ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXV, zeszyt 3 - 2018
DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2018.65.3-8
K S . K R Z Y S Z T O F S M Y K O W S K I
PROPOZYCJE ZMIAN W PRZEPISACH DOTYCZĄCYCH
OCHRONY ZWIERZĄT. PRÓBA OCENY
Z PERSPEKTYWY TEOLOGII MORALNEJ
P R O PO SA L S FO R C H A N G ES TO A N IM A L PR O T E C T IO N R EG U LA T IO N S. A T T E M P T TO E V A L U A TE FR O M TH E PE R S P E C T IV E O F M O R A L TH EO LO G Y
A b s t r a c t . The purpose o f this article is to p resent the m ost im portant proposals for changes to the P o lish legal provisions regarding anim al protection. T hese m ain ly co ncern the tightening o f penalties fo r crim es that anim als are the victim s of, raising the level o f their w ellbeing, introducing a ban on anim al perform ance in circuses and b reeding o f fur-bearing anim als, as w ell as lim iting ritu al slaughter solely to the needs o f m em bers o f religious asso ciations operating on the territo ry o f the R epublic o f P oland. It seem s that all o f these p o stu la tes should be view ed as positive b ecause they are a p ractical sanctioning o f the obligation to treat anim als w ith kindness and tenderness.
K ey w o rd s: anim als; circus; law ; m oral theology; ritual slaughter.
Wieki XIX i XX sa czasem kształtowania sie szczególnej wrażliwości ludzi na los zwierzat. W tym okresie na szeroka skale rozwineły swoja dzia łalność liczne organizacje filoanimalistyczne, których celem było działanie na rzecz szeroko pojetego dobrostanu oraz przeciwdziałanie niektórym formom wykorzystywania zwierzat przez człowieka. Nalezały do nich eksperymenty (wiwisekcje), polowania czy niektóre rodzaje intensywnego chowu i hodowli.
Ks. d r Kr z y s z t o f Sm y k o w sk i - adiunkt K atedry B ioetyki Teologicznej w Instytucie T eologii M oralnej K UL; adres do korespondencji: A l. R acław ickie 14, 20-950 Lublin; e-m ail: krzysztof.sm ykow ski@ kul.pl
Podjęte zostały jednak nie tylko próby kształtowania postaw społecznych wykluczających okrucienstwo wobec istot zywych. Dazenia te zaczeły przy bierać ramy prawne. Kwestia relacji człowieka wobec zwierząt jest obecnie regulowana zarówno przez ustawodawstwo wszystkich krajów rozwinietych, jak i przez niektóre dokumenty miedzynarodowe.
1. K O N I E C Z N O Sc P R A W N Y C H Z A P I S Ó W D O T Y C Z Ą C Y C H O C H R O N Y Z W I E R Z Ą T I IC H T E O L O G I C Z N O M O R A L N E J O C E N Y
Najbardziej znana kodyfikacja dotyczaca analizowanego zagadnienia jest Swiatowa Deklaracja Praw Zwierząt uchwalona przez UNESCO w Paryzu 15 pazdziernika 1978 r. Choc dokument ten nie ma charakteru wiazacego i nie stanowi fundamentu systemu prawnego w poszczególnych krajach, to jednak wywarł istotny wpływ na kształt ustawodawstwa w wielu panstwach świata.
Pierwsza polska próba prawnego unormowania relacji pomiedzy człowiekiem a zwierzetami było Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt. Ten krótki akt prawny zabraniał znecania sie nad zwierzetami, podając szeroki katalog zachowali człowieka, które moga byc uznane za tego rodzaju wykroczenie. Ustanawiał sankcje karne oraz regulo wał zasady prowadzenia doświadczen z wykorzystaniem istot zywych1. Widac, ze jak na owe czasy było to prawodawstwo niezwykle nowoczesne2. Z niewiel kimi zmianami Rozporządzenie obowiązywało az do 1997 r. Zostało ono wtedy zastąpione Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt.
Ustawa ta do chwili obecnej reguluje kwestie ochrony humanitarnej zwie rząt3 na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W ciagu dwudziestu lat jej obowiązywania była ona wielokrotnie nowelizowana, a niektóre kwestie zosta ły wyłączone z jej zakresu i podporządkowane innym aktom prawnym4. Nie
1 Por. R ozporzadzenie P rezy d en ta R zeczypospolitej Polskiej z d n ia 22 m arca 1928 r. o ochronie zw ierzat, D z.U . (1932), n r 42, poz. 417, art. 1-9.
2 Por. S. MROCZKOWSKI, P raw na ochrona zw ierzą t dośw iadczalnych, „Przeglad H odow la n y ” 68(2000), n r 7, s. 1.
3 O prócz ochrony hum anitarnej, której cele m je s t zapew nienie zw ierze to m odpow iedniego poziom u dobrostanu i zapobieganie odczuw aniu przez nie bó lu i stresu, w yróznia sie takze ochrone gatunkow a. O dnosi sie ona tylko do gatunków szczególnie cennych lub rzad k ich i m a za zadanie przeciw działanie ich w yginieciu. K w estie te sa regulow ane przez inny rodzaj u sta w odaw stw a i dlatego n ie sa p rzed m io tem niniejszego opracow ania.
4 D otyczy to m.in. eksperym entów na zwierzetach, których prow adzenie zostało uregulowane U staw a z dnia 21 stycznia 2005 r. o dosw iadczeniach na zwierzetach, a nastepnie U staw ą z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zw ierząt w ykorzystyw anych do celów naukow ych lub edukacyjnych.
wątpliwie największym przełomem, który nastąpił z chwilą jej uchwalenia i wejścia w Zycie, była dereifikacja zwierząt, która jest istota artykułu 1: „Zwierze, jako istota zyjaca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzecza. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochrone i opieke”5. Ustawo dawca tym samym ochrone zwierząt ujał nie w formie ich praw, lecz w ramy obowiązku człowieka. Słusznie zauwaza Wojciech Radecki, ze przyznanie zwierze tom osobowości prawnej polegającej na moz liwości nabywania we własnym imieniu praw i zobowiązali jest bez wartości. Zwierzetom bowiem jest to zwyczajnie niepotrzebne. Chodzi wiec w tym miejscu o prawa podmio towe sensu largo słuzace zwierzetom, ale zapisane w ustawach przez człowie ka6. W kolejnych rozdziałach dokument ten precyzuje zakres powinności człowieka oraz wskazuje czyny, które sa zakazane.
Przemiany zachodzące we współczesnym społeczeństwie polskim, których przejawem jest wzrost wrazliwości na los zwierząt oraz upływ czasu sprawiły, ze coraz cześciej podnosi sie postulat zmian w analizowanej ustawie. W chwili obecnej, na róznym etapie procesu legislacyjnego, znajduje sie kilka projektów jej nowelizacji zgłoszonych zarówno przez Rade Ministrów, jak i przez przedstawicieli poszczególnych klubów parlamentarnych.
Nalezy uznać konieczność prawnego unormowania relacji człowieka wobec zwierząt. Słuzyc ono ma nie tylko ich ochronie przed zadawanymi przez człowieka bólem i stresem. Ostatecznie zapewnia bowiem ono takze ochrone godności człowieka, z która sprzeczne sa jakiekolwiek przejawy okrucietlstwa wobec istot zdolnych do odczuwania bólu. Takie zapisy pozwalają wreszcie na zachowanie ładu społecznego.
Nie mozna jednak uznac, ze prawne unormowania pozostaje etycznie neu tralne. Wynika stad zatem koniecznośc ich teologicznomoralnej oceny. Teolo gia moralna tradycyjnie podkreśla, ze aby konkretny przepis prawa świeckie go obowiązywał w sumieniu, musi byc godziwy (niepozostajacy w sprzecz ności z prawem naturalnym lub prawem Bozym pozytywnym), sprawiedliwy (uzasadniony), mozliwy do wykonania w granicach normalnych mozliwości (niepowodujacy nadmiernych trudności) oraz konieczny lub prawdziwie pozy- teczny dla dobra wspólnego7.
W niniejszym artykule zostaną zatem przedstawione najwazniejsze, zdaniem autora, propozycje zmian w Ustawie o ochronie zwierząt. Nalez a do nich za
5 U staw a z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zw ierzat, D z.U . (1997), n r 111, poz. 724, art. 1, ust. 1.
6 Por. W . R a d e c k i, U stawy o ochronie zwierząt- K om entarz, D ifin, W arszaw a 2015, s. 51. Por. S. NOWOSAD, Teologia m oralna ogólna- Skrypt dla słuchaczy K olegium T eologiczne go, L ublin 1994, s. 72.
ostrzenie kar za przestepstwa, których ofiarami sa zwierzeta, zakaz hodowli zwierzat futerkowych oraz wystepu zwierzat w cyrkach i menazeriach objazdo wych, a takze ograniczenie mozliwości prowadzenia uboju rytualnego wyłącz nie do potrzeb zwiazków wyznaniowych działających na terytorium Polski. Kryterium be da zasady ogólne, które reguluja stosunkiem człowieka do zwie rzat. Nalez a do nich obowiązek poszanowania istot z ywych jako stworzen Bozych oraz ich natury, a takze odniesienia sie wobec nich z zyczliwością i wrazliwościa. W praktyce oznacza to mozliwośc powodowania śmierci zwie rze cia lub wywoływania bólu i stresu jedynie wtedy, gdy jest to motywowane powazna koniecznością. Zawsze temu jednak winny towarzyszyc działania na rzecz utrzymania mozliwie wysokiego poziomu dobrostanu8.
2. Z A O S T R Z E N I E K A R Z A P R Z E S T Ę P S T W A P R Z E C I W Z W IE R Z Ę T O M
Jednym z podstawowych zapisów, które przewijają sie przez wiekszośc projektów, jest zwiekszenie odpowiedzialności karnej za przestepstwa prze ciwko zwierzetom. Obecna ustawa wymienia szeroki katalog czynów zabro nionych. Nalez a do nich zabijanie zwierzat (poza ściśle określonymi sytuacja mi) oraz znecanie sie nad nimi. Pod tym pojeciem ustawodawca rozumie m.in. umyślne zranienie lub okaleczenie, uzywanie do pracy zwierzat chorych, bicie, transport w warunkach powodujących cierpienie i stres, złośliwe stra szenie lub draznienie, porzucanie zwierzat oraz obcowanie płciowe ze zwie- rzetami9. Wydaje sie, ze wykaz tych czynów jest wyczerpujący, a polskie prawodawstwo zapewnia zwierzetom dostateczna ochrone.
Wciaz pozostaje jednak problem relatywnie czestego naruszania tych zapi sów. W 2016 r. ujawniono 1 673 przestepstw, a wskaznik wykrycia ich sprawców wyniósł 55,9%. Ilośc tego rodzaju naruszen prawa posiada w ostat nich latach tendencje zwyzkowa, czego nie mozna natomiast powiedziec o poziomie wykrywalności sprawców10. Jednocześnie daje sie zauwazyc sta ły wzrost liczby osób skazanych za zabijanie zwierzat lub zne canie sie nad
8 Por. J. WRÓBEL, Zw ierze ta i ich p ra w a , w: Praw a człowieka. W 60. rocznice; uchw ale nia P ow szechnej D eklaracji P raw Człowieka. P rzesłanie m oralne K ościoła, red. K. Jezyna, T. Z adykow icz, W ydaw nictw o K U L, L ublin 2010, s. 96-102.
9 Por. U staw a z dnia 21 sierpnia 1997 r., art. 6, ust. 1-2.
10 Por. U staw a o ochronie zw ierząt, „P olicja” , h ttp ://statystyka.policja.pl/st/w ybrane-statys tyki/w ybrane-ustaw y-szczegol/ustaw a-o-ochronie-zw ier/50889,U staw a-o-ochronie-zw ierzat.htm l (dostep: 17.12.2017).
nimi ze szczególnym okrucienstwem11. Projekty nowelizacji daza do prze ciwdziałania takim czynom zabronionym poprzez zaostrzenie sankcji karnych. Zakłada sie podniesienie górnego wymiaru kary pozbawienia wolności za znecanie sie nad zwierzetami z dwóch do trzech lat, a za znecanie sie ze szczególnym okrucienstwem z trzech do pieciu lat. W tej drugiej sytuacji postuluje sie ponadto wprowadzenie kary minimalnej, czyli trzech miesiecy pozbawienia wolności12. Trzeba z cała pewnościa stwierdzic, ze znecanie sie nad zwierzetami jest przejawem powaznego znieprawienia sumienia. Kate
chizm Kościoła Katolickiego stwierdza wyraznie, ze: „Sprzeczne z godnościa
ludzka jest niepotrzebne zadawanie cierpieli zwierzetom lub ich zabijanie”13. Nalezy ponadto zauwazyc, ze tego rodzaju postawy sa pochodna zaniku este tycznej i aksjologicznej wrazliwości ludzkiego wnetrza. Tym samym łatwo przygotowuje grunt pod analogiczne zachowania wobec drugiego człowieka14. Nie mozna zatem negowac konieczności poddawania osób dopuszczających sie wspomnianych przestepstw resocjalizacji, takze, o ile wymaga tego sytuacja, w warunkach cześciowego badz całkowitego odizolowania od społeczeiństwa. Naduzyciem (i byc moze przejawem złej woli) jest wiec powtarzany od czasu do czasu w środkach społecznego komunikowania (takze katolickich) przekaz, jakoby wspomniane zmiany prawne prowadziły do postawienia znaku równości pomiedzy człowiekiem a zwierzetami15. Pewne wątpliwości moze jedynie bu- dzic zaangazowanie w ochrone zwierząt przy jednoczesnym zaniedbaniu ochrony zycia i godności ludzi. Nie mozna takze nie uznac za słuszny argumentu inicja torów zmian. Wskazuja oni na koniecznośc korelacji z innymi przepisami, które chronia zwierzeta i przewiduje powazniejsze sankcje za podobne czyny. Odnosi sie to zwłaszcza do prawa łowieckiego16.
Istotna zmiana jest takze wprowadzenie obowiązku orzekania nawiązki w kwocie od 1000 do 100 000 zł na cele związane z ochrona zwierząt17.
11 Por. R zadow y projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierząt oraz u staw y - K o deks karny, uzasadnienie, „S ejm R zeczypospolitej P o lsk iej” , h ttp ://o rk a.sejm .g o v .p l/D ru k i8 k a. nsf/0/64D F 84D B 7D 37519F C 12581080055E 079/% 24F ile/1509.pdf (dostep: 17.12.2017).
12 Por. tam że, art. 2.
13 K atechizm K ościoła K atolickiego, P allottinum , P oznań 2002, n r 2418. T erm inu „cierpie n ie ” K atechizm uzy w a w znaczeniu szerokim (analogicznym ). W sensie ścisłym odnosi sie b o w iem ono tylko do człow ieka (por. J a n P a w e ł II, L ist Salvifici doloris, R zy m 1984, n r 2).
14 Por. F r a n c i s z e k , E ncyklika Laudato si', R zy m 2015, n r 92; J. W r ó b e l , Zw ierze ta i ich p ra w a , s. 102.
15 Por. F. KućHARCZAK, U człow ieczenie zw ierzat, „G ośc N ied zie ln y ” , h ttp ://g o sc.p l/ doc /3 2 6 6 801.U czlow ieczanie-zw ierzat (dostep: 17.12.2017).
16 Por. R zadow y projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierząt, uzasadnienie.
W obecnie obowiązujących przepisach jej orzekanie ma charakter fakultatywny, a minimalna kwota wynosi 500 zł18. Według danych Ministerstwa Sprawiedli wości obecnie nawiazke orzeka sie jedynie wobec 39% skazanych. Z reguły jest ona bardzo niska. W 88% przypadków nie przekracza ona 1000 zł. Do chwili obecnej zaledwie trzykrotnie zasadzono kwote od 5000 do 20 000 zł19. Wpro wadzenie obligatoryjnego stosowania tego środka karnego ma słuzyc nie tylko przeciwdziałaniu popełnianiu przestepstw wobec zwierząt. Kara, obok wymiaru prewencyjnego, powinna miec takze cele wychowawcze i kompensacyjne. Wedle proponowanych zmian orzeczona nawiązka byłaby przeznaczana bezpośrednio dla podmiotów działających na rzecz ochrony dóbr naruszonych lub zagrozo- nych przez sprawce20. Wprowadzenie obligatoryjności wymierzania takiej kary stanowiłoby zatem dla przestepców okazje do naprawienia wyrządzonego zła.
3. Z A K A Z H O D O W L I Z W I E R Z Ą T F U T E R K O W Y C H
Budzącym najwieksze kontrowersje elementem projektów jest zakaz prowa dzenia chowu i hodowli zwierząt w celu pozyskania futer. Ma on objac lisa pospolitego, lisa polarnego, norke amerykańską, tchórza, jenota, nutrie oraz szynszyle. W dalszym ciagu ma byc dopuszczalna hodowla królika21.
Od poczatku swojego istnienia człowiek pozyskiwał skóry zwierzece, które miały mu zapewnic ochrone przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz zapobiegac wychłodzeniu organizmu. Początkowo odbywało sie to poprzez polowanie na dzikie zwierzeta. Z czasem upowszechnieniu uległa hodowla, która współcześnie przyjeła zasieg i metody o charakterze przemysłowym. Równolegle mozliwe stało sie korzystanie z włókien roślinnych i materiałów sztucznych, które obecnie stanowia podstawowe tworzywo stosowane w produkcji odziezy. Mimo tego nie zaprzestano hodowli zwierząt futerkowych.
Wiekszośc z nich stanowią gatunki, które w naturze wystepuja jako dra- piezniki, a obszary ich bytowania sa bardzo rozległe. Zyja najcześciej jako osobniki samotne lub tworzy niewielkie stada. Warunki chowu jednak nawet w niewielkiej mierze nie odzwierciedlają naturalnych potrzeb tych gatunków.
18 Por. U staw a z dnia 21 sierpnia 1997 r., art. 35, ust. 5.
19 Por. R zadow y projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierząt, uzasadnienie. 20 Por. tam że.
21 Por. Poselski projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierząt oraz zm ianie niektórych innych ustaw (6.11.2017), art. 1, pkt 15, „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej” , http://orka.sejm .gov.pl/ D ruki8ka.nsf/Projekty/8-020-751-2017/$file/8-020-751-2017.pdf (dostep: 17.12.2017).
Dominuje bowiem chów klatkowy bez stałego podłoza. Na jednego lisa lub jenota przypada zaledwie 0,6 m2 powierzchni, a kazdy dodatkowy osobnik musi miec zapewnione 0,4 m2. Nietrudno sie domyślec, ze wspomniane wa runki odbijaja sie bardzo niekorzystnie na dobrostanie zwierzat. Obserwuje sie czesto niewłaściwy rozwój koiiczyn i ich zwyrodnienia, a w konsekwencji śmierc takze młodych osobników. Stłoczenie duzej ilości zwierzat na niewiel kiej powierzchni powoduje zaś agresje, akty kanibalizmu czy apatie. Zastrze- zenia moga budzic takze metody uśmiercania zwierzat. Dominuje stosowanie porazenia pradem elektrycznym, co zapewnic ma wysoka jakośc futer22.
W przypadku pozyskiwania skór od zwierzat brakuje powaznej przyczyny, która usprawiedliwiałaby narazanie zwierzat na długotrwały stres czy dyskom fort. Nabywanie futer pochodzenia naturalnego nalezy uznac jedynie za prze jaw prózności. Współczesne technologie, stosowane w produkcji odziezy, sa
w stanie zaspokoic najbardziej nawet wyszukane potrzeby estetyczne przy uzyciu włókien roślinnych czy tkanin sztucznych. Równiez pod wzgledem właściwości praktycznych przewyzszaja one zdecydowanie futra naturalne. Wydaje sie, ze sieganie po ubrania wyprodukowane ze skór jest najcześciej przejawem braku wiedzy dotyczącej warunków panujących w hodowlach. Osoba wrazliwa moralnie utraciłaby bowiem wszelka radośc wynikajaca choc- by z doznali estetycznych, majac świadomośc, jakim bólem, stresem czy dyskomfortem zwierzat zostało okupione wyprodukowanie odziezy23.
Wskazane jest zatem odchodzenie od powodujących cierpienia sposobów wykorzystania zwierzat, jeśli nie sa one motywowane prawdziwa konieczno ścią. Do hodowli zwierzat futerkowych mozna zatem w sposób uprawniony odnieśc słowa Jana Pawła II skierowane do naukowców prowadzących do świadczenia na zwierzetach: „Zmniejszenie liczby dokonywanych na zwierze - tach eksperymentów, które staja sie mniej konieczne, odpowiada stwórczemu planowi i dobru całego stworzenia”24. W tym kontekście wydaje sie bo
22 Por. tam ze, uzasadnienie.
23 Por. R. S p a e m a n n , S zczeście a życzliw ość. E sej o etyce, R edakcja W ydaw nictw KUL, L ublin 1997, s. 237.
24 J a n P a w e ł II, E ksperym ent w biologii. P rzem ów ienie do uczestników T ygodnia Studiów zorganizow anego przez P ap iesk a A kadem ie N auk (23.10.1982), w: W trosce o zycie. W ybrane dokum enty Stolicy A p o sto lskiej, red. K. Szczygieł, B iblos, T arnów 1998, s. 198, n r 4; por. takze: P a p ie s k a R a d a d s . D u s z p a s t e r s t w a S łu Z b y Z d r o w ia , N ow a K arta P racow ników Słuzby Z drow ia, K siegarnia sw. Jacka, K atow ice 2017, n r 102.
wiem, ze pozyskiwanie skór zwierzecych budzi wiecej zastrzezєП niz wykony wanie eksperymentów25.
Nie sposób takze nie wziac pod uwage czynników środowiskowych. Prowa dzenie ferm zwierząt futerkowych jest czesto związane z odzyskiem powstałych w nich odpadów oraz odprowadzeniem znacznej ilości substancji toksycznych do otoczenia. Przyjmuje sie, ze wyprodukowanie 1 kg futra jest związane z emisja 110 kg dwutlenku wegla do atmosfery. Sprawia to, ze okoliczni mieszkańcy bardzo czesto uskarzaja sie na sąsiedztwo takich zakładów i kieruja do licznych instytucji panstwowych skargi na ich działalnośc26. Warto zatem w rozwaza- niach bioetycznych uwzglednic takze argument ekologiczny. Jakkolwiek pod jego adresem kierowane sa pewne zastrzezenia27, to jednak pozwala on lepiej poznac skutki utrzymywania ferm zwierząt futerkowych.
4. Z A K A Z W Y S T E P U Z W I E R Z Ą T W C Y R K A C H
Zgłoszone projekty zgodnie postuluje takze wprowadzenie zakazu wystepu zwierząt w cyrkach. W ustawie proponuje sie umieszczenie nastepujacego zapisu: „Zabrania sie działalności menazerii objazdowych, a takze organizo wania i prowadzenia wystepów cyrkowych z udziałem zwierząt oraz podob nych widowisk lub pokazów związanych z wykorzystywaniem zwierząt w ce lach rozrywkowych”28.
Związek sztuki cyrkowej z wystepami zwierząt dla wielu osób wydaje sie byc nierozerwalny. Nawet niektóre definicje cyrku uznaja tresure za nieodłączny
25 P row adzenie b adań naukow ych z w y korzystaniem zw ierząt je s t uspraw iedliw ione po w az- n a racja. S a one podejm ow ane najcześciej dla zbadania w pływ u substancji m ogących m iec w p rzyszłości zastosow anie w terapii ludzi czy inn y ch zw ierząt lub oceny nietoksyczności zw iązków chem icznych uzyw anych w ró zn y ch dziedzinach zycia. P rzep isy praw ne i norm y etyczne w ym agaja spełnienia w ysokich w ym agan i zapew nienia zw ierze to m relatyw nie dobrych w arunków bytow ania. N alezy w reszcie zauw azyc, ze choc p rojekty badaw cze sa rozpisane na w iele lat, to udział pojedynczego zw ierzecia w p rocedurze trw a stosunkow o krótko (od k ilk u n astu m inut do k ilk u tygodni). W szystkie dośw iadczenia w ym agaja zgody kom isji etycznej, a ich p row adzenie je s t poddaw ane szczegółow ej kontroli i ocenie (por. K. SMYKOWSKI, E k s p erym en ty m edyczne z w ykorzystaniem zw ierząt, W ydaw nictw o KUL, L ublin 2017, s. 147-186). 26 N a jw y Z s z a I z b a K o n t r o l i , N a d zó r n a d fu n kcjo n o w a n iem fe r m zw ierzat, W arszaw a 2014, s. 30-31.
27 Por. A. D e r d z iu k , A rg u m en t ekologiczny w bioetyce, w: P rzykazania kościelne dzisiaj- P rzesłanie m oralne K ościoła, red. J. N agórny, J. G ocko, R edakcja W ydaw nictw KUL, L ublin 2001, s. 203-204.
28 Por. P oselski p ro jek t ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierząt oraz zm ianie n iek tó ry ch innych ustaw (6.11.2017), art. 1, pkt 18.
element tejze sztuki. Widowiska z udziałem oswojonych zwierząt miały miejsce juz w czasach starozytnych w Egipcie, Grecji i Rzymie, a w średniowieczu upo
wszechniły sie w całej Europie29.
Pewne przemiany w funkcjonowaniu i postrzeganiu sztuki cyrkowej zacze- ły pojawiac sie począwszy od lat 70. XX wieku, doprowadzając do powstania tzw. nowego cyrku. Jednym z jego wyrózników jest rezygnacja z tresury zwierzat. Dokonało sie to nie tylko pod wpływem działan organizacji filoani- malistycznych. Istotnym czynnikiem było skupienie sie na prezentacji siły i niezwykłości ludzkiego ciała oraz jego mozliwości. Rezygnuje sie tym sa mym z dazenia do zaskoczenia widza egzotyka, która zapewniał udział zwie rzat, i odmienności^30.
W Polsce działalnośc prowadzi obecnie 16 cyrków, które w swoim reper tuarze moja wystepy zwierzat. Ich ilośc szacuje sie na 250-300 osobników. Powazne wątpliwości budzi dobrostan zwierzat, które uczestniczy w cyrkowych pokazach. Czeste zmiany miejsca przedstawien sprawiaja, ze cyrki nie sa w sta nie zapewnic dzikim zwierzetom warunków adekwatnych do ich potrzeb. Chodzi tutaj zwłaszcza o kontakt z innymi osobnikami tego samego gatunku w przypad ku zwierzat stadnych (np. słoni) oraz odpowiednio duza powierzchnie wybiegu wraz z niezbednym wyposazeniem (np. dla lwów czy tygrysów)31.
Niewłaściwe warunki bytowania, połączone z tresura polegajaca na kształ towaniu nienaturalnych umiejetności i postaw przy wykorzystaniu brutalnych metod, sprawiaja, z e zwierzeta cyrkowe sa naraz one na znaczne ryzyko wystą pienia powaznych schorzen. Naleza do nich przede wszystkim zaburzenia funk cjonowania układu ruchu, takie jak zapalenie stawów czy przewlekłe urazy32.
Wystawienia zwierzat cyrkowych na permanentny stres i dyskomfort nie mozna usprawiedliwic zadna proporcjonalna racja. Jedynym zadaniem cyrku jest bowiem funkcja ludyczna. Wydaje sie, ze nie mozna czynic analogii pomiedzy wystepami zwierzat w cyrkach a ich hodowla w ogrodach zoolo
29 P o r Z. S n e le w s k a -S te m p ie N , B estia na arenie cyrkow ej — zjaw isko „now ego c y r k u ” ja k o p rzy k ła d zm ian w relacjach p o m ie dzy człow iekiem a zw ierze ciem , „E dukacja H um anistycz n a ” 2013, n r 2(29), s. 245-246.
30 P rzed stu laty głó w n a atrak cja w cyrkach by ły osoby otyłe czy niepełnospraw ne. O bec n ie takie pokazy zostałyby napietnow ane ja k o stanow iące brak poszanow ania d la godności osobow ej (por. tam ze, s. 248).
31 Por. F u n d a c j a M ie d z y n a r o d o w y R u c h N a R z e c z Z w i e r z ą t - V iv a , Cyrki ze zw ie rze tam i w Polsce. Raport, W arszaw a 2016, s. 5, 12.
32 Por. P oselski p ro jek t ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie n iek tó ry ch innych ustaw (6.11.2017), uzasadnienie.
gicznych. Wprawdzie pierwotna funkcja zoo było takze dostarczanie rozryw ki33, jednak w ciagu wieków instytucje te znacznie rozszerzyły swoja dzia- łalnośc. Współczesne ogrody zoologiczne sa takze miejscem edukacji, badan naukowych oraz działan na rzecz ochrony zagrozonych gatunków. Panuja tam wreszcie zdecydowanie lepsze warunki bytowania zwierzat. Niejednokrotnie bywaja one nawet zblizone do warunków naturalnych34.
Nie bez znaczenia pozostaja takze kwestie bezpieczeiństwa osób uczestni czących w wystepach cyrkowych. Rozkładane namioty, w których maja m iej sce przedstawienia, wykluczają najcześciej mozliwośc instalacji odpowiednich zabezpieczen, które chroniłyby samego tresera oraz publicznośc przed zagro- zeniem ze strony zwierzecia. Wprawdzie w prezentacjach biora udział osobni ki poddane szkoleniu, ale nigdy nie jest mozliwe przewidzenie zachowania zwierze cia w konkretnej sytuacji35. Takie działanie stanowi ze strony orga nizatorów przejaw braku roztropności i odpowiedzialności oraz narazenie swoich gości na zbyt duze zagrozenia dla zdrowia i zycia. Z tych wzgledów proponowana poprawke nalezałoby uznac za słuszna.
5. O G R A N I C Z E N I E U B O J U R Y T U A L N E G O
Ostatnia z poddanych analizie propozycji jest ograniczenie prowadzenia uboju zwierzat gospodarskich zgodnie z wymaganiami niektórych religii. Tego rodzaju zapis znajduje sie tylko w jednym projekcie nowelizacji. Prze widuje on mozliwośc jego wykonywania jedynie na potrzeby związków wy znaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej działających na terytorium Rze czypospolitej Polskiej. Zakazane ma byc natom iast stosowanie systemów krepujacych bydło przez umieszczenie w odwrotnym lub innym dowolnym nienaturalnym połozeniu, czyli klatek obrotowych36.
W chwili obecnej mozliwe jest prowadzenie uboju rytualnego w rzezniach bez ograniczem Ma to miejsce wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdził brak zgodności z ustawa zasadnicza przepisu
wprowadzajace-33 Por. J. D u n la p , S.R. K e l l e r t , Zoo e p a rc h i zoologici, w: F ondam enti di bioetica a n im a le, red. G. R usso, E lledici, T orino 2007, s. 139.
Por. K. SMYKOWSKI, W ykorzystanie zw ierza t do celów edukacyjnych i rozryw kowych. P róba oceny teologicznom oralnej, „R oczniki T eologiczne” 64(2017), z. 3, s. 131-133.
35 Por. F u n d a c j a M ię d z y n a r o d o w y R u c h N a R z e c z Z w i e r z ą t - V iv a , Cyrki ze zw ie rze tam i, s. 54-56.
36 Por. P oselski p ro jek t ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie n iek tó ry ch innych ustaw (6.11.2017), art. 1, pkt 23, lit. c.
go jego całkowity zakaz37. Zdaniem niektórych sedziów zgłaszających zda nie odrebne, Trybunał w swoim orzeczeniu poszedł zbyt daleko i powinien ograniczyc sie jedynie do zadania wnioskodawcy (Związku Gmin Wyznanio wych Żydowskich) dotyczącego stwierdzenia niekonstytucyjności tych zapi sów w zakresie, w jakim uniemozliwiaja pozyskiwanie koszernego miesa przeznaczonego dla wyznawców judaizmu przebywających w Polsce38.
Proponowane obecnie przepisy próbuja ze soba pogodzic dwie pozornie kon kurujące wartości, czyli fundamentalne prawo do wolności religijnej ze słusznymi postulatami ochrony zwierząt i zapewnienia im mozliwie wysokiego poziomu do- brostanu. Od dłuzszego czasu takie rozwiązanie jest proponowane na gruncie refleksji prawnej39, etycznej40 oraz teologicznomoralnej41.
Na szczególna uwage zasługuje zakaz stosowania klatek obrotowych. Wy korzystywane sa one w zasadzie w przemysłowej formie uboju. Ich celem jest zwiekszenie szybkości wykrwawiania sie bydła i owiec. Badania naukowe wskazuja, ze u zwierząt, które zostaja umieszczone w takim urządzeniu, dyna micznie wzrasta poziom kortyzolu bedacego jednym z podstawowych wskaz- ników odczuwanego stresu42.
Proponowana nowelizacje nalezałoby zatem przyjac z zadowoleniem. Prze pisy te bowiem nie ingeruja w zasadzie w sfere wolności religijnej, która nie obejmuje wykonywania uboju rytualnego w celach komercyjnych. Ich przed miotem jest działalnośc gospodarcza, nad którą panstwo posiada pełne prawo sprawowania kontroli i wprowadzania określonych regulacji. Działalnośc ta musi byc podporządkowana wartości wyzszej, jaka jest ochrona moralności. Istotnym zaś jej elementem jest właściwe kształtowanie relacji człowieka wobec zwierzat w duchu wrazliwości i zyczliwości.
37 W yrok T rybunału K onstytucyjnego z d n ia 10 g rudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, D z.U . (2014), poz. 1794.
38 D otyczy to zdania odrebnego se dziów W ojciecha H erm elinskiego, T eresy L iszcz, Stani sław a R ym ara, P io tra T ulei, S ław om iry W ronkow skiej-Jasśkiew icz, S tanisław a B iern ata i M iro sław a G ranata (por. U zasadnienie w yroku T rybunału K onstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13, „T rybunał K onstytucyjny” , h ttp ://ip o .try b u n al.g o v .p l/ip o /S p raw a? & pokaz= dokum enty& sygnatura= K % 2052/13#zdanieodrebne_11699_1 [dostep: 19.12.2017]).
39 Por. W . BRZOZOWSKI, D o p u szcza ln o ść uboju rytualnego w P olsce, „Państw o i P raw o” 68(2013), z. 5, s. 54-55.
40 Por. J. W o le N s k i, Ubój rytualny z p u n k tu w idzenia etycznego, „P anoram a Polskiej A kadem ii N auk” 2014, n r 20(32), s. 5.
41 Por. K. SMYKOWSKI, W okół sporu o ubój rytualny- M ied zy p ra w em do w olności relig ij nej a p ra w a m i zw ierzat, „R oczniki T eologiczne” 62(2015), z. 3, s. 127.
42 Por. R. ŻABIELSKI, U bój rytualny z p u n ktu w idzenia fizjo lo g iczn eg o , „P anoram a Polskiej A kadem ii N auk” 2014, n r 20(32), s. 5.
*
Wszystkie opisane wyzej propozycje nalezy ocenic bardzo pozytywnie. Trzeba równocześnie wyrazic nadzieje, ze stana sie one stosunkowo szybko cze ścia polskiego systemu prawnego i be da zapewniac wszystkim zwierzetom nalezyta ochrone. Świadome powodowanie u zwierzat bólu, stresu czy powaz- nego dyskomfortu, o ile nie przemawiają za tym powazne racje, jest bowiem sprzeczne z ludzka godnością. Wprowadzenie zakazu hodowli zwierzat futer kowych, wystepu zwierzat w cyrkach i ograniczenie uboju rytualnego sprawi, ze człowiek w relacji wobec zwierzat bedzie realizował swoje wyjatkowe powołanie i obcował z nimi jako „rozumny i szlachetny «pan» i «stróz», a nie jako bezwzgledny «eksploatator»”43.
Na wstepie zasygnalizowano, ze prawo jest sprawiedliwe wtedy, gdy ma na wzgledzie dobro wspólne i jest mozliwe do wykonania w granicach normalnych mozliwości. Przy ocenie proponowanych regulacji trzeba zatem wziac pod uwage nie tylko ich bezsprzeczny wpływ na dobrostan zwierzat, ale takze na szeroko pojete zycie społeczne. Działalnośc, która ma zostac objeta zakazem lub ograni czeniem, jest bowiem zródłem utrzymania dla wielu osób. Odnosi sie to szcze gólnie do hodowli zwierzat futerkowych. Polski Związek Hodowców i Producen tów Zwierzat Futerkowych szacuje, ze podmioty w nim zrzeszone sa pośrednim lub bezpośrednim pracodawca dla 50 000 ludzi44. Zakoińczenie działalności i ewentualne przebranzowienie, aby nie powodowac niekorzystnych skutków spo łecznych, musi byc procesem rozłozonym w czasie. Analizowane projekty wydaja sie uwzgledniac ten fakt w niewystarczający sposób. W jednym z nich odłozono wejście tego zakazu o 7 lat, pozostałe zaś wyznaczają jeszcze krótszy okres przejściowy45. Jego wprowadzenie winno wiazac sie takze z odpowiednia po- moca ze strony painstwa.
43 J a n P a w e ł II, E n cy k lik a R ed em p to r hom inis, R zym 1979, n r 15.
44 Por. W pływ hodow li n orek i innych zw ierza t fu te rk o w y c h na gospodarke, sytuacje ekono miczna. obyw ateli i na budzet pa ń stw a , „Polski Z w iązek H odow ców i P roducentów Z w ierzat F uterkow ych” , h ttp://pzhipzf.pl/ferm ow e-zw ierzeta-futerkow e.htm l (dostep: 18.12.2017).
45 Por. Poselski projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie niektórych innych ustaw (20.11.2017), art. 1, pkt 15, „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej” , http://orka.sejm .gov. pl/D ruki8ka.nsf/Projekty/8-020-765-2017/$file/8-020-765-2017.pdf (dostep: 17.12. 2017); Poselski projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie niektórych innych ustaw (6.11. 2017), art. 1, pkt 15.
BIBLIOG RAFIĄ
D okum enty
J a n P a w e ł II, E ncyklika R edem ptor hominis, R zym 1979. F r a n c is z e k , Encyklika Laudato si', R zym 2015.
J a n P a w e ł II, L ist apostolski Salvifici doloris, R zym 1984.
Jan Pa w eł II, Eksperym ent w biologii. Przem ów ienie do uczestników Tygodnia Studiów zorgani zow anego przez Papieską A kadem ie N auk (23.10.1982), w: W trosce o zycie. W ybrane doku m enty Stolicy Apostolskiej, red. K. Szczygieł, Biblos, Tarnów 1998, s. 196-199.
Pa piesk a Rad ad s. Du szpa sterstw a SłuZb y Zd r o w ia, N ow a K arta Pracow ników Słuzby Z dro wia, K siegam ia sw. Jacka, Katow ice 2017.
K atechizm Kosścioła Katolickiego, Pallottinum , Poznanś 20022.
U staw a z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierzat, Dz.U. (1997), n r 111, poz. 724.
U staw a z dnia 21 stycznia 2005 r. o dośw iadczeniach na zwierzetach, Dz.U. (2005), nr 33, poz. 289.
U staw a z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zw ierzat w ykorzystyw anych do celów naukow ych lub edukacyjnych, Dz.U. (2015), poz. 266.
R ozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 m arca 1928 r. o ochronie zwierzat, Dz.U. (1932), nr 42, poz. 417.
W yrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K52/13, Dz.U. (2014), poz. 1794.
U zasadnienie w yroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K52/13, „Trybunał Konstytucyjny” , http://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/Spraw a? &pokaz=dokum enty& sygnatu ra=K% 2052/13#zdameodrebne_11699_1 (dostep: 19.12.2017).
R zadow y projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz ustaw y - Kodeks kam y, „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej” , http://orka.sejm .gov.pl/ Druki8ka.nsf/0/64DF84D B7D37519 FC 125810 80055E079/% 24File/1509.pdf (dostep: 17.12.2017).
Poselski projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie niektórych innych ustaw (6.11.2017), „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej” , http://orka.sejm .gov.pl/Druki8ka.nsf/Pro jekty/8-020-751-2017/$file/8-020-751-2017.pdf (dostep: 17.12.2017).
Poselski projekt ustaw y o zm ianie ustaw y o ochronie zw ierzat oraz zm ianie niektórych innych ustaw (20.11.2017), „Sejm R zeczypospolitej Polskiej”, http://orka.sejm .gov.pl/Druki8ka.nsf/Proj ekty/8-020-765-2017/$file/8-020-765-2017.pdf (dostep: 17.12.2017).
Najw yZsza Izb a Kon tro li, N adzór nad funkcjonow aniem ferm zwierzat, W arszaw a 2014.
O pracow ania
Br zo zo w sk i W., D opuszczalnośc uboju rytualnego w Polsce, „Państwo i Praw o” 68(2013), z. 5, s. 47-56.
Der d ziu k A., A rgum ent ekologiczny w bioetyce, w: Przykazania koscielne dzisiaj. Przesłanie m oralne Kościoła, red. J. Nagórny, J. Gocko, Redakcja W ydaw nictw KUL, Lublin 2001, s. 193-208.
Du n la p J., Kellert S.R., Zoo e parchi zoologici, w: Fondam enti di bioetica anim ale, red. G. Russo, Elledici, Torino 2007, s. 138-145.
Fu n d a cja Międ zy na ro d o w y Ruc h Na Rz ec z Zw ie rzą t - Viv a, Cyrki ze zw ierzetam i w Pol sce. Raport, W arszaw a 2016.
Ku c h ą rcz ą k F., U człow ieczenie zwierzat, „Gośc N iedzielny” , http://gosc.pl/doc/3266801.Uczlo w ieczanie-zwierzat (dostep: 17.12.2017).
Mro czk ow sk i S., Praw na ochrona zw ierząt dośw iadczalnych. „Przeglad H odow lany” 68(2000), n r 7, s. 1-2.
NOWOSAD S., Teologia m oralna ogólna. Skrypt dla słuchaczy K olegium Teologicznego, Lublin 1994.
Rad eck i W ., U staw y o ochronie zwierzat. Komentarz, Difin, W arszaw a 2015.
Sm yk ow sk i K., Eksperym enty m edyczne z w ykorzystaniem zwierzat, W ydaw nictw o KUL, Lublin 2017.
Sm yk ow sk i K., W okół sporu o ubój rytualny. M iedzy praw em do w olnosci religijnej a praw am i zwierzat, „Roczniki Teologiczne” 62(2015), z. 3, s. 119-130.
Sm yk ow sk i K., W ykorzystanie zwierzat do celów edukacyjnych i rozrywkow ych. Próba oceny teologicznom oralnej, R o c z n ik i Teologiczne” 64(2017), z. 3, s. 127-139.
Sn e lew ską-Stem pieN Z., B estia na arenie cyrkowej - zjaw isko „nowego cyrku” jak o przykład zm ian w relacjach pom iedzy człow iekiem a zwierzeciem, „Edukacja H um anistyczna” 2013, n r 2(29), s. 245-253.
Spą ęm ą n n R., Szczeście a zyczliwośc. Esej o etyce, Redakcja W ydaw nictw KUL, Lublin 1997. U staw a o ochronie zwierzat, „Policja”, http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/wybrane-
ustawy-szczegol/ustawa-o-ochronie-zwier/50889,Ustawa-o-ochronie-zwierzat.htm l (dostep: 17.12. 2017).
WOLENś SKI J., Ubój rytualny z punktu w idzenia etycznego, „Panoram a Polskiej A kadem ii N auk” 2014, n r 20(32), s. 4-5.
W pływ hodow li norek i innych zwierzat futerkow ych na gospodarke, sytuacje ekonom iczną obyw a teli i na budzet panstwa, „Polski Zw iązek H odowców i Producentów Zw ierzat Futerkow ych” , http://pzhipzf.pl/ferm ow e-zw ierzeta-futerkow e.htm l (dostep: 18.12.2017).
Wr ó bel J., Zw ierzeta i ich prawa, w: Praw a człowieka. W 60. rocznice uchw alenia Powszechnej D eklaracji Praw Człowieka. Przesłanie m oralne Kościoła, red. K. Jezyna, T. Zadykowicz, W ydaw nictw o KUL, Lublin 2010, s. 79-103.
Ząbielski R., Ubój rytualny z punktu w idzenia fizjologicznego, „Panoram a Polskiej A kadem ii N auk” 2014, n r 20(32), s. 5-7.
PRO PO ZY CJĘ ZM IA N W PRZEPISA C H D O TY CZĄ CY CH O CH RON Y ZW IERZĄT. PRÓB Ą O CEN Y Z PERSPEK TY W Y TEO LOG II M O RALNEJ
S t r e s z c z e n i e
C elem niniejszego artykułu je st ukazanie najw azniejszych propozycji zm ian w polskich zapi sach praw nych dotyczących ochrony zwierzat. D otycza one przede w szystkim zaostrzenia kar za przestepstwa, których ofiaram i sa zwierzeta, podniesienia poziom u ich dobrostanu, wprowadzenia zakazu w ystepu zw ierzat w cyrkach i hodow li zw ierzat futerkow ych oraz ograniczenia uboju rytualnego w yłącznie do potrzeb członków zw iązków w yznaniow ych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W ydaje sie, ze w szystkie te postulaty nalezy ocenic pozytyw nie, gdyz są one praktycznym usankcjonow aniem obow iązku odniesienia sie do zw ierzat z zyczliw ością i wrazliwością.
