ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 8(44), numer 4 2016
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).4-2
AGNIESZKA SALAMUCHA
POJE
CIE PROFILAKTYKI
(ANALIZA SEMIOTYCZNA)
Przedmiotem artykuu jest pojecie profilaktyki1. Wydaje sie ono mao intere-suj ace z teoretycznego punktu widzenia – w przeciwien´stwie do zjawiska profi-laktyki, traktowanego jako spoecznie doniose i postrzeganego jako interesuj acy obiekt róznorakich badan´. Tymczasem fakt waznos´ci zjawiska rodzi potrzebe lepszego zrozumienia, czym ono jest. Jedn a z dróg do takiego zrozumienia jest przyjrzenie sie znaczeniom terminów je okres´laj acych, traktuj ac jezyk jako me-dium, w którego pamieci zakotwiczony jest s´wiat znaczen´ pierwotnych (M. Hei-degger), spory filozoficzne i ich alternatywne rozwi azania2.
Stawiam sobie za cel wydobycie bogactwa znaczen´ wi azanych z terminem „profilaktyka”, poprzez badanie kontekstów, w jakich sie on pojawia (jego sposobów uzycia), aby uczynic´ go bardziej zrozumiaym i precyzyjnym. Po-suguje sie metod a analizy semiotycznej3, przy czym analize rozumiem jako
Dr AGNIESZKASALAMUCHA adiunkt Zakadu Pedagogiki Resocjalizacyjnej Instytutu Profi-laktyki Spoecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego; e-mail: a.salamucha@uw.edu.pl
1Mianem pojecia okres´lam znaczenie terminu. Zgodnie z tradycj a lubelskiej szkoy
meto-dologicznej (Stanisaw Kamin´ski, Andrzej Bronk, Stanisaw Majdan´ski) odrózniam termin/na-zwe (a parte linguae), pojecie (a parte mentis) i zjawisko/rzecz (a parte rei).
2Inspiracje do tej uwagi zawdzieczam dr. S. Majdan´skiemu.
3 Analiza semiotyczna to rodzaj analizy filozoficznej, która ma na celu badanie funkcji
semiotycznej wyrazen´ w celu usuniecia bedów jako przyczyny sporów filozoficznych lub z´róde naduzyc´ jezykowych, albo dla konstruowania precyzyjnego systemu jezykowego. Janina Kotarbin´ska (Spór o granice stosowalnos´ci metod logicznych, w: J. KOTARBIN´ SKA, Z zagadnien´
rozkadanie caos´ci na czes´ci, aby lepiej te caos´c´ zrozumiec´, w mys´l zasady
distinguo ut unificem („odrózniam, by jednoczyc´”). Ze wzgledu na
semiotycz-ny profil rozwazan´, ograniczam sie do analizy sposobów uzycia terminu „pro-filaktyka” w jezyku polskim, korzystaj ac z wybranych tekstów zaczerpnietych z polskiej literatury pos´wieconej profilaktyce.
Czes´c´ pierwsza artykuu przedstawia zarys dziejów profilaktyki. Czes´c´ druga zawiera uwagi etymologiczno-sownikowe, dotycz ace terminu „profilak-tyka” i terminu „prewencja”, który na skutek oddziaywania terminologii anglojezycznej (prevention) staje sie jego wspóczesnym znaczeniowym ekwi-walentem. Czes´c´ trzecia prezentuje wspóczesne znaczenia terminu „profilak-tyka” w wybranych naukach (pedagogika, pedagogika spoeczna, psychologia, socjotechnika, prakseologia). Czes´c´ czwarta jest prób a uporz adkowania po-szczególnych typologii profilaktyki (lub profilaktyk opatrzonych przydawk a). Czes´c´ pi ata ujmuje kluczowe spory tocz ace sie wokó profilaktyki. Czes´c´ szósta, niejako podsumowuj aca caos´c´, stanowi próbe charakterystyki zakreso-wej i tres´ciozakreso-wej terminu „profilaktyka”.
Zdaje sobie sprawe ze szkicowos´ci, wybiórczos´ci i – w duzej mierze – sprawozdawczego charakteru przedstawionych tu rozwazan´. Mam jednak nadzieje, ze posuz a one profilaktykom w lepszym rozumieniu, na czym pole-ga przedmiot ich badan´ i pracy.
teorii nauki i teorii jezyka, Warszawa 1990, s. 301-331) rozróznia dwa rodzaje analizy semio-tycznej: rekonstrukcjonistyczn a i deskrypcjonistyczn a. Zwolennicy analizy rekonstrukcjonistycz-nej rozumiej a analize jezykow a jako metode doskonalenia jezyka pod wzgledem walorów lo-gicznych, w której chodzi nie tylko o wyjas´nianie znaczenia sów, ale o ich precyzowanie. W analizie rekonstruktywistycznej stosuje sie na szerok a skale metode definicyjn a i d azy do sprowadzania wypowiedzi zdaniowych w drodze interpretacji do zdan´ zbudowanych wedle schematów zdaniowych logiki formalnej. Celem tego rodzaju analizy jest ostatecznie taka rekonstrukcja rozumowan´, która pozwoliaby dopatrzec´ sie zwi azku wynikania logicznego zachodz acego w tym lub innym kierunku miedzy przesankami a konkluzj a. Zwolennicy analizy deskrypcjonistycznej uwazaj a natomiast, ze w analizie jezykowej chodzi raczej o badanie faktycznych sposobów funkcjonowania jezyka i o mozliwie najwierniejszy opis jego wasnos´ci zastanych, niz o ulepszanie go pod wzgledem logicznym. W analizie deskrypcjonistycznej nie chodzi o ustalenie definicji, lecz d azy sie do wyznaczenia tzw. regu uzycia: twierdzen´ czysto opisowych, uogólnien´ empirycznych, zdaj acych sprawe z faktycznych sposobów posugiwania sie wyrazeniami badanymi, w ich kontekstach czyli zespoach okolicznos´ci towarzysz acych uzyciu danego wyrazenia i wspówyznaczaj acych jego role znaczeniow a. W artykule bede po-sugiwac´ sie gównie metod a analizy deskrypcjonistycznej.
I. ZARYS DZIEJÓW PROFILAKTYKI
Od czasów starozytnych w medycynie obecne byy dwa sposoby mys´lenia o zdrowiu i chorobie: naprawczy, zwi azany z leczeniem, i zapobiegawczy, skoncentrowany na dziaaniach powstrzymuj acych pojawienie sie lub rozwój choroby4, czyli profilaktyczny. Sposoby te byy róznie akcentowane w po-szczególnych kulturach5 i epokach, jednak radykalny przeom w mys´leniu oprofilaktyce przyniós dynamiczny rozwój medycyny europejskiej w poowie wieku XIX. Odkrycia z zakresu antyseptyki (Joseph Lister) i aseptyki (Ignaz F. Semmelweis), bakteriologii i epidemiologii (Louis Pasteur, Robert Koch), anatomii patologicznej (Karl Rokitansky, Józef Dietl)6, badania nad cyklem rozwojowym pasozytów czowieka, a takze rozwój balneologii (Wilhelm Priessnitz), hydroterapii i klimatologii, ukazay skutecznos´c´ postepowania zapobiegawczego i day asumpt do powstania higieny jako samodzielnej nauki. Wprowadzenie czystos´ci na oddziaach poozniczych zlikwidowao gor aczke poogow a, na któr a kobiety zapaday z powodu okazjonalnych zaka-zen´ przyporodowych. Odkryto mikroorganizmy i opracowano szczepionki, zaczeto sterylizowac´ narzedzia chirurgiczne. Cel profilaktyki medycznej sta-nowia eradykacja choroby (cakowite jej zwalczenie na caym s´wiecie), co w przypadku populacji ludzkiej udao sie – drog a szczepien´ ochronnych – w przypadku ospy prawdziwej vel czarnej (odkrywca szczepionki, Edward Jenner, zaozy pierwszy zakad szczepienia ospy ochronnej w Londynie
4Wiele uwag zamieszczonych w tym paragrafie zawdzieczam rozmowie z prof.
Krzyszto-fem Wojcieszkiem z Pedagogium – Wyzszej Szkoy Nauk Spoecznych w Warszawie.
5 Przykadowo, w starozytnej Mezopotamii na wysokim poziomie sta kunszt lekarzy
chirurgów: „zdumiewac´ musz a operacje chirurgiczne [takie jak nastawienie zamanej kon´czyny, wyleczenie chorych wnetrznos´ci, przecinanie ropnia], które przewaznie musiay sie udawac´, skoro za zniszczenie oka lub przyprawienie chorego o s´mierc´ kodeks nakazywa obcinac´ choremu rece”. Tymczasem w starozytnym Egipcie „chirurgia staa [...] nisko. Tylko obrzeza-nie i kastracja byy wykonywane od dawien dawna. [...] Wysoko za to staa higiena z zapobie-ganiem chorobom, tj. profilaktyka. Pod tym wzgledem przepisy byy bardzo drobiazgowe. [...] Z checi zapobiegania chorobom powsta przepis, ze nalezy trzy dni w kazdym miesi acu brac´ na wymioty i stosowac´ enemy. Czystos´c´ osobista, czeste k apiele (w wykopaliskach egipskich spotyka sie azienki), strzyzenie wosów, obcinanie paznokci, namaszczanie ciaa, gimnastyka, ubranie, jedzenie, zycie pciowe, czystos´c´ mieszkania i sprzetów – wszystko to byo ujete w przepisy religijne” (oba cytaty za: W. SZUMOWSKI, Historia medycyny filozoficznie ujeta, Kety: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2008, s. 48 i 56).
6„Gdy ówczesnym lekarzom wydawao sie pewne, ze zmian anatomicznych juz nie mozna
usun ac´, budzio sie w nich pragnienie, azeby do powstawania tych zmian nie dopuszczac´ [...] mys´l [...] sza w kierunku profilaktyki, poprawy stosunków zdrowotnych, higieny” (tamze, s. 599).
w 1799 r.; w roku 1980 czarna ospa zostaa uznana przez S´wiatow a Organi-zacje Zdrowia za eradykowan a).
Wiek XIX przyniós równiez inn a istotn a zmiane: obok medycyny indywi-dualno-leczniczej pojawiy sie medycyna spoeczno-zapobiegawcza7i lecznic-two zorganizowane, dzieki czemu rózne programy profilaktyczne mogy byc´ stopniowo wdrazane na szersz a skale. Wiek XX przyniós kolejne spektaku-larne sukcesy w zakresie oddziaywan´ profilaktycznych, pocz awszy od szcze-pien´, poprzez programy zapobiegania chorobom ukadu kr azenia, oparte na wprowadzeniu zrównowazonej diety oraz fluoryzacje jako profilaktyke próch-nicy, a skon´czywszy na badaniach diagnostycznych zwi azanych z profilaktyk a chorób genetycznych i wrodzonych wad rozwojowych.
Obecnie w mys´leniu o profilaktyce podkres´la sie holistyczne ujecie proble-mu zdrowia i choroby, akcentuj ace wpyw uwarunkowan´ psychospoecznych – s´rodowiska i stylu zycia jednostki – na jej ogólny stan8. Nowa koncepcja profilaktyki zaowocowaa wprowadzeniem terminu „promocja zdrowia”, rozu-mianego dwojako. Po pierwsze, jest to „proces umozliwiaj acy ludziom kon-trole nad wasnym zdrowiem oraz jego poprawe poprzez podejmowanie wybo-rów i decyzji sprzyjaj acych zdrowiu, ksztatowanie potrzeb i kompetencji do rozwi azywania problemów zdrowotnych oraz zwiekszanie potencjau zdro-wia”9. W mys´l tej definicji promocja zdrowia jest procesem, a wiec zjawi-skiem przebiegaj acym w czasie, i zachodz acym (przynajmniej postulatywnie) w zyciu poszczególnych ludzi. Po drugie, promocja zdrowia to „nowy obszar
7„W Niemczech zaczeto po raz pierwszy uzywac´ terminu soziale Medizin. Wadze
zaczy-naj a zwracac´ uwage na zdrowie dzieci, przywrócono [...] zwi azki gimnastyczne, lekarze acz a sie w organizacje, popieraj a ruch demokratyczny i domagaj a sie ustaw sanitarnych. Zaczyna sie ustawodawstwo fabryczne, które ma na celu ochrone zdrowia robotnika, wprowadzaj ac za-kaz zatrudniania dzieci do pewnego wieku w fabrykach, ustanawiaj ac czas pracy, ochrone macierzyn´stwa, zapewniaj ac robotnikom pomoc lekarsk a w razie choroby oraz zapomoge na wypadek niezdolnos´ci do pracy” (tamze, s. 543).
8„The prevention approach requires moving beyond the medical-based disease model, in
which practitioners wait for an illness or problem to develop and then provide evidence-based treatment, to a practice philosophy that focuses on long-term healthy development. The salient que-stion asked in this philosophy is, »What resources need to be put in place now to support this healthy development«? (National Research Council and Institute of Medicine, 2009)” (E.L. MCCA -VE, C.W. RISHEL, Prevention as an Explicit Part of the Social Work Profession: A Systematic Investigation, „Advances in Social Work” 12(2011), No 2, p. 227).
9 Karta Ottawska, The Ottawa Charter for Health Promotion, miedzynarodowa umowa
przyjeta 21.11.1986 r. na pierwszej miedzynarodowej konferencji z zakresu promocji zdrowia, organizowanej przez S´wiatow a Organizacje Zdrowia. Tumaczenie za: wikipedia.org/wiki/Pro-mocja_zdrowia [dostep: 19.07.2016].
strategii dziaan´ praktycznych na rzecz zdrowia jednostek i spoecznos´ci. aczy elementy wielu dziedzin i dyscyplin naukowych – gównie socjologii, psychologii spoecznej, medycyny, pedagogiki, ekonomii i nauk politycz-nych”10, na któr a skadaj a sie edukacja zdrowotna (health education), ochrona zdrowia (health protection) i zapobieganie chorobom (disease
pre-vention), czyli was´ciwa profilaktyka.
Spektakularne sukcesy profilaktyki osi agane w medycynie stay sie inspi-racj a dla dziaan´ zapobiegawczych, podejmowanych w sferze zycia spoeczne-go. Chociaz – zaskakuj ace z punktu widzenia instynktu samozachowawczego – zjawisko szkodzenia samemu sobie byo znane od zawsze (np. naóg pijan´-stwa), w wieku XX nast apio znacz ace przesuniecie ryzyka z czynników s´rodowiskowych na czynniki zakotwiczone w samej jednostce. To, co w spo-eczen´stwach bogatych przedwczes´nie zabiera ludziom zycie i zdrowie, jest przede wszystkim rezultatem zachowan´ autodestrukcyjnych. Korzystaj ac z osi agniec´ medycyny, socjologii, psychologii spoecznej, antropologii kultu-rowej, poszukiwano takich sposobów oddziaywania na ludzi, które skutecznie skaniayby ich do porzucania tego, co im szkodzi.
Rozwój profilaktyki nakierowanej na problemy spoeczne wyznaczony by biez acymi potrzebami praktycznymi i aktualnymi mozliwos´ciami ekonomicz-nymi danego pan´stwa11. Wiod ac a role w tym rozwoju odgryway i odgrywa-j a nadal Stany Zjednoczone, gdzie wypracowuje sie nowe podejs´cia profilak-tyczne, aplikowane nastepnie w innych krajach kregu euroatlantyckiego, a takze w krajach rozwijaj acych sie, korzystaj acych z finansowej pomocy Zachodu12. Kraje byego bloku wschodniego skorzystay z intensywnego rozwoju profilaktyki wspieranego instytucjonalnie przez pan´stwo dopiero w latach 90. XX wieku, w zwi azku z przemianami politycznymi13.
10G. D
OLIN´ SKA-ZYGMUNT, Podstawy psychologii zdrowia, Wrocaw: Uniwersytet Wrocawski 2001, za: Dolnos´l aski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka Centrum Medycyny Ratunkowej, Podstawowe pojecia i definicje, www.szpital-marciniak.wroclaw.pl [dostep: 14.06.2016].
11K.A. W
OJCIESZEK, Na pocz atku bya rozpacz... Antropologiczne podstawy profilaktyki, Kraków: Rubikon 2005, s. 16.
12Sz. GRZELAK, Profilaktyka ryzykownych zachowan´ seksualnych modziezy. Aktualny stan badan´ na s´wiecie i w Polsce, Warszawa: Scholar 2006, s. 30.
13W Polsce prowadzenie dziaan´ profilaktycznych (nakierowanych szczególnie na
pijan´-stwo) byo traktowane jako obowi azek chrzes´cijan´ski i zadanie narodowe prowadz ace do odzyskania niepodlegos´ci (np. propagowanie ideau abstynencji przez polskie harcerstwo) (por. K.A. WOJCIESZEK, Na pocz atku bya rozpacz, s. 16). Po II wojnie s´wiatowej profilaktyk a inspirowan a mys´l a zachodni a „zajmoway sie nieliczne os´rodki naukowe i lecznicze (np. Instytut Psychiatrii i Neurologii, MONAR). Kos´ció katolicki by w tym czasie jedyn a insty-tucj a spoeczn a o ogólnopolskim zasiegu, która podejmowaa dziaania profilaktyczne na
wiek-Pierwotnym modelem profilaktyki by tzw. model os´wiaty zdrowotnej, zakadaj acy klasyczn a, trójelementow a koncepcje postawy (element poznaw-czy, emocjonalny i behawioralny). Zgodnie z tym modelem, wystarczyo zmienic´ jeden element (np. przekazac´ wiedze), aby zmienia sie caa postawa. Profilaktyka polegaa zatem najczes´ciej na dostarczaniu odbiorcom wiedzy o negatywnych konsekwencjach zachowan´, którym chciano zapobiegac´. Model ten okaza sie nieskuteczny ze wzgledu na nisk a korelacje miedzy przyrostem wiedzy a zmian a zachowan´14.
Zblizony do modelu os´wiaty zdrowotnej by model biomedyczny (biome-dyczny model zdrowia), w którym kadziono nacisk na biologiczne aspekty danego zjawiska i mozliwe rozwi azania farmaceutyczno-technologiczne, mniejsz a wage przykadaj ac do zachowan´ odbiorców (np. w profilaktyce ryzykownych zachowan´ seksualnych u nastolatków stawiano na przekazywa-nie wiedzy na temat seksualnos´ci i zwiekszaprzekazywa-nie dostepnos´ci s´rodków antykon-cepcyjnych). Oba te modele dzis´ traktowane s a jako mao skuteczne i dlatego przestarzae.
Wspóczesne programy profilaktyczne opieraj a sie na dwóch rodzajach teorii: teoriach etiologicznych, wyjas´niaj acych przyczyny problemów i zacho-wan´ ryzykownych, oraz teoriach oddziaywania (intervention theories), wska-zuj acych metody usuwania przyczyn problemów i metody zmiany zachowan´ ryzykownych. Sam Grzelak wyróznia piec´ typów teorii, wskazuj ac dla kazde-go z nich katekazde-gorie traktowan a jako nieodzowna dla skutecznych dziaan´ profilaktycznych: wpyw spoeczny, ocene zysków, wpyw czynników rozwo-jowych, tendencje ku ryzyku oraz interakcyjny system wpywów.
Pierwszy typ to teorie wpywu spoecznego, do których Grzelak zalicza teorie „szczepionki” spoecznej (social inoculation theory), w mys´l której dziaanie profilaktyczne jest procesem analogicznym do szczepienia15; teorie umiejetnos´ci spoecznych i poznawczych (social and cognitive skills theory),
sz a skale (miesi ace trzez´wos´ci, dziaania Krucjaty Wyzwolenia Czowieka itp.)” (Sz. GRZELAK, Profilaktyka, s. 30).
14Sz. G
RZELAK, Profilaktyka, s. 32-33. Pozostae modele omawiam równiez za S. Grzela-kiem, tamze, s. 32-38.
15„Szczególnie waznym czynnikiem wpywaj acym na zachowania nastolatków s a
przeko-nania i postawy grupy rówies´niczej [...] modziezy nalezy us´wiadamiac´ presje rówies´nicz a i uczyc´ umiejetnos´ci jej odpierania, »szczepi ac« tym samym modych ludzi przeciw podejmo-waniu zachowan´ ryzykownych [...] Gotowos´c´ modych ludzi do stawienia czoa negatywnej presji otoczenia w realnym zyciu mozna zwiekszac´ przez pilotowane pokonywanie takiej presji w trakcie programu profilaktycznego. Zadaniem takiego procesu jest mobilizacja psychologicz-nych mechanizmów odpornos´ciowych” (tamze, s. 35).
w której dziaanie profilaktyczne zasadza sie na dostarczaniu odpowiedniej wiedzy, umiejetnos´ci odnoszenia jej do siebie oraz zdolnos´ci do jej wykorzy-stania16; teorie intencji zachowania (behavioral intention theory), która za-kada, ze kluczowe dla ksztatowania ludzkich zachowan´ s a intencje zacho-wan´, ksztatowane przez postawy wobec tych zachowan´ i przez subiektywnie wyznawane normy17.
Drugi typ teorii to teorie oceny zysków (benefits assessment), oparte na szacowaniu korzys´ci i strat zwi azanych z podejmowaniem okres´lonych dzia-an´18. Grzelak zalicza do nich Alberta Bandury spoeczn a teorie uczenia sie, szczególnie uzyteczn a w badaniu mechanizmów zachowan´ agresywnych19, oraz model przekonan´ prozdrowotnych (health belief model)20.
Trzeci typ teorii to teorie wpywu czynników rozwojowych, inspirowane Erika Eriksona teori a rozwoju psychoseksualnego, w mys´l której przyczyn a podejmo-wania zachowan´ ryzykownych s a deficyty rozwojowe i niezaspokojone potrzeby, które w ramach programu profilaktycznego winny byc´ zaspokajane.
16„Stosowanie zdobytych informacji w praktyce uwarunkowane jest poziomem
umiejet-nos´ci poznawczych (podejmowanie decyzji, krytyczne mys´lenie) i spoecznych (asertywnos´c´, umiejetnos´c´ dobrej komunikacji i odpowiedzialnego zachowania)” (tamze).
17Przykadowo, w profilaktyce ci az nastolatek „na intencje zachowan´ wpywa cay szereg
czynników: 1) przekonania jednostki dotycz ace skutków zachowania (np. poczecie dziecka), 2) ocena tych skutków (Czy poczecie dziecka jest dla mnie teraz dobre? Czy chce tego?), 3) przekonania dotycz ace opinii i postaw innych w kwestii danego skutku (Jak zareaguje mój chopak? Co powiedz a rodzice?), 4) motywacja do dostosowania sie do opinii i przekonan´ innych” (tamze, s. 35-36).
18 Teorie oceny zysków „pomagaj a modziezy zrozumiec´ konsekwencje zachowan´
ryzy-kownych, ujawniaj a naciski spoeczne na okres´lone zachowania, ukazuj a jasno i wyraz´nie pozytywne postawy, a takze korzys´ci z unikania zachowan´ ryzykownych, obnizaj ac tym samym motywacje do ich podejmowania. Ucz a takze umiejetnos´ci odpierania presji i podejmowania dojrzaych decyzji. Programy [oparte na tych teoriach] zawieraj a czesto elementy wzmacniaj ace samoocene, zaufanie do siebie, rozwijaj ace umiejetnos´c´ rozwi azywania problemów i konflik-tów. W podejs´ciu tym kadzie sie nacisk na modelowanie poz adanych zachowan´ przez nauczy-cieli i innych realizatorów oddziaywan´” (tamze, s. 36).
19„Prawdopodobien´stwo podejmowania lub unikania konkretnych zachowan´ jest zalezne
od: 1) zrozumienia relacji miedzy danym zachowaniem a jego konsekwencjami, 2) przekonan´ dotycz acych wasnej zdolnos´ci do unikniecia tego zachowania, 3) rozpoznania korzys´ci uniknie-cia danego zachowania i jego konsekwencji” (tamze).
20 „Nastolatkowie bed a unikac´ zachowan´ ryzykownych tylko wtedy, jes´li bed a uwazali,
ze ich osobista podatnos´c´ na ich skutki jest wysoka, konsekwencje tych zachowan´ s a powazne, a korzys´ci z ich unikania przewyzszaj a koszty tego unikania”. Grzelak uwaza, ze model ten, pocz atkowo mao przydatny, zyskuje na skutecznos´ci, gdy zostaje dopeniony akcentem na „osobist a sprawczos´c´ jako zmienn a silnie wpywaj ac a na podejmowanie zdrowych zachowan´” (tamze).
Czwarty typ teorii to teorie tendencji ku ryzyku (tendency toward risk), gdzie akcentuje sie wzmacnianie kompetencji osobowos´ciowych i spoecznych modziezy w konfrontacji z czynnikami pobudzaj acymi ku róznym zachowa-niom problemowym. Do tej grupy teorii nalezy Richarda Jessora i Shirley L. Jessor teoria zachowan´ problemowych21.
Ostatni, pi aty typ teorii to teorie interakcyjnego systemu wpywów, wedug których skuteczna profilaktyka opiera sie na wzmacnianiu sieci powi azan´ spo-ecznych jednostki i zwiekszaniu jej szans rozwojowych. Do tego typu Grzelak zalicza model rozwoju spoecznego, wedug którego zachowania ludzkie s a kon-sekwencj a przeciwstawnych wpywów czynników chroni acych i czynników ryzy-ka22, model systemów dynamicznych, w którym aczy sie „podejmowanie przez modziez zachowan´ ryzykownych z dynamicznym, wci az zmieniaj acym sie uka-dem czynników indywidualnych, s´rodowiskowych i spoecznych”23, oraz Urie Bronfenbrennera model ekologii ludzkiego rozwoju24.
21„Zachowania ryzykowne (problemowe) maj a znaczenie rozwojowe. Peni a one podobn a
funkcje w zyciu jednostki, mog a przynosic´ podobne korzys´ci i suzyc´ realizacji podobnych celów [...] s a sposobami na zaatwienie bardzo waznych spraw zyciowych, których modzi nie mog a lub nie potrafi a zaatwic´ inaczej. Rózne zachowania problemowe umozliwiaj a modym ludziom: zaspokojenie najwazniejszych potrzeb psychologicznych (mios´ci, akceptacji, uznania, bezpieczen´stwa, przynaleznos´ci); realizacje waznych celów rozwojowych (np. okres´lenie wa-snej tozsamos´ci, uzyskanie niezaleznos´ci od dorosych); poradzenie sobie z przezywanymi trudnos´ciami zyciowymi (redukcja leku i frustracji)” (J. SZYMAN´ SKA, J. ZAMECKA, Przegl ad koncepcji i pogl adów na temat profilaktyki, w: G. S´WI ATKIEWICZ(red.), Profilaktyka w s´rodo-wisku lokalnym, Warszawa: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii 2002, s. 26).
22 Czynniki ryzyka to „wszelkie te postawy, zachowania, kontakty i relacje spoeczne
(z rodzin a, ze szko a, z rówies´nikami), które negatywnie wpywaj a na zachowania” oraz „czyn-niki demograficzne i ekonomiczne (bieda, bezrobocie, stopien´ urbanizacji)”. Czyn„czyn-niki chroni ace natomiast „sprzyjaj a zachowaniom prozdrowotnym, rozwojowi, integracji, osi aganiu sukcesów w róznych dziedzinach zycia [...] zdrowe z´róda dobrej samooceny i zadowolenia z zycia, a w szczególnos´ci pozytywne wiezi z rodzin a, szko a, grup a rówies´nicz a i szersz a lokaln a spo-ecznos´ci a” (Sz. GRZELAK, Profilaktyka, s. 37). K. Wojcieszek (Na pocz atku bya rozpacz, s. 32) ws´ród czynników ryzyka wymienia: obci azenia genetyczne, cechy osobowos´ci sprzyjaj a-ce izolacji spoecznej, wydarzenia zyciowe, wypadki (choroba, przeprowadzka, przegeszczone s´rodowisko mieszkaniowe, negatywne komunikaty kulturowe w obyczajach, niski status mate-rialny i kulturowy rodziny).
23Sz. G
RZELAK, Profilaktyka, s. 37.
24Model ekologii ludzkiego rozwoju (wedug Grzelaka peni acy wobec profilaktyki role
pomocnicz a) wyróznia mikrosystem, czyli „wewnetrzn a warstwe s´rodowiska, z któr a podmiot ma dos´wiadczenie bezpos´redniego kontaktu (dom, szkoa, s asiedztwo)”, mezosystem – „inter-akcje miedzy s´rodowiskowymi systemami (np. wspópraca miedzy nauczycielami a rodzicami)”, egzosystem – „odleglejsz a warstwe s´rodowiska, z któr a podmiot nie ma bezpos´redniego kontak-tu (miejsce pracy rodziców, wadze os´wiatowe)”, makrosystem – „zbiorow a wiedze o kulturze, subkulturach (w tym przekonania normatywne)” oraz chronosystem – „uwarunkowania
histo-Relatywnie nowe w profilaktyce (zwaszcza w profilaktyce problemów mo-dziezy) jest utozsamianie profilaktyki ze wspieraniem pozytywnego rozwoju. Podejs´cie to jest teoretycznie powi azane z interesuj acym odkryciem dokonanym na gruncie prevention science, a mianowicie ludzkiej skonnos´ci do zachowan´ ryzykownych, tzn. takich, które mog a przynies´c´ pewn a korzys´c´ (np. przyjem-nos´c´), ale s a zwi azane z narazeniem sie na potencjalne niebezpieczen´stwo. Skon-nos´c´ ta jest mniejsza albo wybierane zachowania – mniej groz´ne, jezeli czowiek dysponuje tzw. resilience (pol. „rezyliencja”, „preznos´c´”) – odpornos´ci a, która pozwala jednostce na was´ciwe, dobre przystosowanie w wyraz´nie niekorzystnych dla niej warunkach s´rodowiskowych25. Koncepcja resilience26 gosi, ze „czes´c´ modych ludzi jest niepodatna na ryzyko ze wzgledu na silne oddziaywanie s´rodowiskowych lub indywidualnych czynników chroni acych”, przy czym „czyn-niki te mog a równowazyc´ dziaanie czynników ryzyka; modyfikowac´ dziaanie czynników ryzyka; pomagac´ w wyzwalaniu mechanizmów odpornos´ciowych w sytuacji wyzwania, jakim jest oddziaywanie czynników ryzyka”27. Co wie-cej, odpornos´c´ jest wzmacniana was´nie przez wystawienie na pewien optymalny poziom czynników ryzyka. Zidentyfikowane dotychczas czynniki chroni ace
spro-ryczne wpywaj ace na jednostki i spoeczen´stwa (na przykad wpyw technologii na opieke nad dzieckiem)” (tamze, s. 38).
25 Resilience bywa tez ujmowana w kategorii procesu „obejmuj acego was´ciwe, dobre
przystosowanie jednostki w specyficznych warunkach s´rodowiskowych, wyraz´nie niekorzyst-nych dla niej, niesprzyjaj acych jej rozwojowi, przeszkadzaj acych jej w rozwoju” (P.A. GIN -DRICH, Wokó problematyki rezyliencji, http://pedagogikaspecjalna.tripod.com/notes/resilience. html [dostep: 5.03.2016].
26Koncepcja resilience wykazuje pewne podobien´stwa z Aarona Antonovsky’ego
salutoge-netyczn a koncepcj a zdrowia, która sprowadza sie do tezy, ze ludzie zachowuj a zdrowie lub szybko do niego powracaj a pomimo trudnych warunków, jes´li maj a silne poczucie koherencji, rozumianej jako globalna orientacja zyciowa, pozwalaj aca uruchamiac´ i w peni wykorzystac´ was´ciwe dla danej sytuacji zasoby odpornos´ciowe. Por. A. ANTONOVSKY, Rozwikanie tajemni-cy zdrowia. Jak radzic´ sobie ze stresem i nie zachorowac´, Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii 2005.
27Sz. G
RZELAK, Profilaktyka, s. 39. „W badaniach nad resilience typowymi czynnikami ryzyka byo wczes´niactwo, ubóstwo, choroby psychiczne rodziców, rozwód, dziaania wojenne, znecanie sie nad dziec´mi, sprawowanie opieki nad dziec´mi przez instytucje. Niektóre z nich uwzgledniay tylko wpyw jednego czynnika ryzyka. W chwili obecnej badacze s a zgodni, ze dziaanie jednego czynnika ryzyka, nie jest wystarczaj ace dla wyst apienia jakiegos´ zakócenia w funkcjonowaniu jednostki czy wyst apienia choroby. Dopiero wspówystepowanie kilku czynników ryzyka, moze powodowac´ nieprzystosowanie lub wywoac´ chorobe. Na przykad wykazano, ze dziaanie jednego lub dwóch czynników ryzyka ma niewielki negatywny wpyw na funkcjonowanie jednostki, natomiast w przypadku dziaania trzech lub wiecej czynników ten wpyw jest juz znacz acy” (P.A. GINDRICH, Wokó problematyki rezyliencji http://pedago gikaspecjalna.tripod.com/notes/resilience.html [dostep: 5.03.2016]).
wadzaj a sie m.in. do trwaych, pozytywnych wiezi z innymi ludz´mi, zwaszcza osobami znacz acymi (rodzice, rodzina), efektywnego stylu wychowawczego, poczucia wasnej skutecznos´ci (self-efficacy) i wartos´ci, rozwoju duchowos´ci i sprzyjania normom prospoecznym28.
W badaniach nad profilaktyk a od lat siedemdziesi atych XX wieku zacz a dominowac´ model przyrodoznawczy, w którym „ludzkie zycie i postepowanie s a ujmowane jako swoisty wynik »pola si czynników [ryzyka i chroni acych]« i determinowane konkretn a histori a zycia”29. W modelu tym zakada sie, ze trafna identyfikacja czynników ryzyka i ustalenie, kto im podlega, pozwala – przez usuniecie tych czynników lub ingerencje w ich oddziaywanie, rów-niez za pomoc a czynników chroni acych – skutecznie ochronic´ dan a osobe (grupe osób)30. Preferowan a metod a w tym modelu s a badania poduzne31. Przyrodoznawczy model badan´ nad profilaktyk a przybra instytucjonalny wyraz w postaci krystalizuj acej sie w latach osiemdziesi atych XX wieku
pre-vention science32, która moze byc´ ujeta dwojako. Po pierwsze, jako konglo-merat róznych nauk, których celem jest diagnozowanie i/lub zapobieganie zjawiskom z pewnych wzgledów uznanym za negatywne (np. epidemiologia, etiologia, psychologia rozwojowa). Po drugie, nie tyle jako samodzielna dys-cyplina naukowa, ile dziedzina (domena) badan´ interdysdys-cyplinarnych dotycz a-cych zapobiegania33.
28Sz. GRZELAK, Profilaktyka, s. 40. Por. K. OSTASZEWSKI, Zachowania ryzykowne mo-dziezy w perspektywie mechanizmów resilience, Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii 2014.
29K.A. W
OJCIESZEK, Na pocz atku bya rozpacz, s. 32.
30„Prevention researchers assume that (a) causal or maintaining factors are identifiable, (b) some factors are malleable and can serve as target of prevention, and (c) eliminating causal fac-tors or altering maintenance processes can alter the trajectory of developmental outcomes” (T.A. CAVELL, L.Ch. ELLEDGE, Mentoring and Prevention Science, In: D.L. DUBOIS, M.J. KAR -CHER, Handbook of Youth Mentoring, Los Angeles [etc.]: Sage Publications 2014).
31K.A. W
OJCIESZEK, Na pocz atku bya rozpacz, s. 33. 32Por. J.D. C
OIE[et alii], The science of prevention. A conceptual framework and some directions for a national research program, „American Psychologist” 1993 Oct. 48(10): 1013-1022.
33O tej dwoistos´ci znaczen´ moze s´wiadczyc´ jedno z okres´len´ prevention science: „identifi-cation and prevalence of disorder, the study of etiology and human development, the design of carefully controlled intervention trials addressing causal and mediating factors, the design and planning of field trials that attempt to address fully the essential process underlying disorder, and the implementation and evaluation of tested prevention programs in the commu-nity” (J.D. COIE, Sh. MILLER-JOHNSON, C. BAGWELL, Prevention Science, In: A.J. SAMEROFF, M. LEWIS, S.M. MILLER(Eds.), Handbook of developmental psychopathology, New York: Ple-num Press 2000, p. 96). Wydaje sie, ze na razie status metodologiczny prevention science nie
Ws´ród organizacji zajmuj acych sie prevention science poczesne miejsce zaj-muje amerykan´skie Society for Prevention Research ze swoim oficjalnym perio-dykiem „Prevention Science”, ukazuj acym sie od 2000 r. W Polsce natomiast funkcjonuje European Society for Prevention Research (Europejskie Towarzystwo Badan´ nad Profilaktyk a), zaozone w Warszawie w 2010 r., które formuuje swoje cele, jako „rozwijanie naukowych podstaw profilaktyki uniwersalnej, selek-tywnej i wskazuj acej, a tym samym, poprawe zdrowia i zadowolenia z zycia ludzi a takze ograniczenie nierównos´ci w zakresie zdrowia”34.
II. UWAGI SOWNIKOWO-ETYMOLOGICZNE
Wedug Sownika wyrazów obcych i zwrotów obcojezycznych z
almana-chem Wadysawa Kopalin´skiego35 termin „profilaktyka” pochodzi od grec-kiego rzeczownika phýlaks, oznaczaj acego „straz”, po aczonego z przedrost-kiem pro (phylássein – strzec, chronic´; prophylássein – „strzec sie, zapobie-gac´”; prophylaktikós – „zapobiegawczy”). acin´ski odpowiednik greckiego
prophylássein stanowi praevenire („wyprzedzic´, zapobiec”; przedrostek prae
– przed, w przód, najpierw, bardzo), od którego pochodzi póz´noacin´ski rze-czownik praeventio („zapobieganie”)36.
1) „Profilaktyka”
Sownik jezyka polskiego Samuela Bogumia Lindego nie notuje terminu
„profilaktyka”. W Sowniku Wilen´skim37 pojawia sie haso „profilaksja v.
jest jeszcze dostatecznie okres´lony, czemu nie sprzyja fakt, ze jej przedstawiciele s a skoncentrowa-ni na badaskoncentrowa-niach przedmiotowych oraz praktycznych zastosowaskoncentrowa-niach wyskoncentrowa-ników tych badan´ w postaci programów i projektów, nie zas´ na metaprzedmiotowej refleksji metodologicznej. Por. np. Z. SLO -BODA, H. PETRAS(Eds.), Defining Prevention Science, New York: Springer 2014.
34https://mojepanstwo.pl/europejskie-towarzystwo-badan-nad-profilaktyka [dostep: 23.07.
2016]. W wersji angielskiej na oficjalnej stronie Towarzystwa znajduje sie nastepuj acy zapis: The European Society for Prevention Research (EUSPR) promotes the development of preven-tion science, and its applicapreven-tion to practice so as to promote human health and well-being through high quality research, evidence based interventions, policies and practices (http:/eus pr.org/ [dostep: 23.07.2016]. Porównanie obu wersji jezykowych pokazuje, ze polskim odpo-wiednikiem nazwy prevention science jest „profilaktyka”, choc´ moze trafniej byoby nazwac´ j a „nauk a o zapobieganiu” lub „studiami nad zapobieganiem”.
35Warszawa: Muza 2000, s. 407. 36Tamze, s. 403.
37A. Z
profylaksja”: „(z fran.) med. zabezpieczenie lub uzycie s´rodków zapobiegaj a-cych od napadu jakiéj choroby”. Sownik Warszawski38 odnotowuje haso „profilaktyka, profilaksja”, jako „zapobieganie, zabezpieczenie od choroby (gr. prophylásso¯, pro+phyláxis)”. W sowniku tym znajduj a sie równiez przy-miotniki „profilakcyjny, profilaktyczny” w znaczeniu „zapobiegawczy, zapo-biegaj acy, ochronny (prophylacticus)”, oraz przysówek „profilaktycznie”. Wszystkie te hasa s a opatrzone kwalifikatorem „!”, który wedug autorów sownika oznacza „wyraz, którego unikac´ nalezy”39. Zarówno w Sowniku Wilen´skim, jak i Warszawskim pojawia sie informacja, ze rzeczowników „profilaksja”, „profylaksja” i „profilaktyka” nie uzywa sie w liczbie mnogiej (nie mozna mówic´ zatem o róznych „profilaktykach”). Konotacje terminu „profilaktyka”, niezaleznie od odcieni znaczeniowych, w obu sownikach s a powi azane z medycyn a i zdrowiem.
Istotn a modyfikacje tres´ci tego terminu mozna dostrzec w Sowniku jezyka
polskiego40, który pod hasem „profilaktyka” zamieszcza nastepuj ace okre-s´lenie: „dziaanie i s´rodki stosowane w celu zapobiegania chorobom; ogólnie: stosowanie róznego rodzaju s´rodków zapobiegawczych w celu niedopuszcze-nia do wypadków, uszkodzen´, katastrof”41. Choc´ zatem profilaktyka nadal jest kojarzona przede wszystkim z zapobieganiem chorobom, jej mianem zostaj a obdarzone takze te dziaania i s´rodki, które zapobiegaj a zjawiskom z innych dziedzin niz zdrowie42.
Zblizone konotacje zawiera haso „profilaktyczny”43 w nastepuj acym brzmieniu: „zwi azany z profilaktyk a, zapobiegawczy, zabezpieczaj acy przed czym”. Charakterystyczne dla zmiany mys´lenia o profilaktyce s a zanotowane sposoby uzycia tego przymiotnika – zarówno te tradycyjne, w odniesieniu do zdrowia ludzi („Znaczenie tranu jako s´rodka leczniczego polega przede wszystkim na dziaaniu profilaktycznym”) i zwierz at („profilaktyczne
zapobie-38A.A. KRYN´ SKI, W. NIEDZ´ WIECKI, Sownik jezyka polskiego, Warszawa 1908, t. 4, s. 1009. 39S adze – choc´ jest to tylko moja hipoteza – ze termin ten móg byc´ kojarzony z
zapobie-ganiem jakims´ wstydliwym, nieakceptowanym spoecznie dolegliwos´ciom. Na trop ten skierowa mnie zamieszczony w has´le przykad uzycia przysówka „profilaktycznie”: „Zamknietoby mnie w Profilaktycznie na wszelki wypadek urz adzonych w Monachjum barakach” (tamze, s. 1009).
40W. D
OROSZEWSKI (red.), Warszawa: PWN 1958-1969.
41doroszewski.pwn.pl/haslo/profilaktyka [dostep: 18.07.2016].
42Podobne okres´lenie terminu „profilaktyka” zawiera Sownik wyrazów obcych (Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN 1993, s. 697): „1) med. dziaania i s´rodki stosowane w celu zapobiegania chorobom; 2) dziaalnos´c´ i sposoby zabezpieczaj ace przed szkodami, wypadkami, katastrofami itp.; likwidacja przyczyn powstawania niekorzystnych zjawisk”.
ganie chorobom zwierz at”), jak równiez nowe, w odniesieniu do prawa („Za-daniem s adu ludowego jest [...] równiez dziaalnos´c´ profilaktyczna, polegaj aca na tym, azeby zapobiegac´ w przyszos´ci naruszeniu prawa”), do uprawy ros´lin („Planowe zwalczanie szkodników w lasach, ogrodach i na polach jest uzu-penione akcj a profilaktyczn a przez zaprawianie nasion, opryskiwanie drzew, dezynsekcje gleby”), a nawet – w sensie przenos´nym – do sfery kultury („Li-teratura peni funkcje terapeutyczne, ale równiez i profilaktyczne”).
W Sowniku Doroszewskiego pojawia sie równiez haso „profilaksja”44 w nowym znaczeniu. Znaczenie archaiczne „dawn. profilaktyka” w odniesie-niu do Sownika Wilen´skiego jest wprawdzie odnotowane, ale na drugim miejscu. Pierwszorzednie, „profilaksja” to termin z dziedziny immunologii, „med. odpornos´c´ organizmu ludzkiego lub zwierzecego na wprowadzenie obcogatunkowego biaka dozylnie, domies´niowo lub podskórnie”, przeciwsta-wiana anafilaksji jako zjawisku nadczuos´ci w stosunku do biaek ros´linnych, odkrytemu w 1902 r. przez Charlesa Richeta.
W najnowszym, Praktycznym sowniku wspóczesnej polszczyzny45 znajdu-je sie definicja terminu „profilaktyka” znacznie poszerzaj aca jego dotychcza-sowe znaczenie. Jest to bowiem „kazda dziaalnos´c´, której zadaniem jest zapobieganie szkodliwym zjawiskom, likwidacja przyczyn powstawania nie-korzystnych zjawisk, przeciwdziaanie powstawaniu chorób”46. Bliskoznaczni-kami tak rozumianej nazwy „profilaktyka” s a: „zapobieganie”, „ochrona”, „prewencja”, „przeciwdziaanie”, „zabezpieczenie”, „osona”, a sam termin wchodzi w nastepuj ace przykadowe po aczenia: „profilaktyka alkoholowa, pozarowa, przeciwzakaz´na; chorób ukadu kr azenia; próchnicy. Stosowac´, wprowadzac´, upowszechniac´ profilaktyke”.
Równie szeroko ujete s a znaczenia przymiotnika „profilaktyczny” i przy-sówka „profilaktycznie”. „Profilaktyczny”47 to „taki, który ma zwi azek z profilaktyk a, suzy zapobieganiu czemus´, ma za zadanie chronic´, zabezpie-czac´ przed czyms´”, przy czym autor hasa odróznia znaczenie medyczne („profilaktyczne szczepienia »szczepienia, które maj a na celu uodpornienie organizmu na okres´lon a chorobe; szczepienia ochronne«”) oraz prawnicze („s´rodki profilaktyczne »s´rodki, które nie maj a charakteru represji karnej, a stosowane s a w celu unieszkodliwienia osoby o skonnos´ciach
przestep-44doroszewski.pwn.pl/haslo/profilaksja [dostep: 18.07.2016]. 45H. Z
GÓKOWA (red.), Poznan´: Wydawnictwo Kurpisz 1994-2005.
46Tamze, t. 32, s. 396.
47Sownik ten jako jedyny odnotowuje, ze termin „profilaktyka” pochodzi od przymiotnika
czych i uniemozliwienia jej popenienia przestepstwa; s´rodki zabezpieczaj ace, s´rodki zabezpieczenia«”). Bliskoznaczne do „profilaktycznego” s a przymiotni-ki: „ochronny”, „zabezpieczaj acy”, „zapobiegawczy”, „prewencyjny”, „zarad-czy”. Przysówek „profilaktycznie” oznacza tyle, co „zapobiegawczo, w celu zabezpieczenia przed czyms´, uchronienia sie”, wystepuje w po aczeniach „dziaac´, postepowac´ profilaktycznie. Profilaktycznie stosowac´ lek. Zatrzymac´, aresztowac´, internowac´ kogos´ profilaktycznie”, a jego bliskoznacznikami s a: „zapobiegawczo”, „ochronnie”, „prewencyjnie”.
Wydaje sie zatem, ze termin „profilaktyka” traci swoje specyficzne znaczenie zwi azane ze zdrowiem i medycyn a, wchodz ac w nowe zwi azki frazeologiczne i uzyskuj ac nowe sposoby uzycia w dziedzinie prawa i zycia spoecznego.
Praktyczny sownik wspóczesnej polszczyzny odnotowuje równiez znany
juz termin „profilaksja”, uzywany na oznaczenie „odpornos´ci ludzkiego lub zwierzecego organizmu na obcogatunkowe biako uzyskanej dzieki iniekcji odpowiednich substancji”, wskazuj ac na jego biologiczn a proweniencje. W sowniku pojawia sie takze termin nowy, „profilaktorium”, pochodz acy od sów „profilaktyka” i „sanatorium”, oznaczaj acy w medycynie „rodzaj placów-ki suzby zdrowia, w której wspiera sie stan zdrowia pacjentów, zapobiegaj ac ich zachorowaniu na okres´lon a chorobe”. Bliskoznacznikami „profilaktorium” s a „prewentorium” i „pósanatorium”.
2) „Prewencja”
Sownik jezyka polskiego Samuela Bogumia Lindego nie notuje terminu
„prewencja”. Pojawia sie on natomiast w Sowniku Wilen´skim48, w znacze-niu „(z ac.) przes ad, uprzedzenie”, z adnotacj a o istnieniu liczby mnogiej („prewencje”).
Sownik Warszawski49 pozostawia to znaczenie bez zmian na pierwszym miejscu50, dodaj ac dwa kolejne: „2. uprzedzenie kogo w czym, np. w jakiej czynnos´ci prawnej. 3. zapobieganie, instytucja nie dopuszczaj aca wykroczen´, przestepstw”. Autorzy hasa zaznaczaj a, ze termin „prewencja” nalezy do mao uzywanych. Nowe tres´ci do znaczenia terminu „prewencja” wnosi rów-niez haso „prewencyjny”, którego znaczenie jest dookres´lane w zwi azkach frazeologicznych z rzeczownikami: „Cenzura prewencyjna = wadza przegl
a-481861, t. 2, s. 1198. 491908, t. 4, s. 996.
50 „1. przes ad, uprzedzenie: Zostawszy prymasem, lubo wszelkich uzywa sposobów do
zbicia tej szkodliwej sobie prewencji, wsparty nawet kredytem Hozjusza i Komendona, dokazac´ tego gruntownie nie móg. (Kacper Niesiecki)” (tamze).
daj aca druki przed ich puszczeniem w s´wiat. System Prewencji = teorja prawa karnego, podug której kary powinny byc´ wymierzane tylko dla zapobiezenia mozliwym przestepstwom. Wiezienie prewencyjne = wiezienie tymczasowe, nie stanowi ace kary, ale umozliwiaj ace s´cisy nadzór nad obwinionym do chwili wydania przez s ad wyroku, wiezienie detencyjne”51. W has´le tym widoczne jest aczenie terminu „prewencja” i „prewencyjny” z dziedzin a prawa i porz adku spoecznego.
Sownik jezyka polskiego pod redakcj a W. Doroszewskiego odnotowuje jako pierwszorzedne nastepuj ace znaczenie terminu „prewencja”: „praw. uprzedzenie kogo (czego), zapobieganie czemu zwaszcza: przestepstwom, wykroczeniom itp.”, wspominaj ac na miejscu drugim jako archaiczne „uprze-dzenie do czego; przes ad”52. Przymiotnik „prewencyjny” w znaczeniu „za-pobiegaj acy czemu; zapobiegawczy, ochronny” wchodzi w zwi azki frazeolo-giczne juz nie tylko, jak byo to odnotowane w Sowniku Warszawskim, z rzeczownikami „cenzura” („cenzurowanie druków przed ich opublikowa-niem”), „areszt” („pozbawienie wolnos´ci oskarzonego przed ogoszeniem wyroku”) i „wojna” („wypowiedziana jednemu pan´stwu przez drugie dla uprzedzenia napas´ci ze strony przeciwnej”), ale równiez z rzeczownikiem „s´rodki”: „s´rodki zapobiegania uchyleniu sie od s adu (s´rodki zapobiegawcze lub prewencyjne) maj a na celu przeciwdziaanie ucieczce lub ukryciu sie oskarzonego przed organami wadzy”53.
Sownik Doroszewskiego odnotowuje54 równiez rzeczownik „prewento-rium” (od ac. praeventor – „id acy naprzód”, „wyprzedzaj acy”) na okres´lenie „sanatorium przeznaczonego dla osób zagrozonych jak as´ chorob a lub skon-nych do pewskon-nych chorób; sanatorium zapobiegawcze”55. Termin „prewento-rium” byby zatem wczes´niejszy niz jego bliskoznacznik „profilakto„prewento-rium”, którego sownik ten jeszcze nie notuje.
Wedug Praktycznego sownika wspóczesnej polszczyzny56 termin „pre-wencja” jest pierwszorzednie terminem prawniczym i oznacza „zapobieganie czemus´, zwaszcza przestepstwom”. Autorzy hasa podaj a trzy charaktery-styczne po aczenia tego terminu z innymi: „prewencja ogólna” lub
„general-51Tamze, s. 997.
52doroszewski.pwn.pl/haslo/prewencja [dostep: 18.07.2016]. 53doroszewski.pwn.pl/haslo/prewencyjny [dostep: 18.07.2016].
54Jako pierwszy, co moze s´wiadczyc´ o tym, ze sama idea tak sprofilowanych sanatoriów
zrodzia sie nie wczes´niej niz w pierwszej poowie XX wieku.
55doroszewski.pwn.pl/haslo/prewentorium [dostep: 18.07.2016]. 56T. 32, s. 338-339.
na” („zapobieganie popenianiu przestepstw przez ogó spoeczen´stwa, polega-j ace na stosowaniu kar w stosunku do konkretnych przestepców oraz na sa-mym zagrozeniu kar a”); „prewencja szczególna” lub „specjalna” („dziaania stosowane w celu zapobiegania popenienia danego czynu przez tego samego przestepce np. przez zastosowanie kary za ten czyn”); „oddziay prewencji” („jednostki policyjne wyspecjalizowane w zabezpieczaniu spokoju publiczne-go, tumieniu rozruchów itp.”). Wyrazami bliskoznacznymi wobec tak rozu-mianej prewencji s a: „prewentyzm”, „profilaktyka”, „wystrzeganie sie”, „prze-ciwdziaanie”, „zapobieganie”, „ochrona”, „ustrzezenie sie”. Drugorzedne znaczenie terminu „prewencja” sytuuje go w dziedzinie rolnictwa: „okres po zastosowaniu chemicznego s´rodka ochrony ros´lin, podczas którego obowi azuje zakaz przebywania ludzi i zwierz at gospodarskich na terenie danej uprawy”. Synonimem „prewencji” w tym znaczeniu jest „karencja”.
*
Badania dawnych i obecnych sposobów uzycia terminów „profilaktyka” i „prewencja” pokazuj a, ze pocz atkowo zakresy tych terminów byy roz acz-ne, poniewaz kazdy z nich odnosi sie do innego typu zjawisk, którym chcia-no zapobiegac´, co wskazuje tez na podwójn a nature/proweniencje tych zja-wisk: medyczno-zdrowotn a (biologiczn a) i spoeczno-prawn a (kulturow a). Obecnie zakresy tych terminów znajduj a sie w relacji krzyzowania lub – gdy s a traktowane synonimicznie – w relacji tozsamos´ci.
III. TERMIN „PROFILAKTYKA” W RÓZ NYCH NAUKACH
1) Termin „profilaktyka” w pedagogice
W tradycyjnym ujeciu pedagogicznym, które znamionuj a silne zwi azki z perspektyw a medyczn a, a które oddaje Nowy sownik pedagogiczny Wincen-tego Okonia, termin „profilaktyka” jest rozumiany na gruncie medycyny jako „zapobieganie chorobom, propagowanie zasad racjonalnego zywienia, harto-wania organizmu, prawidowego aczenia pracy z odpoczynkiem oraz stwarza-nia innych warunków sprzyjaj acych rozwojowi organizmu”, a w pedagogice – odpowiednio i w sposób bardzo zblizony – jako „zapobieganie powstawaniu
u dzieci niepoz adanych przyzwyczajen´ i postaw, bedów w uczeniu sie lub wad postawy ciaa”57.
O kontynuacji linii mys´lenia wi az acej profilaktyke z medycyn a s´wiadczy fakt, ze autork a hasa „Profilaktyka” w Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku jest Barbara Woynarowska, profesor nauk medycznych, specjalizuj aca sie w badaniach zachowan´ zdrowotnych dzieci i modziezy oraz edukacji zdro-wotnej, a zarazem pracownik Wydziau Pedagogicznego Uniwersytetu War-szawskiego. Charakteryzuje ona profilaktyke jako „wszystkie dziaania podej-mowane w celu zapobiegania pojawieniu sie i/lub rozwojowi niepoz adanych zachowan´, stanów (np. zaburzen´ rozwoju, chorób) lub zjawisk w caej spo-ecznos´ci (zbiorowos´ci, populacji)”. Celem tych dziaan´ jest „przeciwdziaanie zagrozeniom, których wyst apienie lub nasilenie sie w przyszos´ci jest prawdo-podobne. Dziaania profilaktyczne maj a zmniejszyc´ prawdopodobien´stwo wyst apienia tych zagrozen´ i suz a utrzymaniu stanu dotychczasowego status
quo”. Ponadto „profilaktyka moze równiez polegac´ na wskazywaniu zachowan´
i zjawisk alternatywnych w stosunku do tych, którym chce sie zapobiegac´”. B. Woynarowska zwraca jednak uwage na uzycie terminu „profilaktyka” w odniesieniu nie tylko do zdrowia/medycyny, ale „róznorodnych obszarów zycia i funkcjonowania ludzi (jednostek i grup) oraz s´rodowiska, w którym zyj a i specyficznych problemów spoecznych, zdrowotnych, ekologicznych, a takze zjawisk fizycznych i przyrodniczych (np. zapobieganie pozarom, powodziom)”58. Ta sama autorka podaje równiez nazwe „prewencja” jako jeden z synonimów „profilaktyki”59.
Kwesti a dyskusyjn a na gruncie pedagogiki pozostaje relacja miedzy profi-laktyk a a wychowaniem. Wedug W. Okonia: „w pewnym znaczeniu kazde poz adane oddziaywanie pedagogiczne jest jednoczes´nie dziaaniem profilak-tycznym, wytwarzaj ac bowiem jakies´ wartos´ciowe cechy, jednoczes´nie zapo-biega powstawaniu cech niepoz adanych lub ich utrwaleniu”60, a zatem przy-najmniej czes´c´ zabiegów wychowawczych („kazde poz adane oddziaywanie pedagogiczne”) to jednoczes´nie zabiegi profilaktyczne. W podobnym kierunku zdaje sie is´c´ okres´lenie profilaktyki, lokowane w koncepcji profilaktyki
wy-57W. OKON´, Profilaktyka, w:TENZ E, Nowy sownik pedagogiczny, Warszawa:
Wydawnic-two Akademickie „Z ak” 1998, s. 315-316. W nowszym (2000) Leksykonie PWN: Pedagogika pod redakcj a Bogusawa Milerskiego i Bogusawa S´liwerskiego nie ma hasa „profilaktyka”.
58B. WOYNAROWSKA, Profilaktyka, w: T. PILCH (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 4, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Z ak” 2005, s. 943-944.
59Tamze, s. 943. 60W. O
chowawczej: „zapobieganie niepoz adanym zjawiskom przez wychowawcze wspieranie rozwoju jednostek i zbiorowos´ci”61. Przeciwny pogl ad przytacza B. Woynarowska, siegaj ac do zaozen´ reformy edukacji w Polsce (1999), w mys´l których „profilaktyka skupia sie na przeciwdziaaniu zu (zjawiskom odbiegaj acym od normy), zas´ wychowanie zmierza do otwierania dziecka na dobro (d azenie do ideau)”62. Jeszcze inne stanowisko, podporz adkowuj ace profilaktyke wychowaniu, zajmuje Krzysztof Ostaszewski: „zakresy wychowa-nia i profilaktyki czes´ciowo pokrywaj a sie [...] Programy profilaktyczne s a wyspecjalizowan a czes´ci a dziaalnos´ci wychowawczej, ukierunkowan a na zapo-bieganie konkretnym zjawiskom zagrazaj acym prawidowemu rozwojowi, która to dziaalnos´c´ wyróznia sie specyficzn a metodyk a i procedurami dziaania”63. Wydaje sie, ze brak porozumienia co do relacji miedzy profilaktyk a a wy-chowaniem jest – przynajmniej w pewnej mierze – spowodowany aktualn a wieloznacznos´ci a terminu „profilaktyka”. Jest on bowiem rozumiany w zalez-nos´ci od kontekstu b adz´ to jako niespecyficzna czynnos´c´ zapobiegania (jakkolwiek i czemukolwiek), b adz´ to jako wyspecjalizowany rodzaj dziaania, wymierzony przeciw konkretnym zjawiskom i wykonywany przez pewnego rodzaju wykonawców/sprawców. Profilaktyka okres´lana jako zapobieganie „po prostu”, moze byc´ utozsamiana z wychowaniem (innymi sowy, mozna uznac´, ze dziaania nazywane „wychowaniem” peni a – niejako wtórnie – funkcje profilaktyczn a). Inaczej rzecz sie ma z profilaktyk a ujmowan a jako specyficz-ny rodzaj dziaania. Moze byc´ ona traktowana jako dziaalnos´c´ odrebna wo-bec wychowania, której wyróznikiem jest np. dostarczanie okres´lonego rodza-ju informacji (K. Wojcieszek)64 lub szczególnego rodzaju dos´wiadczenia maj acego na celu wywoac´ gebokie zmiany w czowieku, którego nie za-pewni wychowanie szkolne (Jerzy Mellibruda)65.
61B. W
OYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
62Tamze, s. 945. 63Za: tamze.
64Przykadowo, jest to informacja, ze nawet minimalne dawki alkoholu spozywane w
cza-sie ci azy przez matke powoduj a FAS (Fetal Alcohol Syndrome – Alkoholowy Zespó Podowy, gówna przyczyna wrodzonego upos´ledzenia podu). Uszkodzenie podu moze miec´ miejsce równiez wtedy, kiedy rodzice przykadnie wychowani, ale nies´wiadomi niebezpieczen´stwa, celebruj a jeden raz w czasie ci azy kolacje przy s´wiecach z lampk a wina. Z drugiej strony, w dobrym wychowaniu tkwi potencja profilaktyczny, poniewaz osoby dobrze wychowane, które dowiedz a sie, ze cos´ im szkodzi lub zagraza, atwiej rezygnuj a z ryzykownych zachowan´.
65J. M
ELLIBRUDA, Profilaktyka problemowa, „Remedium” 1997, http://www.narkomania.org. pl/czytelnia/profilaktyka-problemowa [dostep: 24.02.2016]: „Czesto mozna spotkac´ sie z opini a, ze profilaktyka nie jest niczym innym jak tylko dobrym wychowaniem, i was´ciwie nie nalezy j a
Interesuj acym przypadkiem uzycia terminu „prewencja” w pedagogice jest
casus pedagogiki prewencyjnej (systemu prewencyjnego, uprzedzaj acego lub zapobiegawczego; metody prewencyjnej) s´w. Jana Bosko66, polegaj acego na takim towarzyszeniu wychowankowi przez wychowawce, które ma zapobiegac´ zrobieniu czegos´ niewas´ciwego przez wychowanka. Towarzyszenie to nie jest oparte na przymusie i kontroli, ale na wzajemnym zaufaniu i rozumnej mi-os´ci. Przymiotnik „prewencyjny” w tym przypadku jest po prostu kalk a z jezyka woskiego (w. prevenzione – zapobieganie), bez odniesien´ do zasta-nych sposobów uzycia w jezyku polskim, i suzy do opisu przyjetej w prakty-ce metody wychowawczej, z pominieciem rozbudowanego terminologicznego zaplecza.
2) Termin „profilaktyka” w pedagogice spoecznej
W polskiej literaturze przedmiotu termin „profilaktyka” – najczes´ciej z przydawk a „spoeczna” – jest przede wszystkim kojarzony ze szko a peda-gogiki spoecznej, ufundowan a w okresie miedzywojennym i powojennym przez Helene Radlin´sk a i jej wspópracowników (m.in. Aleksandra Kamin´-skiego, Ryszarda Wroczyn´Kamin´-skiego, Irene Lepalczyk).
traktowac´ jako osobn a dziedzine, lecz jako jeden z nurtów wychowania. Uwazam jednak, ze cho-ciaz profilaktyka faktycznie nalezy do szerokiego obszaru wychowania, s a powody by wyodrebnic´ j a na specyficznej zasadzie – mianowicie jako figure na tle, i to nie tylko na tle wychowania, ale takze na tle zycia szkoy, s´rodowiska itd. Po pierwsze profilaktyka ma takie cele, których do tej pory nie formuowano explicite w zadnym z programów wychowawczych i dydaktycznych. Po dru-gie sposoby osi agania tych celów rózni a sie w istotny sposób od sposobów osi agania celów wy-chowawczych. Niestety, bo marzeniem moim jest, by nie byo pomiedzy nimi az takiej róznicy. Ale szkoa zajmuje sie wychowaniem raczej deklaratywnie niz faktycznie i duzo czasu musi jeszcze upyn ac´, zanim wykorzysta i zastosuje istniej ac a juz od dawna wiedze psychologiczn a o procesie wychowawczym. Powszechnie juz wiadomo, ze zmiana w czowieku, maym i duzym, jest pochodn a dos´wiadczenia. Programy profilaktyczne, którym chodzi o gebokie zmiany, odwouj a sie do dos´wiadczenia, przynajmniej po czes´ci. Szkoa natomiast nie jest zainteresowana uczeniem w oparciu o dos´wiadczenie, choc´ jest to jedyna droga do realizacji istoty wychowania czyli uksztatowania poz adanych cech i rozwoju osobistego dziecka. Profilaktyka stanowi wiec mocn a figure na tle wychowania i, w moim przekonaniu, dziaania przez ni a podejmowane odegraj a istotn a role w jego unowoczes´nieniu. Innym powodem, dla którego warto wyodrebnic´ j a od wycho-wania, jest fakt, iz wykracza ona poza tradycyjne terytoria wychowawcze, takie jak rodzina i szkoa, i ma ambicje zapuszczania korzeni w miejscach pracy, zamieszkania w szerszych spoecz-nos´ciach lokalnych itd.”
66Por. L. CIAN, System zapobiegawczy s´w. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa:
Wydawnictwo Salezjan´skie 2001; M. SZPRINGER, System prewencyjny ksiedza Jana Bosko we wspóczesnej profilaktyce, Kielce: Akademia S´wietokrzyska 2006.
Termin „profilaktyka” na gruncie pedagogiki spoecznej przybiera dwa znaczenia: jest to dziaanie/postepowanie pewnego rodzaju (lub tez kompleks dziaan´) oraz dziedzina wiedzy. W pierwszym znaczeniu chodzi o „postepo-wanie uprzedzaj ace wyst apienie objawów ocenianych jako negatywne, niepo-z adane, niewas´ciwe [...] z pewnego, okres´lonego przez podmiot oceniaj acy punktu widzenia”67; „szczególnego typu dziaalnos´c´ zwi azan a z neutralizo-waniem wpywu czynników powoduj acych potencjalne zagrozenie rozwoju biologicznego, spoecznego i kulturalnego, polegaj ac a na ujawnieniu zarówno sytuacji, uwarunkowan´ negatywnych, zaburzaj acych rozwój, jak i tych ele-mentów s´rodowiska oraz ich zespoów, które obecnie jeszcze nie wywouj a zagrozenia, ale mog a w przyszos´ci zaburzyc´ pomys´lny przebieg rozwoju jednostki lub s´rodowiska zycia”68; „systemowe (instytucjonalne) podejs´cie do zapobiegania róznym przejawom nieprzystosowania i patologii spoecz-nej”69. Przydawka „spoeczna” wskazuje na „s´rodowiskowy kontekst dziaan´ uprzedzaj acych stany niepoz adane”70. W znaczeniu drugim profilaktyka spo-eczna to „dziedzina z pogranicza opieki socjalnej, pedagogiki, medycyny zapobiegawczej oraz polityki spoecznej”71; „odrebna dziedzina wiedzy i umiejetnos´ci praktycznych, umozliwiaj acych podejmowanie dziaan´ zapobie-gaj acych wystepowaniu zjawisk spoecznych, okres´lanych w resocjalizacji jako dewiacyjne i patologiczne”72.
Niuanse w rozumieniu profilaktyki spoecznej trafnie oddaj a dwie metafory pojawiaj ace sie w obrebie pedagogiki spoecznej. Pierwsza, autorstwa samej Radlin´skiej73, to porównanie rozwoju czowieka do wzrostu ros´liny: „Za nikogo nie mozna sie rozwijac´, mozna jednak ochraniac´ rozwój przed zabu-rzeniami i wspomagac´ go, dostarczaj ac pozywek i podniet. Niepodobna rów-niez za nikogo wrastac´. Istoty ludzkie zakorzeniaj a sie w glebie spoecznej inaczej niz ros´liny w ziemi, trudno powiedziec´, co odnajd a i co przyswoj a. Nalezy uprawiac´ ca a glebe wrastania i rozpowszechniac´ szeroko najcenniej-sze wartos´ci”. Druga metafora to porównanie profilaktyki do immunologii
67E. M
ARYNOWICZ-HETKA(red.), Pedagogika spoeczna, Warszawa: Wydawnictwo Nauko-we PWN 2009, t. 1, s. 112.
68Tamze, s. 113. 69B. W
OYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
70R. C
ZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, kompensacja, ratownictwo, opieka, pomoc analiza pojec´ i wzajemnych powi azan´ miedzy nimi, w: E. MARYNOWICZ-HETKA(red.), Pedagogika, s. 113.
71B. W
OYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
72L. P
YTKA za: R. CZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, s. 113.
szczególnego rodzaju (spoecznej/wychowawczej), przedstawione przez A. Ka-min´skiego, który okres´la profilaktyke jako „dziaalnos´c´, której celem staje sie wytwarzanie odpornos´ci jednostek na ujemne wpywy s´rodowiskowe [...] przez nasycanie s´rodowiska zycia wszelkiego rodzaju wartos´ciami”74i kszta-towanie w wychowankach postawy dzielnos´ci – umiejetnos´ci rozwi azywania problemów i przezwyciezania trudnos´ci. Przykadem takiej „immunologii spoecznej” dla Kamin´skiego bya dziaalnos´c´ harcerstwa, stwarzaj aca i utrwa-laj aca postawy, które wytwarzaj a „przeciwciaa” nieaprobowanych zachowan´ i pogl adów.
Wedug Jerzego Kwas´niewskiego75 profilaktyka spoeczna76 przybierac´ moze dwie (konkurencyjne albo komplementarne) formy. Forma pierwsza, inaczej zachowawcza (defensywna), ujeta metaforycznie w dyrektywie, „zeby chwasty nie zaguszyy zyta”77, polega na „zwalczaniu przejawów patologii i chronieniu przed ni a zdrowej czes´ci spoecznos´ci (np. likwidowanie grup przestepczych, osadzanie ich czonków w wiezieniach)”78; „odwoywaniu sie do rozmaitych czynnos´ci destrukcyjnych wobec przewidywanych zagrozen´, w celu ich likwidacji lub osabienia”79. Forma druga, nosz aca nazwe krea-tywnej, ujeta hasem „zeby zyto zaguszyo chwasty”80, to „dziaania wzmac-niaj ace zdolnos´ci adaptacyjne systemu spoecznego m.in. przez tworzenie nowych struktur i mechanizmów rozwi azywania problemów spoecznych (np. system poradnictwa rodzinnego, programy aktywizacji zawodowej dla bez-robotnych) oraz wzmacnianie postaw prospoecznych ludzi przez tworzenie warunków prawnych, ekonomicznych i kadrowych do rozwoju inicjatyw oby-watelskich, organizacji pozarz adowych i samorz adowych”81; „okres´lony sy-stem racjonalnych dziaan´ wzmacniaj acych lub podtrzymuj acych rozmaite prospoeczne postawy, których zal azki powinny byc´ uksztatowane w okresie dorastania, a takze system oddziaywan´ ksztatuj acych takie postawy”82;
74Za: tamze, s. 115.
75 J. KWAS´NIEWSKI, Profilaktyka spoeczna: zwi azki ze stylami polityki spoecznej oraz implikacje dla nauki (Prace IPSiR UW, t. 3: Zachowania dewiacyjne i kierunki oddziaywania), Warszawa 1979, za: B. WOYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
76 Rozumiana pierwszorzednie jako dziaanie, ale takze – co pokazuje kontekst – jako
system (uporz adkowany zbiór) dziaan´ lub tez swoisty namys teoretyczny nad tym systemem.
77Za: J. S
ZYMAN´ SKA, J. ZAMECKA, Przegl ad koncepcji, s. 22. 78B. WOYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
79J. SZYMAN´ SKA, J. ZAMECKA, Przegl ad koncepcji, s. 22. 80Za: tamze, s. 22.
81B. W
OYNAROWSKA, Profilaktyka, s. 944.
82J. K
„wykorzystywanie czynnos´ci o charakterze konstrukcyjnym nakierowanych na wspomaganie i aktywizowanie tych, którzy w efekcie takich dziaan´ z powo-dzeniem radz a sobie z rozmaitymi zagrozeniami, jakich nie udao sie w cao-s´ci wyeliminowac´ na drodze profilaktyki defensywnej”83.
Terminami bliskoznacznymi do profilaktyki na gruncie pedagogiki spoecz-nej s a: „pomoc” – rozumiana jako „wspieranie pomys´lnego rozwoju”, „wzma-ganie procesu samorzutnego rozwoju”, „wspoma„wzma-ganie procesu wrastania w rózne role spoeczne i wprowadzania w kulture”84; „ratownictwo” – „po-moc doraz´na, czesto jednorazowa, s´wiadczona pospiesznie w chwilach kleski, zywiou, nagego nieszczes´cia”85, „etap wstepny, pocz atkowy, wprowadzaj a-cy do zorganizowanych dziaan´ opiekun´czych”, który „wymaga rozpoznania warunków natychmiastowego dziaania; stwierdza istnienie potrzeby i mozli-wos´ci ratunku, który niesie zagrozonemu niebezpieczen´stwem, bez wzgledu na jego uprawnienia i przynaleznos´c´ do grupy spoecznej”86; nastepnie „opie-ka” – dziaanie, które „okresowo lub trwale dostarcza brakuj acych s´rodków oraz kieruje ich uzyciem i wykorzystaniem”87; oraz „kompensacja spoecz-na” – „celowe wyrównywanie braków, uzupenianie lub zastepowanie nie-pomys´lnych skadników sytuacji osobistej lub grupowej, stwarzanie warunków zycia uznawanych za normalne”88.
3) Termin „profilaktyka” w psychologii
Zdaniem Janusza Surzykiewicza89 znaczenie terminu „profilaktyka” to „systematyczne, to znaczy teoretycznie i empirycznie poparte przedsiewziecia zapobiegawcze, maj ace na celu, za pomoc a psychologicznych i pedagogicz-nych s´rodków takie udzielenie wsparcia modemu czowiekowi, aby prowadzi-o ono do stabilizacji i rozwoju kompetencji przy jednoczesnym redukowaniu ryzykownych nastawien´ i czynników, co w kon´cowym efekcie ma pozwolic´ na uksztatowanie sie stabilnego i zdrowego rozwoju dzieci i modziezy”.
83J. S
ZYMAN´ SKA, J. ZAMECKA, Przegl ad koncepcji, s. 22. 84R. C
ZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, s. 118.
85Tamze, s. 118-119.
86H. RADLIN´ SKA za: R. CZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, s. 119. 87R. C
ZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, s. 119.
88H. R
ADLIN´ SKA za: R. CZERNIACHOWSKA, Profilaktyka, s. 120.
89J. S
URZYKIEWICZ, Profilaktyka agresji i przemocy – wybrane aspekty metodologiczne, empiryczne i metodyczne, w: B. JEZIERSKA, A. REJZNER, P. SZCZEPANIAK, A. SZECÓWKA(red.), Profilaktyka spoeczna i resocjalizacja w nurtach inkluzji. Dos´wiadczenia, problemy, perspekty-wy miedzynarodowe, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2013, s. 211.
Specyficzne dla psychologii byoby rozumienie profilaktyki jako rozwoju indywidualnych umiejetnos´ci zyciowych i spoecznych (life skills) jednost-ki90, przy uwzglednieniu istotnego wpywu otoczenia spoecznego91.
Przedmiotem oddzielnej dyskusji pozostaje relacja miedzy profilaktyk a a psy-choterapi a. Wedug J. Mellibrudy92 s a to dwa dziaania róznego typu, rózni ace sie co do odbiorcy (psychoterapeuta pracuje z jednostk a, profilaktyk zazwyczaj z grup a), celu dziaan´ (psychoterapeuta ma pomóc osobie, która cierpi z powodu zaburzen´ psychicznych, profilaktyk nie ma tak jasno okres´lonego celu), kontekstu (klient sam przychodzi do psychoterapeuty, a profilaktyk sam szuka klientów) oraz perspektywy czasowej (psychoterapeuta ma do czynienia z teraz´niejsz a dolegliwos´ci a klienta, profilaktyk pracuje dla jego przyszos´ci). Oba dziaania maj a natomiast czes´ciowo wspólne zaozenia (z´róda teoretyczne: wiedza o czo-wieku, psychologia procesu zmian itp.)93 oraz wymagaj a podobnych kompeten-cji od dziaaj acego (np. zdolnos´ci do wnikliwego rozumienia drugiego czowieka i konstruktywnego komunikowania sie z nim).
4) Termin „profilaktyka” w socjotechnice
Wedug Adama Podgóreckiego socjotechnika (inaczej: inzynieria spoecz-na) to „pewien swoisty zespó zalecen´ czy przestróg dotycz acych racjonalnej przemiany zycia spoecznego [...] zbiór dyrektyw o tym, jak za pomoc a odpo-wiednich s´rodków dokonywac´ celowych, z góry zamierzonych przeksztacen´ spoecznych”94. Zdaniem Joanny Szyman´skiej i Joanny Zameckiej termin
90„Zakada sie, ze umiejetnos´ci te szczególnie efektywnie pozwalaj a zabezpieczyc´
podsta-wowe zadania rozwojowe modych ludzi. Rozwijanie i wzmacnianie kompetencji przyczynia sie do upodmiotowienia jednostki i stabilizacji odpowiedzialnych i poprawnych spoecznie postaw osobistych, a tym samym do redukcji zachowan´ aspoecznych” (tamze).
91„Dos´wiadczenie pokazuje, ze samo zwiekszanie umiejetnos´ci i sprawnos´ci
indywidual-nych, nie wpywa znacz aco na konkretne postawy i zachowania, które, aby miay efektywne i trwae skutki, wymagaj a zmiany warunków w otoczeniu spoeczno-kulturalnym” (tamze, s. 212).
92J. M
ELLIBRUDA, Profilaktyka.
93„Mówie »czes´ciowo«, poniewaz profilaktyka siega takze do tych zasobów wiedzy, które
raczej nie interesuj a psychoterapii. Jest to wiedza o roli s´rodowiska i kultury w ksztatowaniu czowieka. Ponadto, jezeli nawet czerpi a z podobnych z´róde, to czyni a to inaczej: psychotera-pia jak gdyby »wchodzi gebiej« w czowieka i czyni wiekszy uzytek z psychologii” (tamze).
94 A. P
ODGÓRECKI, Logika praktycznego dziaania, w: TENZ E (red.), Socjotechnika. Jak oddziaywac´ skutecznie?, Warszawa: Ksi azka i Wiedza 1970, s. 18. Dla rozumienia pojecia socjotechniki por. takze A. PODGÓRECKI(red.), Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjolo-gii, Warszawa: Ksi azka i Wiedza 1968; J. KUBIN, J. KWAS´NIEWSKI (red.), Socjotechnika. Kontrowersje, rozwój, perspektywy, Warszawa: IPSiR UW i PTS 2000.
„profilaktyka” w socjotechnice odpowiada „jednej z procedur ingerowania w rzeczywistos´c´ spoeczn a i s´wiadomego ksztatowania rozwoju tej rzeczywi-stos´ci w poz adanym kierunku”95, któr a charakteryzuje „zapobieganie ziden-tyfikowanym i spodziewanym zagrozeniom poprzez przedsiewziecie dziaan´ maj acych na celu niedopuszczenie do negatywnie ocenianych przeksztacen´ istniej acego stanu rzeczy”96. Ws´ród róznych rodzajów dziaania uporz adko-wanych ze wzgledu na cel, dziaanie profilaktyczne, którego celem jest zapo-bieganie („takim niekorzystnym stanom rzeczy, które mog a dopiero zaistniec´ w przyszos´ci [...] w przypadku, gdy przewidywany kierunek rozwoju aktual-nego stanu rzeczy oceniany jest negatywnie”), lokuje sie obok reformuj acego, które ma na celu zmiane stanu rzeczy („gdy dostrzega sie potrzebe zmiany aktualnego stanu rzeczy, a jego negatywnie oceniane elementy s a efektem uprzednich, nieskutecznych dziaan´ zaradczych”), i projektuj acego, którego celem jest „stworzenie takiego stanu rzeczy, który jest poz adany, a który aktualnie nie istnieje”97.
5) Termin „profilaktyka” w prakseologii
Tadeusz Pszczoowski98 nie posuguje sie co prawda terminami „profilak-tyka” i „profilaktyczny”, ale odnosi sie do pojecia profilaktyki, pisz ac o prze-widywaniu i zapobieganiu, s´cis´le acz ac obie te czynnos´ci. Zapobieganie wymaga bowiem od osoby dziaaj acej przewidywania skutków zamierzonych i niezamierzonych danego dziaania, ponadto znajomos´ci s´rodków, jakie nale-zy stosowac´, i umiaru w ocenie zagrozenia. T. Pszczoowski sytuuje przewi-dywanie i zapobieganie obok dziaan´, które stawiaj a oponenta przed faktami dokonanymi, i zalicza do nich m.in.: szczepienia ochronne, zabiegi higienicz-ne, regularne badania okresowe, zabiegi maj ace zapobiec infekcji w czasie panuj acej epidemii, remonty zapobiegaj ace wiekszym zniszczeniom, zebranie zboza na czas do magazynu99.
Wedug J. Szyman´skiej i J. Zameckiej w prakseologii ze wzgledu na cel odróznia sie dziaania permutacyjne (celem jest uzyskanie zmian obiektu oddziaywan´), które dziel a sie na konstrukcyjne (gdy obiekt oddziaywan´
95J. S
ZYMAN´ SKA, J. ZAMECKA, Przegl ad koncepcji, s. 21. 96Tamze.
97Tamze. 98 T. P
SZCZOOWSKI, Zasady sprawnego dziaania. Wstep do prakseologii, Warszawa: Wiedza Powszechna 1982, s. 222-223.
99„Angielskie przysowie – a stich in time saves nine – powiada, ze jeden s´cieg
