PL ISSN 0419-8824
Jerzy Janusz Terej (1934-1979)
Sprzed i po dwudziestu latach
K im b y ł J e r z y J a n u s z T e re j? C z y m się z a z n a c z y ł w ż y c iu in n y c h , w h is to r io g r a f ii. J a k m ó w ić 0 J e r z y m J a n u s z u , n ie r o z m ija ją c się z p r a w d ą o N im , z p r a w d ą s z c z e g ó ln ą , b o z n a tu r y sw ej u l o t n ą 1. Z p e r s p e k ty w y p s y c h o lo g ii b io g r a f ia k o ja r z y s ię z e s p e k t a k l e m , w k tó r y m d la b o h a t e r a p o z o s t a j e r o l a a k to r a , r e ż y s e r ię b o w ie m z a g a r n ia b e z r e s z ty b io g r a f . T ak j e s t, n ie s te ty , c h o c ia ż n i e ty lk o g w o li s a m o p o c i e s z e n i a s ię czy S c h a d e n f r e u d e t r z e b a b y d o d a ć , ż e k a ż d y o b r a z p r z e d s ta w ia n y p r z e z r e ż y s e r ó w - b i o g r a f ó w z c z a s e m d e z a k tu a l iz u j e się . K o l e jn ą p r a w d ę z a s t ę p u je n o w a , r ó w n ie ż w z g lę d n a , r u c h o m a , p r z e m ija ją c a . N ic z a s k a k u ją c e g o , b o o s t a te c z n ą in s ta n c ją , k t ó r a k r e u je n i e s k o ń c z o n y k s z t a ł t p r a w d y , ja w i się c z a s h is to ry c z n y . C ó ż t o z d a n ie , n ic z y m z H e g lo w s k ie j z a g a d k i, m o ż e o z n a c z a ć w s z c z e g ó ln y m d la n a s w y p a d k u ? Z y c ie J e r z e g o J a n u s z a d o b ie g ło k r e s u p r z e d d w u d z ie s to m a la ty . L e c z J e r z e g o ż y c ia i d z ie ła o b r a z p o d l e g a ł i n a d a l b ę d z i e p o d l e g a ć p r z e w a r to ś c io w a n io m , n i e w y łą c z a ją c z a s a d n ic z y c h . H i s t o r i a b o w ie m , w b r e w ty le ż s z la c h e tn y m , c o i n a iw n y m z a k lę c io m , t o j e d n a k n a jc z ę ś c ie j ty le s a m o c o r z u to w a n a w s te c z w s p ó łc z e s n o ś ć ; r z u to w a n a n ie ty lk o z łą w o lą c zy z ły m i i n te n c ja m i, c h o ć i t e g r a ją s w o ją r o lę , le c z g o r z e j — t łu m a c z ą c a s ię u ł o m n o ś c i ą s a m e g o p r o c e s u p o z n a n ia . K a ż d o r a z o w e w y d a n ie w s p ó łc z e s n o ś c i r ó w n ie ż ż y c io ry s y je d n o s tk o w e p o d d a j e e g z a m in o w i, w e r y f ik u ją c j e n a w z ó r w ła s n y c h w y o b r a ż e ń i, b o d a j p r z e d e w s z y s tk im , n a m ia r ę w ła s n y c h p o t r z e b , in te r e s ó w . P r z e c ie ż n i e m a l k a ż d e p o k o l e n i e p r z e w o d z ą c y c h e li t i s a m y c h h is to r y k ó w tw o rz y w ła s n ą w e r s ję p r z e s z ło ś c i, r e w iz jo n is ty c z n e o c e n y , o p in ie o je j l u d z ia c h — ic h sy lw e tk a c h , ic h d o r o b k u . L o s r o z p r a w h is to r y k a , m ó w ią c w p r o s t i b a r d z ie j g e n e r a ln i e , z a le ż y n i e ty le o d ic h w a lo r ó w n a u k o w y c h , c o o d t a k z w a n e g o z a p o t r z e b o w a n i a s p o łe c z n e g o . T ak j e s t, n ie s te ty , a k u r a t w p r z y p a d k u d z ie ł n a jb a r d z ie j a m b itn y c h . P o g lą d a n a lo g ic z n y , p o d w a ż a j ą c ś r o d o w is k o w e ta b u 1 z łu d z e n i a , f o r m u ło w a ł W it o l d K u la .
P r ó b u j ą c o d g a d n ą ć p r z y s z ło ś ć sw y ch c h w a lo n y c h p o w s z e c h n ie R o z w a ż a ń o h isto r ii, w io s n ą 1961 r. P r o f e s o r z a n o to w a ł: „ J e ś li p o lity k a ś w ia to w a r o z w ija ć się b ę d z i e d o b r z e i p o k o jo w o , t o s y tu a c ja w e w n ę tr z n a w k r a ja c h s o c ja lis ty c z n y c h r o z w ija ć s ię b ę d z i e d o b r z e i lib e r a liz u ją c o . W ó w c z a s m o je R o z w a ż a n ia p r z e j d ą d o h is to r ii h i s t o r io g r a f i i j a k o s y m b o l p o c z ą tk u o d n o w y .
1 Poniższą, pierw szą część w ypow iedzi w ygłosiłem podczas w ieczoru w sp o m n ień o Jerzym Jan u szu Tereju, zorganizow anym 20 w rześn ia 1999 p rzez Towarzystwo N aukow e im. A d a m a P ró ch n ik a. W ypo w iadali się rów nież: K. B arcikow ski, E . D uraczyński, M . G o e ter, J. Kancew icz, Z. P u stu ła, J. Tejchma, A. Terej, J. Zam ojski.
282 ŻYCIE NAUKOWE
W p r z e c iw n y m w y p a d k u d o c z e k a ją s ię j e s z c z e s p ó ź n io n e j k ry ty k i i b ę d ą t r a k t o w a n e j a k o z d e m a s k o w a n ie d w u lic o w c a ” ( R o z d z ia tk i, W a rs z a w a 1 9 9 6 , s. 8 6 ).
W s z a k m im o c a łe g o p o z n a w c z e g o r e la ty w iz m u j e d n o o b o w ią z u ją c e m in i m u m z d a je się b y ć o c z y w is te : k a ż d y ż y c io ry s n a le ż y w id z ie ć w k o n k r e tn y m k o n t e k ś c i e h is to r y c z n y m . A w ię c p r z e s ł a n k i, m o ty w a c ję i p r z e w id y w a n e p r z e z b o h a t e r a ż y c io ry s u s k u tk i d z ia ła ń t r z e b a o d c z y ty w a ć p o p r z e z r e a l ia , k t ó r e o w y m d z ia ł a n i o m to w a rz y s z y ły . N a d r o d z e e g z e k w o w a n ia d o b r y c h o b y c z a jó w n ie o d m ie n i s ię z a p e w n e lo s ó w d z ie ł h i s to r io g r a f ic z n y c h , le c z m o ż n a p o w ś c ią g a ć a k ty s p r z e n i e w i e r z a n i a s ię ty m h is to r y k o m p r z y n a jm n ie j, k tó r z y o d e s z li d o ś w ia ta b e z b r o n n y c h . N ie c h b y się c h o c ia ż ty le d o p e łn i a ło z n a le ż n y c h p o r z ą d n y m lu d z io m r e s z t e k n a d z ie i. T yle ty tu ł e m s w o is te g o w s tę p u . P r z e c h o d z ą c d o w s p o m n i e n ia s p r z e d la t, p r a g n ę z a z n a c z y ć , ż e n a p is a ł e m j e t u ż p o p o g r z e b i e , p o 1 w r z e ś n i 19 7 9 r. ( o p u b lik o w a n e w : „ Z p o l a w a lk i” 1 9 8 0 , n r 2 ). R ó w n ie ż ty m z a p e w n e tłu m a c z y s ię j e g o s z c z e g ó ln a e k s p r e s j a — s ty lis ty k a , n a s t r ó j, n a p ię c i e e m o c jo n a ln e . N ie m n ie j m o ż e w a r t o j e w ty m m ie js c u w ła ś n ie o d tw o r z y ć in e x te n s o , b y je s z c z e w y ra z iś c ie j u p r z y to m n i ć s o b ie , j a k u m y k a ją c y c z a s p r z e i n a c z a o b r a z lu d z i — ic h d o k o n a n ia , w z a je m n e 0 s o b ie m y ś le n ie , o są d y .
***
B y w a ł n a c m e n t a r z u c z ę s to , c o r a z c z ę ś c ie j. Z w a b ia ły G o t a j e m n i c e n a g r o b k o w y c h n a p is ó w — j a k z w ie rz y ł s ię c z y te ln ik o m „ L i t e r a t u r y ” — c zy m o ż e p r z e c z u c ie z b liż a ją c e g o s ię k r e s u ? 1 t e g o w ie d z ie ć n ie b ę d ę . W ra ż liw y i s z c z e ry , n ie z w y k ł d z ie lić s ię w ła s n y m b ó le m .
S ta ło się . N ie z d ą ż y ł o p ie w a ć tr a g ic z n e j ro c z n ic y w r z e ś n io w e j, s ta ł s ię je j c z ą s tk ą . O d c h o d z ił, j a k ży ł, o d w a ż n ie i g w a łto w n ie . C m e n t a r z w y p e łn iły s e tk i n i e ty lk o p rz y ja c ió ł.
B y ł z w ią z a n y z h is to r ią . T w o rzy ł je j o b r a z t a k ż e z u d z ia ł e m g o r z k ic h d o ś w ia d c z e ń w ła s n y c h i s w o ic h n a jb liż s z y c h . W y c h o w y w a ł s ię w tr a d y c ji, w id e o w e j a tm o s f e r z e P o ls k ie j P a r t ii S o c ja lis ty c z n e j, k tó r e j d z ia ła c z a m i b y li d z ia d e k i o jc ie c . W y r a s ta ł z p n i a te j c z ę ś c i in te lig e n c ji p o ls k ie j, k t ó r a c h c ia ła i p o t r a f i ł a w a lc z y ć o P o ls k ę i n i e p o d l e g łą , i s p r a w ie d liw ą . R o d o w o d o w i s w o je m u p o z o s ta w a ł w ie r n y d o k o ń c a . U m i a ł p r z e ło ż y ć n a n a k a z w ła s n e g o ż y c ia n a jw y ż s z ą w a r t o ś ć s o c ja lis ty c z n e j lew ic y : „ T r z e b a k ie r o w a ć s ię n a k a ż d y m k r o k u z a s a d ą , ż e n ie z a le ż n a P o ls k a j e s t d la p r o l e t a r i a t u , a n ie p r o l e t a r i a t d la n ie z a le ż n e j P o ls k i” (K . K e l le s - K r a u z ) . C z y n i e d la te g o , p o t ę p i a j ą c n a d u ż y w a n ie w a r to ś c i n a r o d o w e g o s a n k t u a r i u m , n ie c o f a ł się p r z e d n a jo s tr z e js z ą k o n f r o n t a c ją z n a c jo n a lis ty c z n y m i p r ą d a m i n i e ty lk o te j d a w n e j h is to r y c z n e j o d m ia n y ? I le ż m ia ło G o s p o t k a ć p o d r o d z e p o m ó w ie ń , z n ie w a g , k rz y w d . R ó w n o c z e ś n ie n a m ie js c e o s t a tn i e g o s p o c z y n k u o d p r o w a d z a ł o G o w ie lu lu d z i w y w o d z ą c y c h s ię z h is to r y c z n y c h f o r m a c ji p o lity c z n y c h , k tó r y c h r a c je b y ły t a k p r y n c y p ia ln ie p r z e z e ń o s ą d z a n e . C i, s k ł a d a ją c n a m o g ile w ią z a n k ę b ia ł o - c z e r w o n y c h r ó ż , i J e m u n ie o d m a w ia li a n i p r a w a d o o d m ie n n e g o id e o w e g o w y b o r u , a n i c z y s ty c h , u c z c iw y c h in te n c ji. N a p r o g u r e w o lu c ji i O n , je s z c z e n i e m a l j a k o d z ie c k o , m ia ł z n a jd o w a ć p o c z ą te k p ó ź n ie j sz y c h id e o w o p o lity c z n y c h w y b o ró w . P a ź d z i e r n i k 19 4 4 n ió s ł d r a m a t d la J e g o o jc a , o f ic e r a A r m i i K r a jo w e j. T e n ż e s a m p a ź d z ie r n ik , r ó w n ie ż n a J e r z e g o o c z a c h , m ia ł d a w a ć z ie m ię , m ia ł o f ia ro w y w a ć s z a n s ę lu d z k ie g o ż y c ia lic z n y m J e g o k r e w n y m s p o ś r ó d ta r n o b r z e s k ie j b ie d o ty . W k r ę g u r o d z in n y m i w N im s a m y m m ia ły s ię s p l ą ta ć g o ry c z i r a d o ś ć , z w ą t p i e n i e i n a d z ie ja . N ie z a t a r ł y s ię w r a ż e n i a p o 3 5 l a ta c h , k ie d y n a ł a m a c h „ L i t e r a t u r y ” p u b lik o w a ł r z e c z w ła ś n ie o p o ls k ie j re w o lu c ji. P o d w ó jn a w a r s tw a te j w y p o w ie d z i: t a k z d e t e r m i n o w a n a p o c h w a ła d la h is to r y c z n y c h r a c ji ó w c z e s n e g o z w r o t u i t a k s k r u p u l a tn i e o d m ie r z o n a s p r a w ie d liw o ś ć z a s tę
-p o m lu d z i, k tó r z y z n a le ź li s ię -p o d ru g ie j s t r o n i e b a r y k a d y n ie z w ła s n e g o w y b o r u — n ie m o g ła z a s k o c z y ć n ik o g o , k t o z n a ł G o b liż e j.
J a k o h is to r y k f o r m u ło w a ł J e r z y o p in ię w im ię w ła s n e g o p o j m o w a n i a p r a w d y , n ie b a c z ą c n a k o n i u n k tu r y o c h a r a k t e r z e p o z a n a u k o w y m . W ła s n y c h id e o w y c h z a ł o ż e ń b a d a w c z y c h , k t ó r e w p r o s t m a n if e s to w a ł, u d a w a ł o M u s ię n ie s k a la ć t e n d e n c y jn o ś c ią czy u p r o s z c z e n ia m i. S z e r o k im u j ę c io m s y n te ty c z n y m to w a r z y s z y ła n i e z m ie n n a d b a ło ś ć o p r a w d ę s z c z e g ó łu .
I d e o w o - m o r a l n e i i n te l e k t u a l n e p r e d y s p o z y c je , g o d n e h i s to r y k a n ie p r z e c i ę t n e j m ia ry , u ja w n iły s ię j u ż w p ie r w s z e j, o b s z e r n e j m o n o g r a f i i J e r z e g o T e re ja p o ś w ię c o n e j d z ie jo m N a r o d o w e j D e m o k r a c ji w la t a c h 1 9 3 9 - 1 9 4 4 ( p ie r w s z e w y d a n ie k s ią ż k i p t. R z e c z y w is to ś ć i p o lity k a ... u k a z a ło s ię n a k ł a d e m K s ią ż k i i W ie d z y w 1971 r., d r u g ie , p o p r a w i o n e i u z u p e ł n i o n e — p o d k o n i e c r o k u u b ie g łe g o ) .
D z ię k i d w ó m k s ią ż k o m o e n d e c ji ( d r u g a o b e jm u j ą c a c a ło ś ć d z ie jó w t e g o r u c h u u k a z a ła s ię w 19 7 3 r .) n a s z a w ie d z a h is to r y c z n a w z b o g a c a ła się o z n a k o m ic ie p o s z e r z o n ą p o d s ta w ę d o k u m e n t a c y j n ą i o n o w e o r y g in a ln e u ję c ie i n te r p r e t a c y j n e . N ie n iw e lu ją c r ó ż n ic w e w n ę tr z n y c h , o g ó ln y k i e r u n e k id e o w o p o lity c z n e j e w o lu c ji S tr o n n ic tw a N a r o d o w e g o p o d d a ł J e r z y T ere j w n ik liw e j i r ó w n ie k r y ty c z n e j a n a liz ie . I n i e m o g ło b y ć in a c z e j, p o r a z p ie r w s z y b o w ie m s p o j r z a n o c a ło ś c io w o n a d z ie je e n d e c ji p r z e z p r y z m a t d e m o k r a ty c z n o - r e w o lu c y jn y c h tr a d y c ji i t a k i e g o r z e c z y w is te g o i n t e r e s u n a r o d o w e g o , k tó r y z b ie g a ł się z k la s o w y m i r a c j a m i r o b o t n i k ó w i c h ło p ó w . T re ś c i, a t a k ż e z n a k o m ic ie u a tr a k c y j n i o n a d o d a tk o w o w ie lo m a w ą t k a m i b i o g ra fic z n y m i s ty lis ty k a tłu m a c z y ły w ie lk ą p o c z y tn o ś ć k s ią ż e k i ic h w y s o k ą s p o łe c z n ą r a n g ę .
W k o le jn y m o b s z e r n y m s t u d i u m o A r m i i K r a jo w e j ( N a r o z s ta ja c h dróg. Z e s tu d ió w n a d o b lic z e m i m o d e le m A r m i i K r a jo w e j, W a rs z a w a 1 9 7 8 ) t r a p i ł o J e r z e g o J a n u s z a T e re ja p y ta n ie z a s a d n ic z e : D la c z e g o ty s ią c e P o la k ó w u w ik ła ło s ię w s y tu a c je , k t ó r e im i k r a jo w i m ia ły z g o to w a ć b r a to b ó j c z ą w a lk ę . P rz y c z y n y b y ły ro z lic z n e , le c z s t a ło s ię t a k p r z e d e w s z y s tk im z a s p r a w ą o r g a n iz a c ji — o d p o w ia d a ł J e r z y — k t ó r e i ty m r a z e m w s w o im k a n o n ie p o lity c z n o - w y - c h o w a w c z y m n ie z d o ła ły z łą c z y ć p a tr i o t y z m u i p o s t ę p u . I A r m i i K r a jo w e j t o d o ty c z y ło . S k u p i a ł a o n a ty s ią c e c h ło p s k ic h i r o b o tn ic z y c h sy n ó w , le c z o r g a n iz a c ją lu d o w ą n ie b y ła . B y ła z d u c h a i t r a d y c ji f o r m a c ją p a tr i o t y c z n ą i w s t o p n i u n ie m n ie js z y m — z w r ó c o n ą k u p r z e s z ło ś c i. B y ła n i e ty le p o w s ta ń c z ą a r m ią , c o p r z e d ł u ż e n i e m w o js k a , k t ó r e g o p ie r w s z y m p o w o ł a n ie m m ia ło b y ć w y w a lc z e n ie s ta tu s q u o a n te . J e r z y T ere j n ie w a h a ł s ię w y p o w ie d z ie ć t a k g o r z k ic h p r a w d o s t r a te g i i k ie r o w n ic tw a A K , d rę c z y ł G o b o w ie m r a c h u n e k w y m ie r n y c h je d n o s tk o w y c h t r a g e d ii lu d z k ic h , p o n ie w a ż j a k o h is to r y k n a d e w s z y s tk o s t a r a ł s ię p r z e s t r z e c n a s t ę p n e p o k o le n i e p r z e d p o w t ó r z e n i e m z ły c h d o ś w ia d c z e ń . N ie s t r o n i ł o d o c e n o s tr y c h , g d y ż n ie z a c ie r a ł s k a li o d p o w ie d z ia ln o ś c i d o w ó d c ó w i ż o łn ie rz y , r z ą d z ą c y c h i r z ą d z o n y c h . D z i e ł a J e r z e g o J a n u s z a T e r e ja s ą t a k b o g a t e i w ie lo w y m ia ro w e , j a k n i e p r z e c i ę t n a i z ło ż o n a b y ła J e g o o s o b o w o ś ć , b io g r a f ia , r o d z in n e tr a d y c je . J e d y n i e n ie k tó r z y a d w e r s a r z e m ie li p r z e r a ż a ją c ą ja s n o ś ć , k ie d y p o d c z a s d y s k u s ji n a d p r a c ą o A K w r ę c z o d m a w ia li je j A u to r o w i p o c z u c ia p o ls k ie j to ż s a m o ś c i. C u d z y m r o s z c z e n io m p r z e c iw s ta w ia ł w ła s n ą m o r a l n o ś ć o b o w ią z k u . Z a m i a s t d e k la r a c ji w o la ł p r a c o w a ć p o n a d m ia r ę z o b o w ią z a ń n i e ty lk o w r e d a k c ji „ L i t e r a t u r y ” , o c z y m t a k p r a w d z iw ie i w z r u s z a ją c o n a p is a ł J a c e k S yski. Z a t o o d f u n d o w a n y c h w y ja z d ó w z a g r a n ic z n y c h , r ó w n ie ż ty c h j u ż m u p r z y z n a n y c h , u c h y la ł s ię n ie z m ie n n ie i z e s k u tk ie m . S p o ś r ó d lu d z i m i b lis k ic h n a d e w s z y s tk o w y r ó ż n ia ła J e r z e g o z in t e g r o w a n a o s o b o w o ś ć : j e d n o ś ć w y z n a w a n y c h z a s a d i p o s t ę p o w a n ia , s ło w a i c z y n u . N ie u z n a w a ł f r y z o w a n ia w y p o w ia d a n e j u w a g i czy o c e n y k ry ty c z n e j o d p o w ie d n io d o o k o lic z n o ś c i; o ty le o d s tę p o w a ł o d z a s a d y ,
284 ŻYCIE NAUKOWE
ż e w o b e c n o ś c i b e z p o ś r e d n i o z a in te r e s o w a n y c h k ry ty k ę z a o s tr z a ł , a p o c h w a ły — to n o w a ł. W e w n ę tr z n a h a r m o n i a , j a k ą z te j z g o d n o ś c i c z e r p a ł, m ia ł a s w o ją c e n ę .
M a s ię p r z y ja c ió ł, z k tó r y c h u t r a t ą r ó w n ie ż c z ą s tk a n a s z e j d u s z y g a ś n ie , a ś w ia t n ie j e s t ju ż n a m d a w n ą w a r to ś c ią i o p o r ą . T a k ą p r z y ja ź ń , g r a n ic z ą c ą z p o ś w ię c e n ie m , j e ś li z a c h o d z iła p o t r z e b a , o fia ro w y w a ł J e r z y . L e c z r ó w n ie ż k o n s e k w e n t n ie , g ło ś n o i p u b lic z n ie p ię tn o w a ł b e z id e o w o ś ć i n ie u c z c iw o ś ć . M o ż e n a z a s a d z ie o d w r o tn o ś c i, w e p o c e n a d u ż y w a n ia w ie lk ic h s łó w , s t r o n i ł o d w e r b a ln e j a r ty k u la c ji s w o ic h d z ia ła ń . C z y n ił t o c o n a jw y ż e j p o ś r e d n i o i b a r d z o d y s k r e tn ie . W p ię k n y m f e li e t o n i e , p o ś w ię c o n y m p a m i ę c i M a r ii K o s z u ts k ie j, n a p is a ł: „ M y ślę , ż e z t e g o w ła ś n ie id e o w e g o w y b o r u , z te j re w o lu c y jn e j ż a r liw o ś c i w y r a s ta ła je j o d w a g a . N ie s p o s ó b z r e s z t ą ty c h o s ó b o d s ie b ie o d d z ie lić ; b e z id e o w o ś c i n ie m a , n ie m o ż e b y ć o d w a g i, b e z o d w a g i n ie s p o s ó b b y ć id e o w y m . P o z o s ta je z w y k ły k o n i u n k tu r a l iz m , p o z o s t a j ą p ła s k ie , ta n ie k o m b in a c y jk i m a ły c h lu d z i — « n a jo s tr z e j o c e n ia ją c w s z e lk ie tc h ó r z o s tw o , n a jw y ż e j c e n iła p o c z u c ie p a r ty jn e j g o d n o ś c i» , b e z k t ó r e j n ie w a r t j e s t g r o s z a c z ł o n e k p a r t i i ” . J e g o ż y c ie b y ło k r ó t k ie , a le b o g a te i g o d n e .
