View of Kazimiera L i s, Syberia w historii literatury Rosji carskiej. Realia i mity, Kielce 2009

(1)

SPRAWOZDANIA I RECENZJE

₁₉₅

Kazimiera L i s, Syberia w historii literatury Rosji carskiej. Realia

i mity, Kielce 2009 ss. 175.

Najnowsza praca znanej i cenionej badaczki literatury rosyjskiej doby romantyzmu, autorki rozpraw Satyra i filozofia w poszukiwaniach artystycznych Wđodzimierza

F. Odojewskiego (Kielce 1997) oraz Romantycy. Powinowactwa rosyjsko-europejskie (Kielce 1998) jest opracowaniem wnoszącym niezwykle wartoĞciowy wkđad do polskiej rusycystyki, przynoszącym wieloaspektowy, wielowymiarowy, moĪna rzec, obraz Sy-berii, bĊdącej – jak wiadomo – od XVI stulecia podstawowym zapleczem potĊgi gospo-darczo-militarnej Imperium, z biegiem czasu znanej takĪe jako najwiĊksze wiĊzienie na Ğwiecie, „nieludzka ziemia”, a nadto przyciągającej takĪe przecieĪ uwagĊ walorami krajobrazowymi, egzotyką.

W najnowszej swojej pracy Kazimiera Lisowa znacząco wykracza poza bliskie sobie do tej pory obszary epoki romantycznej, proponując studium naukowe, obejmujące swym zasiĊgiem okres od XVII do XIX stulecia, o czym we WstĊpie, czytamy: „W pra-cy niniejszej podjĊto próbĊ spojrzenia na SyberiĊ gđównie przez pryzmat „epizodów syberyjskich” w biografiach i twórczoĞci wybitnych pisarzy rosyjskich. Przywođani przez nas autorzy utworów o tematyce syberyjskiej – Awwakum Pietrow, Michađ Đo-monosow, Aleksander Radiszczew, Mikođaj Karamzin, Konrad Rylejew, Aleksander Odojewski, Fiodor Dostojewski, Iwan Gonczarow, Wđodzimierz Korolenko, Gleb Uspienski, Mikođaj Leskow, Antoni Czechow, Lew Tođstoj, ale teĪ i mniej znani Miko-đaj Jadrincew, MikoMiko-đaj Tieleszow, Piotr Jakubowicz-Mielszyn i inni – wciągniĊci zostali w wir historii, czĊstokroü w dramatycznych okolicznoĞciach zesđania i katorgi, a nie-kiedy w roli turystów, podróĪników, obserwatorów i kronikarzy kolonizacji najwiĊkszej prowincji w granicach Imperium Rosyjskiego” (s. 8).

Penetracja owych wątków syberyjskich dokonuje siĊ na podstawie bogatego i zróĪnicowanego materiađu badawczego, na który skđadają siĊ nie tylko utwory z zakre-su literatury piĊknej, ale teĪ teksty z pogranicza beletrystyki i publicystyki, wypowiedzi popularno-naukowe oraz twórczoĞü o charakterze memuarystycznym – dzienniki, pa-miĊtniki, wspomnienia, zapiski, równieĪ twórczoĞü epistolarna. DziĊki temu otrzymu-jemy do rąk opracowanie nowatorskie, ambitne, dobrze wpisujące siĊ w kontekst pol-skich badaĔ nad literaturami Sđowian Wschodnich, gdzie, jak dotąd, podobnego, cađo-Ğciowego ujĊcia tematu, zasygnalizowanego w tytule rozprawy, brakowađo. A i w litera-turoznawstwie rosyjskim w taki sposób zakrojonej i zrealizowanej problematyki ba-dawczej, jak to uczyniđa Kazimiera Lis, dotychczas nie podjĊto. Dobrze wiĊc, Īe po-mysđ takiej pracy powstađ i otrzymađ ostateczny wyraz w postaci rzetelnie opracowanej publikacji ksiąĪkowej.

Jak juĪ zaznaczyđam, praca powstađa na podstawie wykorzystanego bogatego mate-riađu Ĩródđowego, obejmującego poezjĊ, prozĊ fabularną, teksty reportaĪowo-publi-cystyczne oraz popularno-naukowe. Struktura pracy Syberia w historii literatury Rosji

carskiej. Realia i mity odznacza siĊ przejrzystoĞcią i klarownoĞcią. Rozprawa skđada

(2)

196

siĊ z Wprowadzenia, dziewiĊciu rozdziađów zasadniczych, ZakoĔczenia oraz wykazu literatury.

Rozpoczyna ją obszerna, mająca charakter historyczno-literacki, czĊĞü zatytuđowana „Tekst syberyjski w literaturze rosyjskiej XVIII-XIX w.” „Tekst syberyjski” wyodr Ċb-niony tu zostađ przez analogiĊ do znanego z badaĔ Toporowa terminu „tekst petersbur-ski”. W rozdziale tym ujĊte zostađy w perspektywie chronologicznej dzieje tzw. tekstu syberyjskiego z zesđaĔcami, katorĪnikami, ich konwojentami, urzĊdnikami wiĊzienny-mi, wđóczĊgami syberyjskimi, przesiedleĔcami chđopskimi bądĨ podróĪnikami w roli bohaterów tego „tekstu”, skonfrontowane z rdzennymi mieszkaĔcami Syberii. Przed oczyma czytelnika przewija siĊ wiĊc cađa plejada twórców rosyjskich operujących „tek-stem syberyjskim”, a wĞród nich są zarówno ci znani, jak i mniej znani: Awwakum Pietrow, Natalia Dođgoruka, Aleksander Sumarokow, Michađ Đomonosow, Aleksander Radiszczew, Mikođaj Karamzin, Iwan Dmitrijew, Konrad Rylejew, Aleksy Chomiakow, Piotr Jerszow, Mikođaj Polewoj, Iwan Kađasznikow, Aleksander Odojewski, Wilhelm Küchelbecker, Aleksander Puszkin, Mikođaj Ogariow, Mikođaj Leskow, Mikođaj Czer-nyszewski, Fiodor Dostojewski, Iwan Gonczarow, Antoni Czechow, Wđodzimierz Ko-rolenko, Gleb Uspienski, Sergiusz Jeđpatiewski, Dymitr Mamin-Sybirak, Lew Tođstoj, Dymitr Tieleszow i wielu innych jeszcze.

Zarys dziejów „tekstu syberyjskiego” pokazuje, Īe jakkolwiek jego wspóđtwórcami byli takĪe koryfeusze literatury rosyjskiej, tacy chociaĪby, jak Dostojewski, Goncza-row, Czechow i Tođstoj, Syberia nie stađa siĊ dla literatury rosyjskiej tak waĪnym tema-tem, jak Petersburg – od początku swego istnienia opiewany jako „okno na EuropĊ” i „cud architektury”. Byđa jednak Syberia na równi z Petersburgiem istotnym filarem imperializmu rosyjskiego – „wielką dzierĪawą” budzącą dumĊ narodową i utrwalającą mit wielkoĞci Rosji oraz jej cywilizacyjnej roli na niezmierzonych obszarach tego „bar-barzyĔskiego kraju”. ĝledząc wątki syberyjskie u poszczególnych pisarzy, Autorka rozprawy dokonuje ich klasyfikacji na takie, które moĪna uznaü za zbieĪne z oficjalną ideologią paĔstwową, a wiĊc które podtrzymują pewne idee rosyjskie i zdradzają zara-zem osobiste zafascynowanie danego twórcy piĊknem i surowoĞcią krajobrazu syberyj-skiego bądĨ magią legend o Biađych Wodach czy teĪ o ĝwiĊtej Górze – tematycznie związanych z daleką, bogatą, niezagospodarowaną „krainą obfitoĞci” – oraz na takie, które posiadają charakter prawdziwych, a wiĊc niezafađszowanych urokiem mitu, relacji o peđnych tragizmu akcjach przesiedleĔczych, katordze, kolonizacji (z rdzenną ludno-Ğcią w tle), o Syberii jako „domu umarđych”. W pracy czytamy: „Niewątpliwie spojrze-nie na SyberiĊ i sposób jej przedstawiania w literaturze zaleĪne byđy od autorskiego punktu widzenia i przyjĊtej perspektywy – personalnej, spođecznej, narodowej, histo-rycznej, historiozoficznej, otwartej bądĨ zamkniĊtej. Inaczej postrzegali SyberiĊ zesđani w latach dwudziestych poeci-dekabryĞci, inaczej polityczny katorĪnik Dostojewski, a inaczej wolny podróĪny Gonczarow w pođowie stulecia, inaczej póĨniejszy zesđaniec – «syberyjski turysta», jak sam siebie niegdyĞ ironicznie nazwađ, Korolenko, inaczej Czechow, który pod koniec wieku XIX przedsiĊwziąđ indywidualną wyprawĊ przez SyberiĊ na Sachalin, a jeszcze inaczej postrzegađ SyberiĊ moralista Tođstoj w swojej ostatniej powieĞciowej wizji imperium, w Zmartwychwstaniu” (s. 43-44).

(3)

₁₉₇

Dalsze rozdziađy rozprawy poĞwiĊcone zostađy nastĊpującym zagadnieniom: mitowi Syberii u romantyków rosyjskich („Poetycki mit Syberii romantyków”, rozdz. II), sybe-ryjskim doĞwiadczeniom Fiodora Dostojewskiego („Pisarz-katorĪnik. Wokóđ genezy WspomnieĔ z domu umarđych”, rozdz. III), syberyjskim notatkom podróĪnym Iwana Gonczarowa („Syberyjskie szkice z podróĪy Iwana Gonczarowa”, rozdz. IV), tematowi kolonizacji obecnemu w twórczoĞci takich pisarzy, jak: Mikođaj Jadrincew Mikođaj Tieleszow, Aleksander Nowosieđow, Wiaczesđaw Szyszkow („Tuđacza kolonizacja” Syberii w zwierciadle literatury, rozdz. V), syberyjskiej opowieĞci wigilijnej u Wđodzi-mierza Korolenki („Syberyjska opowieĞü wigilijna WđodziWđodzi-mierza Korolenki. Sen Maka-ra”, rozdz. VI), portretom wđóczĊgów syberyjskich w twórczoĞci Korolenki, Czechowa i Tieleszowa („Literackie portrety wđóczĊgów syberyjskich”, rozdz. VII), relacjom Cze-chowa z wyprawy na Sachalin („Czechow na Sachalinie: katorga i kolonializm”, rozdz. VIII), tematyce syberyjskiej w powieĞci Tođstoja Zmartwychwstanie („Motywy syberyj-skie w powieĞci Lwa Tođstoja Zmartwychwstanie”, rozdz. IX).

WszĊdzie zachowuje Autorka postawĊ wnikliwego badacza, sprawnie radzącego sobie z analizowanym tekstem, odwaĪnie i celnie formuđującego wnioski, spostrzeĪenia, opinie. Czuwa nad tym, aby poszczególne motywy przewodnie, jednostkowe aspekty drąĪonego tematu nie ulegađy rozproszeniu, atomizacji, lecz by splatađy siĊ w jedną spójną cađoĞü – w syntezĊ mitów syberyjskich (dawnych i nowych) i rzeczywistej histo-rii katorgi i zesđania, prawdy o bezkresnej krainie otwartej dla podróĪników, wđóczĊ-gów, poszukiwaczy lepszego losu oraz przekazów o kulturze i warunkach Īycia rdzen-nej ludnoĞci Syberii.

Autorka rozprawy o Syberii nie stroni teĪ od konfrontacji z opiniami innych bada-czy, zawsze przy tym jednak starając siĊ zachowaü umiar w sđowie i zasadĊ argumenta-cji opartej na naukowym obiektywizmie. Zdarza siĊ jednak, Īe sama równieĪ prowokuje czytelnika do formuđowania wniosków alternatywnych, podających w wątpliwoĞü za-sadnoĞü jej wđasnych wniosków. Wystarczająco dobrze przekonuje czytelnika o tym przykđad polemicznego odniesienia Autorki do niektórych interpretacji wspóđczesnego literaturoznawcy rosyjskiego z Tomska, A.S. Januszkiewicza, który – jej zdaniem – na podstawie analizy WspomnieĔ z domu umarđych, Wyspy Sachalin oraz

Zmartwychwsta-nia „tekst syberyjski” postrzega z jednej strony, jako historiĊ „poniĪonych i

skrzywdzo-nych” oraz – z drugiej, jako historiĊ „odrodzenia czđowieka poprzez obcowanie z Syberią” (s. 46). Kazimiera Lisowa widzi w tym oznaki poglądu „tylko czĊĞciowo sđusznego”, uksztađtowanego pod wpđywem autorytetu Dostojewskiego, Tođstoja oraz w pewnym stopniu Korolenki. Jej zdaniem „Czechow nie miađ zđudzeĔ Dostojewskiego ani Tođstoja do moĪliwego wđaĞnie tam, na Syberii, w „domach umarđych”, duchowego zmartwychwstania wiĊĨniów, kiedy pisađ, Īe „na tym Ğwiecie oni juĪ nie są ludĨmi, lecz zwierzĊtami”, a stary woĨnica, reprezentujący w jego zapiskach z podróĪy gđos ludu, prorokowađ prostodusznie, Īe „i na tamtym Ğwiecie bĊdzie im marnie: pójdą za grzechy do piekđa” (s. 47).

Wyspa Sachalin nie pozostawia, byü moĪe, zđudzeĔ. JednakĪe ten sam Czechow, na

podstawie tych samych doĞwiadczeĔ sachaliĔskich, pisząc opowiadanie Ubijstwo

(4)

198

Iwanycza, do przebudzenia, zmartwychwstania duchowego, tak Īe gorąco pragnie on wróciü do domu, opowiedzieü wszystkim o swojej „nowej wierze” i „uratowaü przed zatraceniem” choüby jednego czđowieka, i przeĪyü bez cierpieĔ choüby jeden dzieĔ, bo „juĪ wiedziađ, jak Īyü i jak wierzyü w Boga”. Utwór ten z jakichĞ powodów znalazđ siĊ jednak poza polem badawczym Autorki omawianej ksiąĪki.

Wanda Laszczak Uniwersytet Opolski

Beata W e g n e r s k a, Prawosđawie rosyjskie w kontekĞcie prozy

emi-granta I fali uchod

Ĩstwa rosyjskiego Borysa Zajcewa, ToruĔ:

Wydaw-nictwo Europejskie Centrum Edukacyjne 2009, s. 230.

Ɍɜɨɪɱɟɫɤɨɟ ɧɚɫɥɟɞɢɟ Ȼɨɪɢɫɚ Ɂɚɣɰɟɜɚ, ɨɞɧɨɝɨ ɢɡ ɜɢɞɧɵɯ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɟɥɟɣ ɷɦɢɝɪɚɰɢɢ I ɜɨɥɧɵ, ɫ ɤɚɠɞɵɦ ɝɨɞɨɦ ɩɪɢɜɥɟɤɚɟɬ ɜɫɺ ɛɨɥɟɟ ɩɪɢɫɬɚɥɶɧɨɟ ɜɧɢɦɚɧɢɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɤɪɭɝɨɜ, ɤɚɤ ɜ Ɋɨɫɫɢɢ, ɬɚɤ ɢ ɡɚ ɟɟ ɩɪɟɞɟɥɚɦɢ. ɇɚɭɱɧɵɟ ɬɪɭɞɵ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɵɟ ɠɢɡɧɢ ɢ ɬɜɨɪɱɟɫɬɜɭ Ɂɚɣɰɟɜɚ, ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɸɬ ɨ ɲɢɪɨɤɨɦ ɦɚɫɲɬɚɛɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɩɪɨɛɥɟɦ, ɨɞɧɚɤɨ ɢɯ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɨɬɧɸɞɶ ɧɟ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ ɨɛ ɢɫɱɟɪɩɚɧɧɨɫɬɢ ɞɚɧɧɨɝɨ ɤɪɭɝɚ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ1 .ȼɟɫɶɦɚ ɚɤɬɭɚɥɶɧɨɣ ɡɚɞɚɱɟɣ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɰɟɧɤɚ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɡɚɪɭɛɟɠɶɹ ɫ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɵɯ ɰɟɧɧɨɫɬɟɣ, ɜ ɱɚɫɬɧɨɫɬɢ, ɯɪɢɫɬɢɚɧɫɤɨɣ ɷɬɢɤɢ ɢ ɫɜɹɡɚɧɧɨɝɨ ɫ ɧɢɦ ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ ɜ ɬɜɨɪɱɟɫɬɜɟ ɷɦɢɝɪɚɧɬɨɜ ɫɩɨɫɨɛɨɜ ɢ ɫɪɟɞɫɬɜ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɜɵɪɚɠɟɧɢɹ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɵɯ ɭɛɟ-ɠɞɟɧɢɣ. ɂɡɜɟɫɬɧɨ, ɱɬɨ ɢɦɟɧɧɨ ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɩɨɫɥɟɪɟɜɨɥɸɰɢɨɧɧɨɣ ɷɦɢɝɪɚɰɢɢ ɩɪɨ-ɢɡɨɲɟɥ ɛɟɫɩɪɟɰɟɞɟɧɬɧɵɣ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɵɣ ɩɨɞɴɟɦ ɜ ɫɪɟɞɟ ɪɭɫɫɤɨɣ ɢɧɬɟɥɥɢɝɟɧɰɢɢ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɵɦ ɨɛɪɚɡɨɦ ɩɪɨɹɜɢɥɫɹ ɧɟ ɫɬɨɥɶɤɨ ɜ ɢɯ ɫɨɰɢɚɥɶɧɨ-ɨɛɳɟɫɬ-ɜɟɧɧɨɣ ɠɢɡɧɢ, ɫɤɨɥɶɤɨ ɜ ɬɜɨɪɱɟɫɤɨɣ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɧɨɫɬɢ. Ⱦɭɯɨɜɧɵɟ ɩɨɢɫɤɢ ɛɵɥɢ 1_{ɇ. ɉ ɚ ɤ, Ⱦɪɟɜɧɟɪɭɫɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɦ ɦɢɪɟ Ȼ. Ʉ. Ɂɚɣɰɟɜɚ, Ʉɚɥɭɝɚ 2003;} ɋ. ɋ ɨ ɦ ɨ ɜ ɚ, ɉɨɷɬɢɤɚ Ȼɨɪɢɫɚ Ɂɚɣɰɟɜɚ, ɋɚɦɚɪɚ 2008; Ɉ. Ɇ ɟ ɪ ɰ ɚ ɥ ɨ ɜ ɚ, ɏɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɚɹ ɨɛɴɟɤɬɢɜɢɡɚɰɢɹ ɰɜɟɬɨɜɨɝɨ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɹ ɜ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɹɯ ɂ. ɋ. ɒɦɟɥɟɜɚ ɢ Ȼ. Ʉ. Ɂɚɣɰɟɜɚ 1920-1930-ɯ ɝɝ., Ɉɪɟɥ 2007; Ɇ. Ȼ ɟ ɪ ɫ ɟ ɧ ɟ ɜ ɚ, ɏɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɵɟ ɬɟɤɫɬɵ Ȼ. Ʉ. Ɂɚɣɰɟɜɚ ɢ ɂ. ɋ. ɒɦɟɥɟɜɚ: ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɨɰɢɨɤɭɥɶɬɭɪɧɨɣ ɤɨɦɩɟɬɟɧɰɢɢ ɢɧɨɮɨɧɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ: Ɇɨɧɨɝɪɚɮɢɹ,

2008; M. S i d o r, Rosja i jej duchowoĞü. Proza „pierwszej fali” emigracji rosyjskiej, Lublin 2009; M. M a t e c k a, Impresjonizm we wczesnej prozie Iwana Bunina i Borysa Zajcewa, Lublin 1996; Ⱥ. Ʌ ɸ ɛ ɨ ɦ ɭ ɞ ɪ ɨ ɜ, Ⱦɭɯɨɜɧɵɣ ɪɟɚɥɢɡɦ ɜ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɡɚɪɭɛɟɠɶɹ. Ȼ. Ʉ. Ɂɚɣɰɟɜ

ɢ ɂ. ɋ. ɒɦɟɥɟɜ, ɋ.-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ 2003.