡧ yéye ‘dziadek ze strony ojca’, ပပ lolao ‘babka ze strony matki’ czy ‫ ޜޜ‬gnggong ‘te ze strony m a’. Wedug Chao (1968:201-202) reduplikacjami tego typu s równie wyrazy nazywajce relacje midzyludzkie, np. ཚཚ tàitai ‘pani’, ‘ ona’ a tak e inne rzeczowniki, np. ဳဳ wáwa ‘lalka’, 㴋㴋 zhzhu ‘pajk’, ⥙⥙ xngxing ‘orangutan’, w tym rzeczowniki przyjmujce sufiks 3. Archaiczny jzyk chiski (AC) jako termin gramatyczny odnosi si do okresu od ok. XI wieku p.n.e. do mniej wicej koca III wieku p.n.e. (KÜNSTLER, 2000 : 72)..

(6) 54. DAGMARA SIKORA-MIAO. ‫ ݯ‬-er, np. 㵸㵸‫ ݯ‬guguor ‘amerykaski konik polny’ czy 㴀㴀‫ ݯ‬qqur ‘wierszcz’. Chao (1968:199, 204, 206) wyró nia tak e nieliczn grup, w której reduplikacj nie jest cay wyraz, a jedynie jego cz skadowa. Li i Thompson (1981:36) zaznaczaj, e s to wyrazy, w których nie mo na wyró ni ich podstawowej niezreduplikowanej formy. Chao podaje takie przykady jak ᵖᵖ䴘 méngméngy" ‘d d ysty deszcz’, ాాᷓ‫ݯ‬gágazor ‘rodzaj daktyla o ostrym kocu’, ᢃ૸૸ dhha ‘ artowa’, ‘przekomarza si’ oraz ⴤᥪᥪzhít$ngt$ng ‘prosty i sztywny’. REDUPLIKACJE Z AMANE Do reduplikacji niepenych, zwanych zamanymi, nale przede wszystkim wyrazy, które w tradycji chiskiej okrelane s terminami „shuangsheng” ৼ༠ shungshng ‘podwójny nagos’ i „dieyun” ਐ严 diéyùn ‘powtórzony wygos’. Künstler (2000:88) definiuje pierwszy typ jako wyrazy majce takie same nagosy, lecz ró ne rymy, np. ԯ֋fngfú ‘wydawa si’, ‘jakby’. Drugi typ definiuje jako wyrazy o identycznych rymach i ró nych nagosach, jak 㷣㶲 tángláng ‘modliszka’ czy 㤌㬯 mùxu ‘lucerna’. Wikszo reduplikacji zamanych to rzeczowniki. Kratochvíl (1968:65) podaje przykady dawnych zapo ycze o hipotetycznym lub niewiadomym pochodzeniu. Nale do nich zarówno wyrazy typu „shuangsheng”, np. 㵈㴋 zhzh ‘pajk’, ⩥⩦ pípa ‘czterostrunowy instrument szarpany’ czy ᶷᶧ pípa ‘niesplik japoski’, jak i wyrazy typu „dieyun”, np. 㵫㵃 qngtíng ‘wa ka’, ⁴ᾴ gnln ‘oliwka’, ᗈᖺ páihuái ‘porusza si w przód i w ty’ czy ஠ఖlusuo ‘papla’. Wyrazy impresywne równie mog mie struktur reduplikacji zamanych. Takimi s wymienione przez Kratochvíla (1968:67) imitacje dwików, np. ૅಌgl ‘bulgota’ oraz ਞᖃ dngdng ‘dzwoni’, ‘brzka’.. 3. FORMACJE AFIKSALNE. Formacje afiksalne stanowi dosy pokan i stale rosnc grup sownictwa wspóczesnego jzyka chiskiego. S to wyrazy powstae w procesie, który Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego [EJO] (2003:19) nazywa afiksacj, czyli doczeniem segmentu morfologicznego zwanego afiksem do morfemu lub cigu morfemów. Tabakowska (2001:77) podaje, e w zale no-.

(7) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 55. ci od pozycji, jak afiks zajmuje wzgldem morfemu gównego, czyli rdzenia, mo emy mówi o prefiksach, czyli morfemach pobocznych stojcych przed morfemem rdzennym, oraz o sufiksach, bdcych morfemami pobocznymi zajmujcymi pozycj po rdzeniu. Badacze jzyka chiskiego zgodni s co do istnienia tych dwóch rodzajów afiksów we wspóczesnym jzyku chiskim. Obecno trzeciego rodzaju morfemów pobocznych jest kwesti sporn. Za ich wyró nieniem postuluje np. Chao (1968:257) oraz Li i Thompson (1981:36). Przeciwnego zdania s Kratochvíl (1968:68) czy Künstler (2000:231). Mowa tu o afiksach zajmujcych pozycj wewntrz morfemu rdzennego, czyli o takich morfemach segmentalnych, które Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego (2003:254) nazywa infiksami. Afiksy s w jzyku chiskim grup bardzo niejednorodn, w zwizku z czym oprócz afiksów waciwych, bdcych typowymi morfemami pobocznymi, wyró niono równie takie morfemy, które – cho nie maj cech typowych afiksów – zachowuj si podobnie do nich. Z tego wzgldu nazwano je formami afiksopodobnymi, czyli quasi-afiksami. Afiksy mo na analizowa i klasyfikowa pod wieloma ró nymi wzgldami. Tak na przykad, biorc za kryterium pozycj, jak afiksy zajmuj wobec rdzenia, dzielimy je na prefiksy, np. 㘱 lo- lub অ dn- bd sufiksy, np. ཤ -tou czy ᇦ -ji. Stopie sformalizowania, czyli gramatykalizacji4, morfemów pozwala nam oddzieli nieliczne afiksy waciwe, np. 䱯 - lub ᆀ -zi od quasi-afiksów, np. ৽ fn-, ᙗ -xìng czy ᡻ -sh%u. Wreszcie liczba sylab, z których skada si afiks, daje nam mo liwo mówienia o afiksach mono- i polisylabicznych, np. 㘵 -zh i ѫѹ -zh"yì. Gdy chcemy oceni stopie produktywnoci danego afiksu, nale y bra pod uwag jego zdolno do czenia si z morfemami rdzennymi. Wedug Chena (2001:20) afiksy bywaj wysoce produktywne, kiedy cz si z du liczb rdzeni, bd nieproduktywne, jeli rdzeni, z którymi mog si czy, jest niewiele. Oprócz tego afiksy mog wyznacza zarówno klasy semantyczne, jak te okrela przynale no utworzonego przez nie wyrazu do poszczególnych kategorii gramatycznych. Zhu i Tian (2000,2:134) podaj przykad quasisufiksu ઈ -yuán, który przyporzdkowuje wyraz do klasy „osób wykonujcych dany zawód” oraz kategoryzuje go jako rzeczownik. Ponadto ze wzgldu na funkcj afiksy dziel si na afiksy sowotwórcze i gramatyczne. Zhu i Tian (2000,2:137) za afiksy sowotwórcze uwa aj takie morfemy poboczne, które su do budowania nowych wyrazów. Afiksami gramatycz4. Gramatykalizacja – utrata przez element leksykalny pierwotnego znaczenia i przejcie w morfem gramatyczny (ZAJDLER, 2005 : 66)..

(8) 56. DAGMARA SIKORA-MIAO. nymi nazywaj takie morfemy, które nie tworz nowych wyrazów, a jedynie wskazuj na ich funkcje gramatyczne. Autorzy ci uwa aj, e czysto gramatycznych morfemów pobocznych w jzyku chiskim jest bardzo niewiele. Niektóre afiksy gramatyczne s jednoczenie afiksami sowotwórczymi, np. sufiks Ԝ -men. Tworzy on zarówno nowe wyrazy, np. ᡁԜ w%men ‘my’, ԆԜ tmen ‘oni’, jak równie wskazuje na ich liczb mnog. WYRAZY ZAWIERAJCE AFIKS W A CIWY Wikszo afiksów w jzyku chiskim, jak podaj Zhu i Tian (2000,2: 136), powstao w wyniku gramatykalizacji morfemów leksykalnych. Proces ten trwa do chwili obecnej, w zwizku z czym stopie gramatykalizacji morfemów w poszczególnych wyrazach jest ró ny. W peni zgramatykalizowane morfemy zgodnie uznaje si za afiksy waciwe, natomiast czciowo zgramatykalizowanym nadano nazw quasi-afiksów. Afiksy waciwe okazuj si by grup bardzo nieliczn, gdy – jak pisze Künstler (2000:234) – za afiks uzna mo na jedynie taki element, który utraci swoje podstawowe znaczenie oraz zosta pozbawiony swych istotnych cech, takich jak akcent przyciskowy5 czy ton. Zhu i Tian (2000,3:136) dodaj, e takie afiksy nie mog tworzy innych wyrazów, w których byyby morfemami leksykalnymi, czyli posiadajcymi znaczenie leksykalne. Tu potrzebna jest pewna dygresja. Ci sami autorzy (ZHU i TIAN, 2000,2:134) wyjaniaj, e w jzyku chiskim jednemu morfemowi w wymowie odpowiada jedna sylaba, w zapisie odpowiada mu jeden znak. Nie jest tak w ka dym przypadku, jakkolwiek jest to cecha, która w sposób szczególny charakteryzuje jzyk chiski. W zwizku z tym mamy do czynienia ze spor liczb morfemów o tym samym brzmieniu i tej samej formie graficznej. W rzeczywistoci s one jednak ró nymi jednostkami jzyka, których znaczenie gramatyczne tak e jest ró ne. Przykadem niech bdzie morfem 㘱 lo, który mo e funkcjonowa albo jako prefiks, np. w wyrazie 㘱ᐸ losh ‘nauczyciel’, albo jako morfem leksykalny, np. w 㘱Ӫ lorén ‘starzec’, albo jako samodzielny wyraz ‘starze si’, np. w Ԇ㘱Ҷ t lo le ‘zestarza si’. Afiksy waciwe, na które skadaj si prefiksy i sufiksy, s wic grup do nieliczn. Wikszo autorów do prefiksów zalicza zaledwie cztery czy 5. Akcent przyciskowy – element suprasegmentalny, tj. niemajcy segmentu czasowego, w którym wyró nia si co najmniej trzy stopnie: akcent przyciskowy mocny, sabszy i najsabszy, a tak e brak akcentu (KÜNSTLER, 2000 : 227-228)..

(9) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 57. pi morfemów. Sufiksy wystpuj nieco czciej, liczba ich jest jednak ró na w zale noci od definicji, jak przyjmuje si na ich okrelenie. WYRAZY ZAWIERAJCE PREFIKS W A CIWY Wikszo badaczy za typowe prefiksy w jzyku chiskim uwa a: 䱯 -, 㘱 lo-, ㅜ dì- oraz ࡍ ch-. Wród nich s Lü (1979), Chao (1968:216-218), Zhang (2000:247), a tak e Zhu i Tian (2000,2:136). Li i Thompson (1981:37) wymieniaj równie prefiks ሿ xio-. Sporadycznie spotyka si prefiks བྷ dà- czy inne morfemy, które zgramatykalizowane s w tak niewielkim stopniu, i mo na uzna je jedynie za quasi-prefiksy. Niezwykle rzadki jest prefiks 䱯 -. Jako jedyny przykad jego wystpowania we wspóczesnym ogólnonarodowym jzyku chiskim Chao (1968: 216) podaje wyraz 䱯କ g ‘starszy brat (tytu u ywany na dworze qingowskim)’. Kratochvíl (1968:69) dodaje, e wystpuje on równie w wyrazach bdcych bezporednimi zwrotami midzy krewnymi, np. 䱯ဘ yí ‘ciotka’. Ze znacznie czstszym jego u yciem mamy do czynienia w dialektach, np. kantoskim czy hakka6, gdzie peni funkcj wyranie honoryfikatywn, o czym mówi Künstler (2000:183). Dwa nastpne prefiksy waciwe, które wymieniaj Li i Thompson (1981: 37), to prefiksy dodawane do liczebników. S nimi ㅜ dì-, tworzcy liczebniki porzdkowe, np. ㅜ‫ ޝ‬dìliù ‘szósty’, oraz ࡍ ch-, u ywany do okrelenia pierwszych dziesiciu dni miesica ksi ycowego, wystpujcy przed liczebnikami od jednego do dziesiciu, np. ࡍҼ chèr ‘drugi’. Prefiksy 㘱 lo- i ሿ xio- wywodz si od wyrazów 㘱 lo ‘stary’ i ሿ xio ‘mody’, ‘may’. Wedug Li i Thompson (1981:37) s typowymi przedrostkami dodawanymi do nazwisk w celu utworzenia przezwisk. W obydwu przypadkach sygnalizuj do za ye relacje, gdzie 㘱ᕐ loZhng ‘(Panie) Zhang’ jest form bardziej honoryfikatywn ni ሿᕐ xioZhng ‘(Panie) Zhang’. Ponadto prefiks 㘱 lo- stoi przed liczebnikami od dwóch do dziesiciu, wskazujc porzdek wiekowy, np. wród rodzestwa, jak w 㘱Ҽ loèr ‘drugi z kolei’, 㘱ӄ low" ‘pity z kolei’, najstarszego okrela si terminem 㘱བྷ lodà, gdzie བྷ dà oznacza ‘du y’. Kratochvíl (1968:69) za najbardziej reprezentatywne wyrazy zawierajce prefiks 㘱 lo- uwa a rzeczowniki 㘱ᐸ losh ‘nauczyciel’ i 㘱ᶯ lobn ‘szef’ oraz niektóre nazwy zwierzt, np. 㘱㱾 loh" ‘tygrys’. 6. Dialekt hakka – jeden z siedmiu gównych dialektów chiskich, którego u ytkownicy zamieszkuj enklawy rozsiane na rozlegym terenie Chin poudniowych (KÜNSTLER, 2000 : 297)..

(10) 58. DAGMARA SIKORA-MIAO. WYRAZY ZAWIERAJCE SUFIKS W A CIWY Liczba sufiksów waciwych – tzn. takich, które Künstler (2000:195) okrela jako morfemy pozbawione swego etymologicznego tonu, które czsto wymawiane s w postaci zredukowanej oraz takie, których nie daje si oddzieli od poprzedzajcych ich rdzeni – jest stosunkowo niewielka. Taka definicja wyklucza bowiem wiele form sufiksopodobnych, które zachowuj swój pierwotny ton, kwalifikujc je do grupy quasi-sufiksów. Pewna niewielka grupa sufiksów waciwych wymieniana jest zgodnie przez Chao (1968:228-244), Lü (1979), Li i Thompson (1981:39-45) oraz Zhu i Tian (2000,2:136). Podaj oni pi sufiksów rzeczownikowych: ‫ݯ‬ -er, ᆀ -zi, ཤ -tou, ᐤ ba i Ԝ -men. Niektórzy z nich wyliczaj równie sufiksy: 㘵-zh, ❦ -rán oraz Ѿ -h, które – cho nie s pozbawione swego etymologicznego tonu – tworz z rdzeniem nierozerwalny wyraz. Sufiks ‫ ݯ‬-er to – jak podaj Li i Thompson (1981:39-40) – jedyny asylabiczny sufiks w jzyku chiskim. Po przyczeniu do poprzedzajcej go sylaby zmienia j w sylab zakoczon dwikiem -r, jak w 呏 nio + ‫ ݯ‬er = 呏‫ ݯ‬nior ‘ptak’, ṩ gn + ‫ ݯ‬er = ṩ‫ ݯ‬gr ‘korze’. Etymologicznie ‫ݯ‬ -er by rzeczownikowym sufiksem deminutywnym, czyli tworzy zdrobnienia rzeczowników. W dialekcie pekiskim asylabiczny sufiks ‫ ݯ‬-r tworzy równie : lokalizatory – jak 䘉‫ ݯ‬zhèr ‘tutaj’, okrelenia czasu – jak Ӻ‫ ݯ‬jr ‘dzi’, czasowniki – jak ⧙‫ ݯ‬wánr ‘bawi si’ oraz klasyfikatory i jednostki miary – jak ⡷‫ ݯ‬piàr ‘kromka’, ‘patek’ czy ᵜ‫ ݯ‬bnr ‘klasyfikator do ksi ek i albumów’. Autorzy dodaj, e sufiks ‫ ݯ‬-r, bdcy gównie sufiksem rzeczownikowym, swobodnie czy si z rzeczownikami monosylabicznymi, do polisylabicznych dodawany jest rzadziej. W obrbie jzyków mandaryskich czstotliwo jego wystpowania jest ró na, przy czym najbardziej charakterystyczny jest dla dialektu pekiskiego. Li i Thompson (1981:42) – podobnie jak Chao (1968:237) – uznaj ᆀ -zi za dawny sufiks deminutywny, który wywodzi si od wyrazu ᆀ z$ o znaczeniu ‘dziecko’. Jak pisze Künstler (2000:130-131), formacja ᡯᆀ fángzi, która pierwotnie oznaczaa ‘dziecko domu’, tj. ‘may dom’, tj. ‘domek’, z czasem przesza w wyraz oznaczajcy tyle co ‘dom’, gdzie dawna struktura determinacyjna7 ulega cakowitemu zatarciu. Co ciekawe, Li i Thompson (1981:42-43) uwa aj, e obecnie nie jest to ju sufiks produktywny, podczas gdy Kratochvíl (1968:68) okrela go mianem najbardziej produktyw7. Zob. cz czwarta – struktury determinacyjne..

(11) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 59. nego. Sufiks ᆀ -zi jest komponentem do licznej grupy rzeczowników. Li i Thompson (1981:42-43) podaj takie przykady, jak: ⚹ᆀ lúzi ‘piec’, ӝᆀ tíngzi ‘pawilon’ czy ⴈᆀ pánzi ‘talerz’. Dwa wczeniej wymienione sufiksy ‫ ݯ‬-er i ᆀ -zi to, wedug Chao (1968:228), najczstsze sufiksy rzeczownikowe. Pozostae, do których nale ཤ -tou, ᐤ -ba i Ԝ -men, wystpuj ju znacznie rzadziej. Sufiks ཤ -tou zazwyczaj jest komponentem rzeczowników, ale spotyka si go równie w lokalizatorach. Li i Thompson (1981:42-44) podaj wyrazy takie, jak: 僘ཤ gútou ‘ko’, ᘥཤ niàntou ‘idea’, ‘myl’ czy ࡽཤ qiántou ‘przed’, jako przykady czenia si sufiksu ཤ -tou z morfemami zwizanymi. Mo e by on równie doczony do monosylabicznych czasowników dziaania, jak w 䛓‫ݯ‬ᴹӰѸⴻཤ? nàr y%u shénme kàntou? ‘co tam jest wartego obejrzenia?’. Autorzy twierdz, e obecnie sufiks ten nie jest ju produktywny. Chao (1968:244) uwa a, e sufiks ᐤ -ba wywodzi si od morfemu o pierwotnym znaczeniu ‘przywizany’, ‘doczony do’. Jest komponentem takich rzeczowników wspóczesnego jzyka chiskiego, jak ቮᐤ wiba ‘ogon’, ଁᐤ yba ‘guchoniemy’ oraz 㔃ᐤ jiba ‘jkaa’. Sufiks Ԝ -men tworzy liczb mnog. Wedug Li i Thompson (1981:40) jego u ycie ogranicza si do zaimków osobowych, np. ᡁԜ w%men ‘my’ oraz do polisylabicznych rzeczowników osobowych, np. ᴻ৻Ԝ péngy%umen ‘przyjaciele’. Przy tym doczony do rzeczowników jest opcjonalny i ma funkcj emfatyczn. Redukcja tonów i zanik akcentu przyciskowego maj miejsce we wszystkich wymienionych przykadach, jednak w przypadku sufiksu Ԝ -men mamy równie do czynienia ze wspomnian wczeniej redukcj w wymowie. Zhu i Tian (2000,2:135) zauwa aj, e sufiks ten mo e by wprawdzie wymawiany jako pena sylaba -men, czciej jednak wymawia si go w formie zredukowanej jedynie do fonemów8 -mn lub nawet samego -m. Rzadsze sufiksy wymieniane przez Chao (1968:221) to: 㘵 -zh, ❦ -rán oraz Ѿ -h. Rzeczownikowy sufiks osobowy 㘵 -zh, cho wystpuje w wielu wyrazach, ma ograniczone u ycie. Tworzy takie rzeczowniki, jak 䈁㘵 yìzh ‘tumacz’ czy 䮯㘵 zhngzh ‘senior’. Sufiks ❦ -rán tworzy przysówki, np. ᘭ❦ hrán ‘nagle’, ᖃ❦ dngrán ‘oczywicie’. Sufiksem 8. Fonem – jednostka systemu jzykowego o funkcji dystynktywnej, tj. su ca do rozró niania znaczcych elementów jzykowych – morfemów, niepodzielna na nastpujce po sobie elementy dystynktywne (EJO, 2003 : 155)..

(12) 60. DAGMARA SIKORA-MIAO. wywodzcym si z konstrukcji jzyka klasycznego ᮷䀰 wényán9 jest sufiks Ѿ -h. Chao (1968:225) uwa a, e bliskie tym konstrukcjom s wyrazy 䘁Ѿ jìnhu ‘zbli a si’ i ൘Ѿ zàihu ‘troszczy si’, w których pierwotny ton afiksu uleg redukcji. Sufiks ten tworzy równie przysówki, np. ⺞Ѿ quèh ‘rzeczywicie’ lub ࠐѾ jh ‘prawie’, w których Ѿ -h zachowao swój etymologiczny ton. WYRAZY ZAWIERAJCE KILKA SUFIKSÓW W A CIWYCH BD PREFIKS I SUFIKS W A CIWY JEDNOCZE NIE. Zhu i Tian (2000:136) zwracaj uwag na ciekawe zjawisko przyczania kilku sufiksów do monosylabicznego rdzenia. Tak zbudowany jest rzeczownik ⸣ཤ‫ ݯ‬shítour ‘klejnot’, który skada si z wyrazu ⸣ཤ shítou ‘kamie’, zawierajcego sufiks ཤ -tou, do którego nastpnie przyczono sufiks ‫ ݯ‬-er. Mo liwe jest równie jednoczesne przyczenie prefiksu i sufiksu, jak w wyrazie 㘱၈Ԝ‫ ݯ‬loniángmenr ‘m atka’, w którym do semantemu ၈ niáng ‘matka’, ‘kobieta’ doczono prefiks 㘱 lo-, a tak e sufiksy Ԝ -men oraz ‫ ݯ‬-er. WYRAZY ZAWIERAJCE INFIKS Temat infiksów w jzyku chiskim jest zagadnieniem do problematycznym. Definicje infiksów proponowane przez poszczególnych badaczy s bardzo odmienne. Zdarza si równie , e kwestionowany bywa sam fakt istnienia infiksów we wspóczesnym jzyku chiskim. Li i Thompson (1981:38) definiuj infiks jako morfem zwizany, który – po wstawieniu w wyraz ju istniejcy – tworzy nowy wyraz. Wedug Künstlera (2000:231) infiksów mo na dopatrywa si w potencjalnych formach czasowników rezultatywnych. Ich istnienie jednak zale y od tego, jak owe struktury zostan zinterpretowane. Czasowniki rezultatywne zbudowane s z czasownika oraz elementu wyra ajcego rezultat czynnoci, np. ᢃ↫ ds$ ‘zabi’ (dos. uderzy tak, e nastpuje mier). Potencjalne formy czasowników rezultatywnych tworzy si poprzez wstawienie morfemu ᗇ -de- lub н -bu- pomidzy obydwa czony czasownika rezultatywnego, np. ᢃᗇ↫ ddes$ ‘móc zabi’ i ᢃн↫ dbus$ ‘nie móc zabi’. Wedug Künstlera, je eli czasowniki rezultatywne traktuje si jako wyrazy, wtedy morfemy ᗇ 9. Wenyan – klasyczny jzyk chiski pisany..

(13) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 61. -de- oraz н -bu- mo na uzna za infiksy tworzce formy potencjalne tych e czasowników rezultatywnych. Ku takiemu ich traktowaniu skaniaj si wanie Li i Thompson (1981:38-39). Czasowniki rezultatywne mo na jednak potraktowa równie jako konstrukcje skadniowe skadajce si z czasownika oraz jego postpozycyjnie umieszczonego okrelenia, czyli dopenienia komplementywnego. Künstler (2000: 231) uwa a, e w takiej sytuacji nie mo e by mowy o jakiejkolwiek infiksacji w jzyku chiskim. Tworzenie potencjalnych form czasowników rezultatywnych mo na bowiem rozpatrywa wycznie z punktu widzenia skadni. Chao (1968:257) uwa a, e w jzyku chiskim mo na wyró ni dwa infiksy, które wystpuj w szczególnego rodzaju reduplikacjach. S nimi: 䟼 -li-, jak w ㋺䟼㋺⎲ húlihútu ‘zdezorientowany’, ‘otpiay’, oraz н -bu-, jak w 䞨нⓌⓌ sunbulili ‘kwaskowaty’. WYRAZY ZAWIERAJCE QUASI- AFIKS Wiele afiksów wystpujcych we wspóczesnym jzyku chiskim powstao, jak twierdzi Zhang (2000:246), w wyniku gramatykalizacji morfemów leksykalnych. Zajdler (2005:66) definiuje gramatykalizacj jako utrat przez element leksykalny pierwotnego znaczenia i przejcie w morfem gramatyczny. Poniewa stopie gramatykalizacji morfemów leksykalnych we wspóczesnym jzyku chiskim jest ró ny, Zhang (2000:247) uwa a, e niektóre morfemy mo na uzna za form poredni midzy morfemami rdzennymi a pobocznymi. Nie s to ju rdzenie wyrazowe, poniewa poddane zostay procesowi gramatykalizacji, ale nie mo na te powiedzie, e cakowicie utraciy swoje znaczenie. Zhang uwa a, e Lü (1979) okreli morfemy podobne do afiksów mianem ㊫䇽㔰 lèicízhuì, czyli ‘quasi-afiksy’. Ponadto twierdzi, e obecno tego rodzaju morfemów jest dla jzyka chiskiego cech dystynktywn. Zhu i Tian (2000,2:136) dodaj, e quasi-afiksy nie s na stae zwizane z morfemami rdzennymi i czsto funkcjonuj jako samodzielne wyrazy. Quasi-afiksy mog czy si z monosylabicznymi rdzeniami, znacznie czciej jednak przyczane s do wyrazów dwu- lub polisylabicznych, zwykle takich o wewntrznej strukturze skadniowej. Znaczenie quasi-afiksu czsto odbiega od pierwotnego lub podstawowego znaczenia morfemu, z którego si wywodzi, np. ⍮ -pài ‘grupa’, ‘frakcja’ w ᰐ‫ފ‬⍮ wúdngpài ‘zwizek bezpartyjny’ lub ᔿ -shì ‘model’, ‘forma’ w 㤡ᔿyngshì ‘styl angielski’..

(14) 62. DAGMARA SIKORA-MIAO. Li i Thompson (1981:37-38) równie stwierdzaj istnienie pewnej grupy wyrazów, któr mo na uzna bd za wyrazy o wewntrznej strukturze skadniowej10, bd za afiksacje. Wol jednak traktowa morfemy takie jak ਟ k, 䳮 nán czy ྭ ho jako prefiksy. Inni, nie dokonujc wyboru midzy przynale noci takich morfemów do adnej z dwóch wymienionych grup, przyjmuj termin pseudo-afiksy lub quasi-afiksy, który po raz pierwszy zaproponowaa czeska uczona Hermanová-Novotná (1969:6). WYRAZY ZAWIERAJCE QUASI- PREFIKS Te morfemy, które wielu badaczy nazywa quasi-prefiksami, Chao (1968: 211, 214) okrela jako morfemy wielofunkcyjne bdce pierwsz sylab wyrazu. Wyró nia wród nich formy honoryfikatywne i deprecjonujce w wyrazach bdcych bezporednimi zwrotami, np. ᇦ ji- ‘domowy’ w ᇦ⡦ jifù ‘mój ojciec’, ᮍ bì- ‘obdarty’, ‘ndzny’ w ᮍ༴ bìchù ‘mój dom rodzinny’, 䍡 jiàn- ‘ndzny’, ‘uni ony’ w 䍡޵ jiànnèi ‘moja ona’, 䍥 guì- ‘szacowny’, ‘wspaniay’ w 䍥ဃ guìxìng ‘paskie nazwisko’. Chao (1968:214-216) zalicza do nich równie prefiksy, które nazywa wspóczesnymi. S to przetumaczone na jzyk chiski prefiksy wystpujce w innych jzykach. Nale do nich m.in. অ dn- ‘jedno-’, ‘mono-’, jak w wyrazie অ㓶㜎 dnxìbo ‘jednokomórkowy’, ཊ du- ‘wielo-’, ‘multi-’, jak w ཊ丣㢲 duynjié ‘polisylabiczny’, ՚ wi- ‘pseudo-’, jak w ՚᭯ᓌ wizhèngf" ‘rzd marionetkowy’, ᰐ wú- ‘bez-’, jak w ᰐ㓯⭥ wúxiàndiàn ‘bezprzewodowy’, Ӣ qn- ‘pro-’, jak w Ӣ‫ ޡ‬qngòng ‘prokomunistyczny’, oraz ৽ fn- ‘anty-’, ‘kontr-’, jak w ৽䰤䈽 fnjiàndié ‘antyszpiegowski’. Chen (2001:20-22) wymienia kilkanacie morfemów, które uwa a za quasi-prefiksy, do najczstszych zalicza m.in. ॺ bàn- ‘pó-’, jak w wyrazie ॺ㠚ࣘ bànzìdòng ‘póautomatyczny’, 䎵 cho- ‘super-’, ‘ultra-’, jak w 䎵༠⌒ choshngb ‘fale ultradwikowe’ czy 䰣 lèi- ‘quasi-’, ‘para-’, jak w ㊫䇽㔰 lèicízhuì ‘quasi-afiks’. WYRAZY ZAWIERAJCE QUASI- SUFIKS Tak jak w przypadku prefiksów, wiele morfemów czcych si z morfemami rdzennymi umownie nazwano sufiksami, cho niezupenie s one mor10. Zob. cz czwarta..

(15) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 63. femami pustymi leksykalnie. Wielofunkcyjne morfemy wystpujce na kocu wyrazu – jak Chao (1968:220) okrela to, co dzi nazywamy quasisufiksami – mog zachowywa swój pierwotny ton albo go traci. Wedug Chao zaledwie w kilku przypadkach quasi-sufiksów pierwotny ton morfemu nie ulega redukcji. Takim jest np. quasi-sufiks ᶕ -lái, jak w wyrazie ৏ᶕ yuánlái ‘pierwotnie’. Twierdzi on, e wikszo wymienionych przez niego morfemów, stajc si quasi-sufiksami, traci swój etymologiczny ton i przyjmuje ton neutralny. Zawarto jednak wspóczesnych sowników jzyka chiskiego dowodzi czego wrcz odwrotnego. W sownikuǉ⧠ԓ≹䈝䇽ިǊ Xiandai hanyu cidian (2001) (pol. Sownik wspóczesnego jzyka chiskiego) znajduj si te same wyrazy, którymi Chao (1968:222-225) popiera swoj tez, wikszo z nich jednak – jak podaje sownik – nie utracia swego etymologicznego tonu. Tak jest w przypadku Ӫ -rén ‘czowiek’ w wyrazie ᐕӪ gngrén ‘pracownik’, ᱟ -shì ‘by’ w նᱟ dànshì ‘ale’ oraz ᐸ -sh ‘mistrz’, ‘nauczyciel’ w ᖻᐸ l#sh ‘prawnik’. Niektóre morfemy penice funkcj quasi-sufiksów mog w jednym wyrazie zachowywa swój ton, natomiast w innym go traci. Takimi s np. morfemy: ᙗ -xìng ‘temperament’, ‘natura’, który w wyrazie 㙀ᙗ nàixìng ‘cierpliwo’ zachowa swój ton, natomiast w wyrazie 䇠ᙗ jìxing ‘pami’ utraci go, ≄ -qì (1) ‘powietrze’ lub (2)‘istota’, który zachowa ton w wyrazie ࣷ≄ y%ngqì ‘odwaga’, a utraci go w wyrazie 㝮≄ píqi ‘temperament’, oraz 㞮 -téng, wyra ajcy nag i powtarzajc si czynno, który w wyrazie 㘫㞮 fnténg ‘wznosi si i opada’ zachowa swój etymologiczny ton, natomiast utraci go w wyrazie ᣈ㞮 zhteng ‘przekrca’, ‘przewraca’. Do grupy wielofunkcyjnych morfemów wystpujcych na kocu wyrazu, czyli do morfemów wspóczenie zwanych quasi-sufiksami, Chao (1968: 225-228) wcza tak zwane sufiksy wspóczesne. Chodzi o sufiksy wystpujce w innych jzykach, które przetumaczone zostay na jzyk chiski. Nale do nich m.in. ॆ -huà, jak w wyrazie ᐕъॆ gngyèhuà ‘industrializacja’, 䇪 -lùn, jak w ᯩ⌅䇪 fngflùn ‘metodologia’, ᆖ -xué, jak w ॆᆖ huàxué ‘chemia’, ᇦ -ji, jak w ཙ᮷ᇦ tinwénji ‘astronom’, ઈ -yuán, jak w ᮉઈ jiàoyuán ‘instruktor’. W jzyku chiskim aden z tych przetumaczonych sufiksów nie wystpuje w tonie neutralnym. Chen (2001:22-27) wymienia ponad pidziesit quasi-sufiksów, które uwa a za czsto spotykane. Oprócz wy ej wymienionych s to m.in. ༛ -shì ‘uczony’, jak w wyrazie ঊ༛ bóshì ‘doktor’, ᡻ -sh%u (1) ‘osoba uzdolniona’ lub (2) ‘rka’, jak w ࡭ᆀ᡻ guìzish%u ‘kat’, ᐕ -gng ‘praca’, jak w ⬖ᐕ wgng (1) ‘tynkowanie’ lub (2) ‘kafelkowanie’, ර -xíng ‘model’,.

(16) 64. DAGMARA SIKORA-MIAO. ‘typ’, jak w 䟽ර zhòngxíng (1) ‘ci ki’ lub (2) ‘przemysowy’, czy ༴ -chù ‘miejsce’, jak w wyrazie 䰞䇟༴ wènxùnchù ‘informacja’. Warto zaznaczy, e zebranie wszystkich opracowa na temat quasi-afiksów, powstaych na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat na ró nych kontynentach, nie dostarczy szczegóowej i wyczerpujcej listy wszystkich morfemów, które mo na uzna za quasi-afiksy. Wedug Zhu i Tian (2000: 135) przyczyn tego jest fakt, e wspóczesny jzyk chiski dopuszcza mo liwo pojawienia si nowego quasi-afiksu w dowolnej chwili. Autorzy ilustruj to zjawisko przykadem nowo powstaego quasi-sufiksu ⿰ -xiù, który jest fonetycznym zapo yczeniem angielskiego wyrazu show oznaczajcego ‘przedstawienie’, ‘pokaz’. W Hongkongu i na Tajwanie zosta on u yty do przetumaczenia angielskiego pojcia make show o znaczeniu ‘robi pokaz’. Nowy chiski odpowiednik to ֌⿰ zuòxiù (dos. robi show). Szybko powstay wyrazy typu 㝡ਓ⿰ tuk%uxiù ‘talk-show’, 㡎䑸⿰ w"doxiù ‘popis taneczny’, 㝡㺓⿰ tuyxiù ‘striptiz’, অӪ⿰ dnrénxiù ‘wystp solo’ czy ৼӪ⿰ shungrénxiù ‘wystp w duecie’. Stay si one popularne i przenikny do ogólnonarodowego jzyka chiskiego u ywanego na kontynencie. W ten oto sposób w jzyku chiskim pojawi si kolejny morfem, który uzyska status quasi-afiksu.. 4. FORMACJE SEMANTEMOWE O WEWNTRZNEJ STRUKTURZE SK ADNIOWEJ. Wedug Künstlera (2000:9,127-128) przemiana, jaka zachodzi w jzyku chiskim od czasów archaicznych a po dzie dzisiejszy, nazwana zostaa przez Chmielewskiego ewolucj typologiczn jzyka chiskiego. Chmielewski scharakteryzowa j jako przejcie od archaicznej morfologii wewntrzsylabicznej, gdzie jednostkami morfologicznymi byy fonemy, do wspóczesnej morfologii sylabicznej, gdzie takimi jednostkami s sylaby. Archaiczne wyrazy monosylabiczne zastpione zostay dwusylabowymi grupami skadniowymi, czyli syntagmami, które stopniowo ulegajc leksykalizacji 11, staway si wyrazami. Inaczej mówic, archaiczne grupy skadniowe stay si formacjami morfologicznymi, a stosunki midzy morfemami – dawnymi monosylabicznymi wyrazami – zachoway pierwotny charakter syntaktyczny. 11. Leksykalizacja – utrata przez element leksykalny przejrzystoci pierwotnej struktury wewntrznej wyrazu (ZAJDLER, 2005 : 66)..

(17) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 65. Künstler (2000:137) zwraca uwag na fakt, e owa leksykalizacja grup skadniowych odnosi si zarówno do stopniowego przeksztacania si archaicznych dwusylabowych grup skadniowych w wyrazy, jak równie do nowo powstaych formacji, utworzonych zgodnie z reguami skadni archaicznej, które nastpnie ulegy leksykalizacji. Jego zdaniem wyrazy, które jako grupy skadniowe wystpoway ju w jzyku archaicznym, stanowi bardzo nieliczn grup wspóczesnego sownictwa. Nale do nich m.in. ⡦⇽ fùm" ‘ojciec’ + ‘matka’ = ‘rodzice’, ᴻ৻ péngyou ‘druh’ + ‘przyjaciel’ = ‘przyjaciel’ czy 㺓㼣 yshang ‘górna szata’ + ‘dolna szata’ = ‘ubranie’. Wikszo wyrazów utworzona zostaa wedug dawnego wzorca znacznie póniej, a nawet wspóczenie. Monosylabiczne semantemy, czyli elementy znaczce, czyy si ze sob na zasadach skadniowych, tworzc syntagmy i wyrazy o wewntrznej strukturze skadniowej. Jak twierdzi Künstler (2000 : 231-232), ten typ wyrazów stanowi wikszo wspóczesnego sownictwa jzyka chiskiego. Najliczniejsze wród nich s wyrazy dwusylabowe, skadajce si z dwóch czonów znaczeniowych, czyli dwusemantemowe. Istniej równie wyrazy wielosylabowe, inaczej wielosemantemowe, które s jednak znacznie rzadsze. Termin „wyraz” nie zawsze jest w jzyku chiskim terminem jednoznacznym, tak samo jest w przypadku terminu „wyraz zo ony”. Odmienne podejcie prezentowane przez poszczególnych badaczy jzyka chiskiego spowodowao, e pojcia te byy rozumiane i definiowane na ró ne – nierzadko wykluczajce si – sposoby. Dodatkowego problemu dostarczya terminologia, która okazaa si mao jednoznaczna, gdy dla ró nych jzyków odnosia si do ró nych konstrukcji. Tak np. Chao (1968:359) okreli wszystkie konstrukcje skadajce si z morfemów rdzennych poczonych ze sob zwizkami typu skadniowego terminem „compounds”. Jako jeden z niewielu zwróci uwag na to, e pod tym terminem, który tumaczy si jako „wyrazy zo one”, w przypadku jzyka chiskiego, kryj si nie tylko konstrukcje zbudowane z morfemów swobodnych, ale w szerszym rozumieniu zalicza si do nich równie wyrazy powstae z poczenia morfemów zwizanych. Wedug Zhu (1998:32) wszystkie takie wyrazy zbudowane z dwóch lub wicej morfemów rdzennych okrela si w jzyku chiskim terminem ༽ਸ䇽 fùhécí, który mo na przetumaczy jako ‘wyrazy zo one’ lub ‘wyrazy zespolone’. Oczywistym wydaje si fakt, e dalsze wyjanianie ró nic w definiowaniu i terminologii wprowadzioby jedynie niepotrzebne zamieszanie. W tym artykule omówione zostan wic formacje semantemowe o wewntrznej.

(18) 66. DAGMARA SIKORA-MIAO. strukturze skadniowej bez wyranego podziau na wyrazy i wyrazy zo one. Nale y jednak zaznaczy, e Künstler oraz Packard wyranie dziel morfemy na zwizane, czyli takie, które wystpuj wycznie w poczeniu z innymi morfemami, oraz swobodne, czyli takie, które mog samodzielnie peni funkcje skadniowe. Konstrukcj skadajc si z dwóch rdzeni, z których przynajmniej jeden jest morfemem zwizanym, Packard (2000:81) okrela jako „bound root word”, co mo na przetumaczy jako ‘wyraz zawierajcy zwizany morfem rdzenny’. Künstler (2000:128, 231) traktuje tak konstrukcj jako wyraz semantemowy. Natomiast „compound word” czy „wyrazem zo onym” nazywaj oni konstrukcj zbudowan z dwóch rdzeni bdcych morfemami swobodnymi, przy czym – wedug Künstlera – konstrukcj tak nazywa si równie syntagm, czyli grup skadniow. Künstler (2000:128-129) zaznacza, e tak przeprowadzony podzia na wyrazy i wyrazy zo one w niektórych przypadkach nie jest wystarczajcy, w zwizku z czym konieczne jest odwoanie si do dodatkowych kryteriów, np. kryterium leksykalizacji. Zauwa a on, e proces leksykalizacji nie zawsze przebiega jednakowo. W niektórych przypadkach nastpowa bardzo szybko, w innych za trwa wiekami. Niektóre syntagmy podlegaj procesowi leksykalizacji do chwili obecnej. Wynikiem tego s obecne dzi w jzyku chiskim formy o ró nym stopniu leksykalizacji, np. wpózleksykalizowane lub wysoce zleksykalizowane, o czym mówi Zajdler (2005:66). Wedug Künstlera (2000:129) wyznacznikami leksykalizacji mog by np. kryterium nierozdzielnoci elementów skadowych oraz kryterium nieodwracalnoci ich kolejnoci. Na ich podstawie dan konstrukcj mo na uzna za wyraz, jeli jej elementy s nierozczne, a szyk niezmienny. Kryteria te, cho precyzyjne, okazuj si jednak mao pomocne, gdy – jak uwa a sam Künstler – maj zastosowanie jedynie w przypadku synonimicznych konstrukcji koordynacyjnych. Je eli wic np. konstrukcj koordynacyjn AB daje si rozdzieli na A oraz B, to mówimy o koordynacyjnej grupie skadniowej. W przypadku, gdy rozdzielenie takie jest niemo liwe, mamy do czynienia z wyrazem. Podobnie jest z nieodwracalnoci szyku. Je eli koordynacja AB mo e wystpowa równie w formie BA, to mamy do czynienia z koordynacyjn syntagm. Jeli za mo liwa jest tylko jedna forma, to uwa a si j za wyraz o wewntrznej strukturze koordynacyjnej. Innymi wyznacznikami leksykalizacji s kryteria wymieniane przez Zhu (1998:33-34), a którymi posugiwa si równie Chao (1968:362). Wedug nich z wyrazem mamy do czynienia w kilku nastpujcych przypadkach. Po pierwsze, je eli struktury nie da si rozwin poprzez wstawienie partykuy.

(19) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 67. Ⲵ de bez spowodowania zmiany jej znaczenia, np. བྷ䖖 dàch ‘wóz’, ‘furmanka’, gdzie བྷⲴ䖖 dà de ch oznacza ‘du y pojazd’, oraz 䠁ㅄ jnb$ ‘wieczne pióro ze zot skuwk’, gdzie 䠁Ⲵㅄ jn de b$ oznacza ‘zote pióro’. Warto zauwa y, e kryterium to dotyczy wycznie struktur determinacyjnych. Po drugie, o wyrazie mówimy wtedy, gdy jego znaczenie ulego rozszerzeniu lub stao si cakowicie metaforyczne. Innymi sowy, z wyrazem mamy do czynienia wtedy, gdy jego znaczenie nie daje si wywnioskowa ze znaczenia poszczególnych semantemów, np. བྷᯩ dàfang ‘hojny’ (dos. du y i prawy) czy 嗉ཤ lóngtóu ‘kurek’, ‘kran’ (dos. gowa smoka). Nale y przy tym doda, e owo metaforyczne rozszerzenie znaczenia przybiera ró ne nat enie. Li i Thompson (1981:46-48) mówi o kilku stopniach metaforyzacji, pomidzy którymi nie da si wyró ni formalnych granic. Ilustruj to przykadami wyrazów o sabym, rednim i wysokim stopniu metaforyzacji, odpowiednio: ┑䏣 mnzú ‘zadowolony’ (dos. peny i dostateczny), ཙ≄ tinqì ‘pogoda’ (dos. oddech nieba), 㯚≤ xnsh"i ‘pensja’ (dos. paliwo i woda). Zhu (1998:33-34) twierdzi jednak, e kryterium to nie ma powszechnego zastosowania, gdy w wikszoci przypadków znaczenie wyrazu atwo mo na wywnioskowa ze znaczenia poszczególnych czonów, np. 呝㳻 ydàn ‘kaczka’ + ‘jajo’ = ‘kacze jajo’. Po trzecie, dodatkowym wyznacznikiem leksykalizacji mo e by wystpowanie sylaby kocowej w tonie neutralnym, np. Ҡআ mimai ‘handel’, ⚛✗ hu%shao ‘pieczony placek pszenny’ czy ᢃ᡻ dshou ‘zbir’. Trzeba jednak zaznaczy, e kryterium to ma zastosowanie jedynie dla pónocnej odmiany jzyka ogólnonarodowego, w której redukcja tonów nie jest tak powszechna, jak w odmianach poudniowych. Wszystkie wymienione kryteria, bdce wyznacznikami leksykalizacji, maj ograniczone zastosowanie. Nie mo na stwierdzi, e wyodrbniono jakiekolwiek kryterium, które byoby wystarczajce do rozstrzygnicia wszystkich przypadków. Jedne podlegaj ograniczeniom strukturalnym, np. pasuj wycznie do struktur determinacyjnych bd koordynacyjnych, inne uwarunkowane s semantycznie, gdy mo na je zastosowa np. tylko do wyra e o znaczeniu przenonym. Niektóre kryteria czciowo pokrywaj si ze sob i s wspólne dla ró nych grup wyrazów. Ciekawe jest spostrze enie Li i Thompson (1981:46), którzy za wyraz uznaj takie jednostki, które maj cechy pojedynczych wyrazów. Tak np. wyrazem jest wedug nich ᔰ‫ ޣ‬kigun ‘wcza’ + ‘wycza’ = ‘przecznik’. Ma on bowiem cech pojedynczego wyrazu, gdy odnosi si do pojedynczego przedmiotu, tu: przecznika. W takich przypadkach konstrukcja,.

(20) 68. DAGMARA SIKORA-MIAO. nazywajca konkretny przedmiot bd konkretne pojcie uwa ana jest za zleksykalizowany wyraz. W dalszej czci artykuu omówione zostan ró ne konstrukcje semantemowe zbudowane z morfemów rdzennych. Poród nich znajd si zarówno wyrazy zawierajce przynajmniej jeden zwizany morfem rdzenny, jak równie zleksykalizowane syntagmy, zwane inaczej wyrazami zo onymi, na których budow skadaj si morfemy swobodne. TYPY STRUKTUR SK ADNIOWYCH Künstler (2000:59-61) podaje, e najbardziej szczegóowy system klasyfikacji stosunków skadniowych, opracowany dla potrzeb analizy dwuelementowych syntagm, które stay si póniejszymi dwusylabowymi wyrazami semantemowymi, stworzony zosta przez Chmielewskiego. Chmielewski wyró ni osiem nastpujcych typów stosunków skadniowych: koordynacja – czyli A i B, determinacja – A okrela B, rekcja – A rzdzi B, dyrekcja – A ukierunkowuje B (dotyczy stosunku midzy czasownikiem pomocniczym lub modalnym a czasownikiem gównym), introdukcja – A wprowadza B (dotyczy stosunku rezultatywnego), subiekcja – A jest podmiotem, a B orzeczeniem, predykacja – A jest orzeczeniem, a B podmiotem, ekspozycja – A jest eksponowane, a B jest odnoszcym si do niego komentarzem. Tradycyjne klasyfikacje stosunków skadniowych, wystpujcych midzy morfemami rdzennymi w obrbie wyrazu, s mniej rozbudowane. Chao (1968: 368-480), Hu (1995:213) oraz Zhu (1998:32-33) wyró niaj pi typów wyrazów o wewntrznej strukturze skadniowej. Nale do nich: wyrazy o strukturze podmiotowo-orzeczeniowej (䱸䘠ᔿ chénshùshì lub ѫ䉃ᔿ zh"wèishì), wyrazy o strukturze koordynacyjnej (㚄ਸᔿ liánhéshì), subordynacje, czyli wyrazy okrelane przez innych jako determinacje (䱴࣐ᔿ fùjishì lub ‫↓ٿ‬ᔿ pinzhèngshì), wyrazy o strukturze czasownikowo-dopenieniowej, czyli rekcje (᭟䝽ᔿ zhpèishì lub 䘠ᇮᔿ shùbnshì) oraz struktury komplementywne, czyli wyrazy zo one z czasownika i dopenienia komplementywnego (㺕‫ݵ‬ᔿ b"chngshì lub 䘠㺕ᔿ shùb"sh). Poni ej formacje semantemowe zostan omówione w ramach piciu wymienionych typów strukturalnych. Przyjrzymy si wic kolejno strukturom podmiotowo-orzeczeniowym, koordynacyjnym, determinacyjnym, rekcyjnym oraz komplementywnym. Jako ostatnie zostan omówione formacje wielosemantemowe zawierajce spitrzone struktury skadniowe..

(21) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 69. STRUKTURY PODMIOTOWO-ORZECZENIOWE Za najrzadsze poród wyrazów semantemowych o wewntrznej budowie typu skadniowego uwa a si wyrazy o strukturze podmiotowo-orzeczeniowej. Li i Thompson (1981:70) definiuj je jako wyrazy zbudowane z dwu komponentów, z których jeden peni funkcj podmiotu, a drugi orzeczenia. Relacja zachodzca midzy tymi komponentami zwana jest predykacj. Hu (1995: 215) dodaje, e relacj czc te dwa komponenty mo na nazwa orzekaniem lub oznajmianiem. Pierwszy czon jest tym, o którym si co orzeka, natomiast drugi jest tym, który oznajmia. Wedug Li i Thompson (1981:72) wikszo wyrazów o strukturze podmiotowo-orzeczeniowej to przymiotniki wystpujce w funkcji predykatywnej 12. Zbudowane s one z rzeczownika w funkcji podmiotu i przymiotnika penicego funkcj orzeczenia, czyli predykatywu. Do najbardziej znanych wyrazów tego typu Künstler (2000: 135-136) zalicza 㛶བྷ dndà ‘odwa ny’ (dos. ó jest du a), 㛶ሿ dnxio ‘tchórzliwy’ (dos. ó jest maa) i 㛶ሂ dnhán ‘przera ony’ (dos. ó jest zimna). Wród wyrazów o strukturze podmiotowo-orzeczeniowej s równie rzeczowniki. Chao (1968:368) i Zhu (1998:32) wymieniaj chiskie nazwy pór roku, np. ߜ㠣 dngzhì ‘przesilenie zimowe’ (dos. zima przychodzi), 䵌䱽 shungjiàng ‘odejcie mrozów’ (dos. mróz opada) lub innych zjawisk naturalnych, np. ൠ䴷 dìzhèn ‘trzsienie ziemi’ (dos. ziemia si trzsie). Wród tego typu wyrazów znajduj si równie czasowniki oraz spójniki. Chao (1968:369-371) podaje np. ༠ᕐ shngzhng ‘rozgasza’ (dos. dwik si rozprzestrzenia) oraz lìrú ֻྲ ‘na przykad’ (dos. przykad jest taki jak). STRUKTURY KOORDYNACYJNE Badacze tacy jak Hu (1995:213-214) oraz Li i Thompson (1981:54, 81) pod wzgldem semantycznym dziel wyrazy o strukturze koordynacyjnej na koordynacje synonimiczne, czyli takie, których komponenty maj znaczenie bliskoznaczne, np. 䈝䀰 y"yán ‘jzyk’ + ‘mowa’ = ‘jzyk’, ⴇ䍬 dozéi ‘rabu’ + ‘zodziej’ = ‘zodziej’, oraz na koordynacje antonimiczne, czyli takie, których komponenty maj znaczenie przeciwstawne, np. ⁚ㄆ héngshù ‘poziomy’ + ‘pionowy’ = ‘mimo wszystko’, བྷሿ dàxio ‘du y’ + ‘may’ =. 12. Funkcja predykatywna – funkcja orzeczenia, któr w zdaniu mog spenia zarówno czasowniki, jak i przymiotniki (ZAJDLER, 2005 : 20)..

(22) 70. DAGMARA SIKORA-MIAO. ‘rozmiar’. Poczenia antonimiczne tworz czsto terminy abstrakcyjne. Künstler (2000:134) wyró nia ponadto koordynacje stojce na pograniczu synonimii i antonimii, które Li i Thompson (1981:54) okrelaj jako te, których komponenty nale do tej samej klasy semantycznej, np. ⡦⇽ fùm" ‘ojciec’ + ‘matka’ = ‘rodzice’, 㣡ᵘ humù ‘kwiat’ + ‘drzewo’ = ‘rolinno’. Kratochvíl (1968:75) twierdzi, e pod wzgldem strukturalnym wyrazy o budowie koordynacyjnej s odzwierciedleniem koordynacyjnych struktur skadniowych, takich jak ᡁ઼֐ w% hé n$ ‘ja i ty’ czy ৸┲Ӟ৸㚚᰾ yòu piàoliang yòu cóngmíng ‘zarówno pikna, jak i mdra’. Wyrazy zbudowane koordynacyjnie nale do ró nych kategorii gramatycznych. Zhu (1998:33) wymienia koordynacyjnie zbudowane rzeczowniki, np. ⌅ᖻ fl# ‘prawo’ + ‘zasady = ‘prawo’, czasowniki, np. ᆹហ nwèi ‘uspokaja’ + ‘pociesza’ = ‘pociesza’, przymiotniki, np. ཷᙚ qíguài ‘osobliwy’ + ‘dziwny’ = ‘dziwny’, przysówki, np. ṩᵜ gnbn ‘korze’ + ‘korze’ = ‘zupenie’, a tak e przyimki, np. 㠚Ӿ zìcóng ‘z’ + ‘od’ = ‘od’, oraz spójniki, np. 㘼ф érqi ‘i’ + ‘ponadto’ = ‘oraz’. W obrbie tych kategorii Chao (1968:372-374) przeprowadza szczegóowy podzia wyrazów w zale noci od kategorii gramatycznej, do której nale poszczególne semantemy. Tak wic wród koordynacyjnie zbudowanych rzeczowników wyró nia zbudowane z dwóch rzeczowników, np. 䖖傜 chm ‘wozy’ + ‘konie’ = ‘ruch uliczny’, rzeczowniki zbudowane z dwóch jednostek miary, np. ᶑԦ tiáojiàn ‘artykuy’ + ‘rzeczy’ = ‘warunki’, rzeczowniki zbudowane z dwóch przymiotników, np. ✖ᚬ fánno ‘zirytowany’ + ‘zy’ = ‘utrapienie’, oraz rzeczowniki skadajce si z dwóch czasowników, np. ᮉᦸ jiàoshòu ‘uczy’ + ‘przekazywa’ = ‘profesor’. Koordynacyjnie zbudowane przymiotniki mog skada si z: dwóch przymiotników, np. ᠂ᜠ lnduò ‘leniwy’ + ‘niemrawy’ = ‘leniwy’, dwóch rzeczowników, np. ⸋⴮ máodùn ‘wócznia’ + ‘tarcza’ = ‘sprzeczny’, albo dwóch czasowników, np. ‫؍‬ᆸ bosh%u ‘zachowywa’ + ‘pilnowa’ = ‘konserwatywny’. Wród czasowników o strukturze koordynacyjnej znajduj si gównie te zbudowane z dwóch czasowników, np. ཡ䍕 shbài ‘straci’ + ‘zosta pokonanym’ = ‘odnie pora k’. Jeli natomiast komponenty nie s czasownikami, to wyraz taki nale y zazwyczaj do kilku kategorii gramatycznych jednoczenie. Wyraz ┑䏣 mnzú, skadajcy si z dwóch przymiotników ┑ mn ‘peny’ oraz 䏣 zú ‘dostateczny’, mo e by czasownikiem o znaczeniu ‘zadowala’ bd przymiotnikiem ‘zadowolony’. Wyraz ⢪⢢ xshng, utworzony z dwóch rzeczowników: ⢪ x ‘zwierz ofiarne’ i ⢢ shng ‘zwierz.

(23) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 71. domowe’, wystpuje zarówno jako czasownik ‘skada w ofierze’, jak i rzeczownik ‘ofiara’. Przysówki o budowie koordynacyjnej mog by zbudowane na wiele sposobów. Oprócz tych zo onych z dwóch przysówków, np. ӂ⴨ hùxing ‘nawzajem’ + ‘wzajemnie’ = ‘nawzajem’, istniej równie zo one z dwóch czasowników, np. ࿻㓸 sh$zhng ‘zaczyna’ + ‘koczy’ = ‘ostatecznie’, zo one z dwóch rzeczowników, np. ᰕཌ rìyè ‘dzie’ + ‘noc’ = ‘przez ca dob’, a tak e zo one z dwóch liczebników, np. ॳз qinwàn ‘tysic’ + ‘dziesi tysicy’ = ‘absolutnie’. STRUKTURY DETERMINACYJNE Künstler (2000:61) dzieli determinacje na pre- i postpozycyjne. Determinacje prepozycyjne to takie, w których znaczenie pierwszego morfemu jest okreleniem lub zaw eniem znaczenia drugiego morfemu. Relacja taka przedstawia si jako: wyraz okrelajcy – wyraz okrelany. Determinacje postpozycyjne s niejako odwrotnoci determinacji prepozycyjnych, znaczenie bowiem drugiego morfemu jest okreleniem bd zaw eniem znaczenia morfemu pierwszego. Relacja taka przedstawia si jako: wyraz okrelany – wyraz okrelajcy. Semantem stojcy na pozycji wyrazu okrelanego nazwany jest przez Künstlera jdrem determinacji. Determinacje prepozycyjne, np. ই⒆ nánhú ‘poudniowe jezioro’ i ेՀ bifá ‘pónocna wyprawa’, maj charakter atrybutywny. Determinacje postpozycyjne, np. ⒆ই húnán ‘na poudnie od jeziora’ i Հे fábi ‘wyprawi si na pónoc’, maj charakter kierunkowy. Zdaniem Hu (1995:214) zdecydowana wikszo wyrazów o strukturze determinacyjnej to determinacje prepozycyjne, czyli takie, w których semantem pierwszy okrela semantem drugi. Poni ej terminem determinacje bd wic okrelane wycznie determinacje prepozycyjne. Wedug Hu okrelenie bd zaw enie znaczenia mo e dotyczy: waciwoci, np. 㓒ᰇ hóngqí ‘czerwony sztandar’, przynale noci, np. 催∋ tuómáo ‘wena wielbdzia’, stanu, np. ⣲⅒ kuánghun ‘hula’ (dos. szaleczo si bawi), sposobu, np. অᒢ dn’gàn ‘pracowa w pojedynk’, iloci, np. ഋᆓ sìjì ‘cztery pory roku’, stopnia, np. ␡‫ ޕ‬shnrù ‘zagbia si’ (dos. gboko wchodzi), lub czasu, np. ᱕㙅 chngng ‘wiosenna orka’. Struktury determinacyjne Künstler (2000:25,137-138) nazywa inaczej peryfrastycznymi, czyli opisowymi. Do najstarszych wyrazów zbudowanych na zasadzie peryfrazy nale np. ཙл tinxià ‘wiat’ (dos. to, co jest pod.

(24) 72. DAGMARA SIKORA-MIAO. niebem) czy ⑄ཛ yúf ‘rybak’ (dos. m , który owi ryby). Wspóczenie wikszo sownictwa naukowego i technicznego tworzona jest na zasadach peryfrazy. Künstler twierdzi, e to wanie peryfrastyczny charakter neologizmów przyczyni si do zdecydowanej przewagi struktur determinacyjnych we wspóczesnym jzyku chiskim. Poród wyrazów zbudowanych determinacyjnie Zhu (1998:32-33) wyró nia: rzeczowniki, np. 伎ᵪ fij ‘samolot’ (dos. latajca maszyna), czasowniki, np. 䟽㿶 zhòngshì ‘szanowa’ (dos. z powa aniem patrze), przymiotniki, np. ߠ߹ bngliáng ‘lodowaty’ (dos. lodowato zimny), przysówki, np. ᵚ‫ ݽ‬wèimin ‘nieuchronnie’ (dos. jeszcze nie unika), oraz spójniki, np. нն búdàn ‘nie tylko’ (dos. nie jedynie). Poniewa w wikszoci przypadków struktury determinacyjne nale do tej samej kategorii gramatycznej co jdra determinacji, Chao (1968:381415) przeprowadza ich podzia wedug kategorii, do których nale jdra determinacji. Wyró nia on m.in. wyrazy z jdrem rzeczownikowym, wyrazy zawierajce determinant 13 lub jednostk miary, wyrazy zawierajce lokalizator, wyrazy z jdrem czasownikowym, wyrazy z jdrem przymiotnikowym a tak e inne struktury determinacyjne. Wród wyrazów z jdrem rzeczownikowym wyró nia wyrazy skadajce si z dwóch rzeczowników, np. ߜཙ dngtin ‘zima’ (dos. zimowy dzie), wyrazy skadajce si z przymiotnika i rzeczownika, np. 俉ᯉ xingliào ‘przyprawa’ (dos. pachncy materia), 㲊ᗳ xxn ‘skromny’ (dos. pusty umys) lub ᕪ䈳 qiángdiào ‘podkrela’ (dos. mocny akcent), wyrazy skadajce si z czasownika i rzeczownika, np. 㿲Շ gunzhòng ‘widownia’ (dos. ogldajcy tum), ငઈ wiyuán ‘czonek komitetu’ (dos. wydelegowany czonek) lub গ䖖 wòch ‘wagon sypialny’ (dos. pojazd, w którym si pi). Wyrazy zawierajce determinant lub jednostk miary to m.in. wyrazy zbudowane z determinanta i rzeczownika, np. аඇ ykuài ‘razem’ (dos. jeden kawaek), аਓ䫏 yk%uzh%ng ‘peleryna’ (dos. jeden otwór dzwonu), oraz wyrazy zbudowane z rzeczownika i jednostki miary, np. Җᵜ shbn ‘ksi ki’ (dos. tomy ksi ek). Wyrazem o wewntrznej strukturze determinacyjnej, zawierajcym lokalizator, jest np. ⎧ཆ hiwài ‘zagraniczny’ (dos. poza morzem). Wyrazy z jdrem czasownikowym Chao dzieli na: zawierajce rzeczownik, np. ↕㹼 bùxíng ‘i na piechot’ (dos. krokami i), zawierajce przymiotnik, np. 䖫㿶 qngshì ‘pogardza’ (dos. lekko spoglda), oraz 13. Determinant – okrelnik, czon okrelajcy (EJO, 2003 : 405)..

(25) STRUKTURY WEWNTRZWYRAZOWE WSPÓ CZESNEGO JZYKA CHI SKIEGO. 73. zawierajce przysówek, np. ᾎ㾱 lèngyào ‘nalega’ (dos. definitywnie domaga si). Wród wyrazów z jdrem przymiotnikowym wyró nia zawierajce rzeczownik, np. ⚛ᙕ hu%jí ‘pilny’ (dos. nagy jak ogie), zawierajce czasownik, np. 䘿᰾ tòumíng ‘przewitujcy’ (dos. jasny a przewituje), a tak e zawierajce przysówek, np. 㠚┑ zìmn ‘zadowolony z siebie’ (dos. samemu peny). Chao podaje równie przykady innych, rzadziej spotykanych, wyrazów o strukturze determinacyjnej, np. 㤕֯ ruòsh$ ‘jeli’ (dos. jeli pozwala), ᜣᗵ xingbì ‘najprawdopodobniej’ (rozwa ywszy koniecznie) czy 㘱ᰙ lozo ‘dawno temu’ (bardzo wczenie). STRUKTURY REKCYJNE Wyrazy o wewntrznej strukturze skadniowej rekcyjnej, czyli czasownikowo-dopenieniowej, powstay – jak twierdz Li i Thompson (1981:80) – z pierwotnych fraz skadajcych si z czasownika i jego dopenienia. Frazy te z czasem ulegy procesowi leksykalizacji i stay si wyrazami. Hu (1995: 215) okrela relacj midzy dwoma morfemami takich wyrazów jako zwizek rzdu, w którym pierwszy morfem – czasownik rzdzi drugim – rzdzi dopenieniem. Künstler (2000:179) zauwa a, e rekcyjne grupy skadniowe leksykalizoway si stosunkowo rzadko. Do najwczeniej zleksykalizowanych nale wyrazy nierozkadalne, np. ‫ٮ‬ᗳ qngxn ‘skania’ + ‘serce’ = ‘podziwia z caego serca’. Natomiast póniejsze struktury rekcyjne czsto zbudowane s z elementów swobodnych, które mo na rozdzieli, np. 䈤䈍 shuhuà ‘mówi’ + ‘sowa’ = ‘mówi’, jak w Ԇ䈤ӰѸ䈍? t shu shénme huà? ‘co on mówi?’ (dos. jakie sowa on mówi?). Wród wyrazów o budowie rekcyjnej Zhu (1998:32) wyró nia: rzeczowniki, np. 䱢仾 fángfng ‘chroni przed’ + ‘wiatr’ = ‘falochron’, czasowniki, np. ࠪ⡸ chbn ‘wpuszcza’ + ‘matryca’ = ‘publikowa’, przymiotniki, np. ছ⭏ wèishng ‘ochrania’ + ‘ ycie’ = ‘higieniczny’ oraz przysówki, np. ࡠᓅ dàodì ‘osign’ + ‘dno’ = ‘w kocu’. Li i Thompson (1981:76-79) stwierdzaj, e znaczna cz wyrazów o strukturze czasownikowo-dopenieniowej funkcjonuje jako czasowniki. Zdecydowana ich wikszo to czasowniki nieprzechodnie, czyli takie, które nie przyjmuj dopenienia po czasowniku, np. ᔰ࠰ kido ‘otwiera’ + ‘nó ’ = ‘operowa’ lub ➗⴨ zhàoxiàng ‘odbija’ + ‘obraz’ = ‘fotografowa’. Czasowniki przechodnie, czyli przyjmujce dopenienie, to np. ‫ޣ‬ᗳ gunxn.

(26) 74. DAGMARA SIKORA-MIAO. ‘anga owa’ + ‘serce’ = ‘troszczy si’ lub ᘰ⯁ huáiyí ‘ ywi’ + ‘wtpliwoci’ = ‘wtpi’. Künstler (2000:136, 232) wymienia ciekaw grup czasowników o strukturze rekcyjnej, a mianowicie czasowniki z tak zwanymi dopenieniami pustymi, czyli takimi, które pozbawione s znaczenia, a su jedynie uzupenieniu struktur do dwu sylab. Nale do nich np. 䈤䈍 shuhuà ‘mówi’ + ‘sowa’ = ‘mówi’ i ߉ᆇ xizì ‘pisa’ + ‘znaki’ = ‘pisa’. Wedug Chao (1968:419) rzeczowniki o strukturze czasownikowo-dopenieniowej najczciej skadaj si z czasownika oraz rzeczownika i zwykle maj znaczenie ‘tego, który powizany jest z czynnoci wyra on za pomoc czasownika i jego dopenienia’, np. 亶һ l$ngshì ‘prowadzi’ + ‘sprawa’ = ‘konsul’, 㹼᭯ xíngzhèng ‘realizowa’ + ‘polityka’ = ‘administracja’ lub ԓᮠ dàishù ‘zastpowa’ + ‘liczba’ = ‘algebra’. Poród wyrazów o strukturze rekcyjnej Chao (1968:423) wymienia równie wykrzykniki, np. ࣣ傮 láojià ‘zadawa trud’, ‘zajmowa’ + ‘powóz’ = ‘przepraszam’ oraz 䍩ᗳ fèixn ‘zu ywa’ + ‘serce’ = ‘przepraszam, czy mo na prosi’. Künstler (2000:136) twierdzi, e prawie zawsze mo liwa jest inna interpretacja struktur zo onych z czasownika i rzeczownika w funkcji dopenienia lub czasownika i rzeczownika, który z punktu widzenia struktury mógby by jego dopenieniem. Uwa a on, e czasownik monosylabiczny mo e zosta u yty atrybutywnie jako okrelenie rzeczownika, a powstaa w ten sposób struktura mo e lub musi by traktowana jako determinacja. Konstrukcja zo ona z czasownika 伎 fi ‘lecie’ i rzeczownika 呏 nio ‘ptak’ musi by rozpatrywana jako determinacja ‘latajcy ptak’, tak samo jest w przypadku wyrazu 㜭Ӫ néngrén ‘czowiek utalentowany’ (dos. potraficy czowiek). Niektóre wyrazy, np. ⛂㨌 chocài oraz ⛂㚹 choròu, s zarówno strukturami determinacyjnymi oznaczajcymi ‘warzywa sma one’ i ‘miso sma one’, jak te strukturami rekcyjnymi o znaczeniu ‘sma y warzywa’ i ‘sma y miso’. STRUKTURY KOMPLEMENTYWNE Wszystkie konstrukcje o wewntrznej strukturze skadniowej komplementywnej, inaczej zwane czasownikami komplementywnymi, to konstrukcje zo one z czasownika i dopenienia komplementywnego, czyli uzupenienia. Poniewa konstrukcje te skadaj si wycznie z morfemów swobodnych, Zajdler (2005:55-56) nazywa je syntagmami, czyli wyrazami zo onymi. Dopenienie komplementywne w takiej syntagmie sygnalizuje posze-.