A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
_______ F O L IA A R C H A E O L O G IC A 21, 1997
Przem ysław Wesołek
D W Ó R R O L IC Z Ó W P A R Z Ę C Z E W S K IC H W P A R Z Ę C Z E W IE , G M IN A L O C O , W O JE W Ó D Z T W O Ł Ó D Z K IE ,
W Ś W IE T L E BADAŃ W 1988 R O K U
I
W ro k u 1980 o p u b lik o w an a została p raca Leszka K ajzera, za m ykająca pierwszy etap b ad a ń nad świeckim budow nictw em o bronnym w ojew ództw a łęczyckiego w X III-X V II w .' W jej ra m a c h p o d jęto p ró b ę stw orzenia k atalo g u siedzib o b ronnych Łęczyckiego i sform ułow ano w nioski odnoszące się do ich funkcjonow ania w późnym średniow ieczu i now ożytności. P o s-tulow ano też konieczność prow adzenia bad ań terenow ych, któ ry ch ówczesny praw ie zupełny b ra k , decydow ał o niezadow alającym stanie wiedzy o tych obiektach.
Podjęte w 1988 r. prace n a tzw. grodzisku stożkow ym w Parzęczewie są realizacją tego postu latu , jakkolw iek z uwagi na rodzaj zlecenia przyjętego od inw estora bad ań , m iały one w eryfikacyjno-konserw atorski c h a ra k te r 0 ograniczonym kw estionariuszu p y ta ń 2.
Parzęczew położony jest około 25 km n a północny zachód od Łodzi 1 około 5 km na zachód od O zorkow a, przy drodze wiodącej na U niejów . Sytuacja fizjograficzna okolic wskazuje, że przebiega tu granica m orfologiczna, opisanych przez J. D ylika, dw u stref krajobrazow ych: północnej - nizinnej i południow ej — wysoczyznowej3. G ra n ica ta, ciągnąca się od G ło w n a na
L . K a j z e r , Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego w X III-X V II wieku, „Acta Universitatis Lodziensis” 1980 (dalej A U L ), Folia archaeologica, z. 1.
Prace pod kierunkiem L. Kajzera podjęto z inicjatywy i ze środków finansowych Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Z abytków w Łodzi.
J. D y l i k , Ukształtowanie powierzchni i podział rta krainy podlódzkiego obszaru, Łódź 1948, s. 16.
zachód przez M odlnę, O zorków , Parzęczew i dalej w k ieru n k u Spicym ierza, n a interesującym nas terenie podkreślo n a jest linią m o ren czołow ych ozor- kow sko-parzęczew sk o -p o d d ęb ick ich o ra z biegnącym n a p ó łn o c od nich obniżeniem zw iązanym z niewielkim ciekiem, rzeczką G nidą.
Z ab u d o w an ia Parzęczew a rozciągają się pom iędzy w sp o m n ian ą linią m o re n czołow ych a p ra d o lin ą G nidy. M iejscow ość zach o w ała czytelny u kład urbanistyczny z okresu funkcjonow ania n a p raw ach m iejskich. Jej centrum stanow i rynek w raz z trzem a w ychodzącym i z niego d ro g am i (do O zorkow a, Łęczycy i U niejow a). D om inującym w architekturze m iejscowości elem entem jest znajdujący się na rynku kościół parafialny, którego m u ro w a n a bryła (poddaw ana licznym przebudow om ) pochodzi z X IX w.4 N a północnym skłonie pradoliny G nidy, tuż przy trakcie w iodącym na Łęczycę, zn ajd u ją się relikty zabudow ań zw iązanych z istnieniem w tym m iejscu now szego dw oru. W obniżeniu zaś G nidy, na wysokości parceli przy ulicy Z ak ątn ej 16, w śród podm okłych łąk ulokow any jest stożkow aty nasyp stanow iący p o z o -stałości starszego założenia dw orskiego, będącego przedm iotem bad ań .
N asyp o w ysokości około 4 m dom inuje nad otaczającym i go łąkam i, zalegającym i n a poziom ie około 132 m n.p.m . W początk ach lat siedem -dziesiątych naszego wieku kopiec m iał średnicę podstaw y około 30 m , podczas gdy w chwili obecnej w artość ta zm niejszyła się d o oko ło 26 m 5. Je st to w ynik jego p o d o ry w a n ia, co stanow i oczyw iste zagrożenie d la istnienia obiektu. Innym rodzajem zagrożenia jest w ykorzystyw anie k o p ca w charakterze miejscowego wysypiska śmieci, składanych w licznych w kopach przecinających pow ierzchnię obiektu oraz jego silne zadrzewienie pow odujące zniszczenia górnych partii płaszcza ziemnego.
„G rodzisko stożkow ate” , figurujące w kartotece A rcheologicznego Zdjęcia Polski ja k o Parzęczew stanow isko I, w prow adził do literatu ry przedm iotu L. K ajzer, określając w stępnie - n a podstaw ie kw erendy źródeł pisanych - czas jego pow stania na X IV - początek XV w.6 K opiec nie był przedm iotem wcześniejszych badań.
II
Parzęczew, stare gniazdo rodow e Parzęczewskich-Parzynczewskich, w zm ian-kow any jest w źródłach pisanych od ro k u 13857. W 1421 r. podniesiony
4 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 2, Województwo łódzkie, red. J. Z . Łoziński, W arszawa 1953, s. 89.
5 Pełna dokumentacja znajduje się w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Z abytków w Łodzi.
6 K a j z e r , Studia..., s. 259-260.
7 Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1, T ek i A . Pawińskiego, t. 3, W arszawa 1897, s. 2.
Ľ- ■--- 1--- 1- . . . j--- 1 l
О 5 0 0 m A km
N i w e l a c j e e l e m e n t ó w konstrukcji 1- <31,52 m n.pm 2- 131,55 3-131.46 4 -1 3 1 ,4 4 5 - 1 3 1 5 6 6 131,45 M 31,51 в 131.43 9 131,42 10-131,51 11 -131.55 12 131.42 13-131,59 14-131,31 15-131,29 16-131.32 17 131,24 1 « - 131,18 19- 13134 kamie ń
drewniany elemenk konstrukcji ($ element drewniany „na s2torc'
0,5 m
Rys. 2. Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. Relikty konstrukcji zapobiegającej rozsypywaniu się i podmywaniu przez wodę kopca, zlokalizowane w wykopie U l (część S). I - niebieska glina nasypowa, 11 - nawodniony, szary piasek
został d o rangi m iasta lokow anego na praw ie m ag d eb u rsk im 8. J a k o m iasto P arnyczew o-Parznyczew w ym ienione zostało przez Ja n a Ł askiego w jego
L iber beneficiorum4. C h a ra k te r w zm ianek o m iejscow ości przekonuje, iż
nigdy nie rozw inęła się o n a w większy organizm m iejski. Ju ż w 1539 r. w ym aganym stało się potw ierdzenie praw m iejskich dla P arzęczew a10.
N ieco bliższych d anych dotyczących m iasteczka d o starc za n o ta regestru poborow ego pow iatu łęczyckiego z 1576 r. W dokum encie tym zarejestrow ano działających w Parzęczewie: 14 rzemieślników, trzy karczm y, jednego rzeżnika, dw óch przekupniów , dw óch kom orników , dw óch warzących gorzałkę. Wszyscy oni zapłacili ogółem 9 florenów i 8 groszy p o b o ru 11. D a n e te w a rto p o ró w n a ć z prezentow anym i przez ten sam d o k u m en t w ysokościam i p o b o ru zapłaconym i przez inne m iasta w ojew ództw a łęczyckiego. I ta k królew ska i w ojew ódzka Łęczyca zapłaciła w 1576 r. p o d atek w w ysokości 207 fi. 22 g r 12, arcybiskupi P iątek 146 fl. 5 g r13, szlacheckie: Bielawy 62 fi. 3 g r14, S o b o ta 20 fl. 26 g r15, K rośniew ice 10 fl. 26 g r16, G ra b ó w 8 fl. 4 g r17, O rłów zaś, odgryw ający rolę m iasta pow iatow ego, tylko 5 fl. 16 g r18. Z pow yższych p rz y k ła d ó w w ynika, iż Parzęczew naw et ja k n a w a ru n k i ek o n o m iczn e fun k cjo n o w an ia m iast w Łęczyckiem , k tó re przecież w skali całego k raju nie były najlepsze, prezentow ał się skrom nie i lokow ał w śród m iast zdecy-d ow anie ubogich. R zeczyw ista ro la Parzęczew a ja k o m ia sta ogran iczała się więc niem al w yłącznie d o obsłu g iw an ia niew ielkiego ry n k u lo k aln eg o , tw orzonego u schyłku średniow iecza i w czasach now ożytnych p rzez wsie p o łudniow o-zachodnich ok rajó w skupiska Łęczyckiego, szczególnie zaś osad w chodzących w skład wielow ioskow ego klucza m ajątkow ego Parzęczew skich, k tó reg o Parzęczew był centrum .
Wielowioskowy klucz będący fortuną rodziny Parzęczewskich S. M . Zającz-kow ski umieścił w śród 14 tzw. kluczy m iejskich Ziem i Łęczyckiej19. T rz o n
8 M . B o g u c k a , H. S a m s o n o w i c z , Dzieje m iast i mieszczaństwa w Polsce przedroz-biorowej, W rocław 1986, s. 87.
9 J. Ł a s k i , Liber beneficiorum archidioecensis gnesnensis, wyd. J. Łukom ski, t. 2, Gniezno 1881, s. 357-359.
10 S. U r u s k i , Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 13, Warszawa 1916, s. 225. 11 Polska X V I wieku p od względem geograficzno-statystycznym, wyd. A. Pawiński, t. 2, Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. 13, Warszawa 1883, s. 118.
12 Tam że, s. 112. 13 Tam że, s. 115. 14 Tam że, s. 115-116. 15 Tam że, s. 114. 16 Tam że, s. 113. 17 Tam że, s. 114. 18 Tam że, s. 114.
19 S. M . Z a j ą c z k o w s k i , Studia nad wielowioskową własnością szlachecką w Łęczyckiem i Sieradzkiem i je j rolą w osadnictwie ( od końca X IV do poł. X V I w .), „K w a rta ln ik H istorii K u ltu ry M aterialn ej” (dalej K H K M ) 1966, R . X IV , n r 2, s. 184.
tych d ó b r w pierwszej połow ie XV w., oprócz m iasta i wsi Parzęczew , stanow iły n astęp u jące m iejscow ości: Śliw niki, W ytrzyszczki, W ilkow ice, O strów koło Łęczycy, G ledzianów ek, K u c h ary , Zieleniew, S okola G ó ra , oraz zaginione wsie: Strzeblew, Ł ążki, W oźniki. Parzęczewscy korzystali też z d o ch o d ó w p o ch o d zący ch ze wsi królew skiej L u b ień . W sum ie więc m ajątek obejm ow ał 15-20 p u n k tó w osadniczych położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Parzęczewa i tw orzących zw arty kom pleks. P rzedstaw iona sytuacja dotyczy m aksym alnego rozw oju klucza20. Z tego też okresu, k o n k re tn ie zaś z ro k u 1450, pochodzi przekaz pisany, który w stw ierdzeniu „ad fortalicio et ad fossae” potw ierdza istnienie obiektu będącego przedm iotem naszych b a d a ń 21. Jest to zresztą jed y n a tego rodzaju w zm ianka. K o m p lek s d ó b r rodziny Parzęczew skich przetrw ał z niewielkim i zm ianam i d o ro k u 1487. N a przełom ie wieków XV i XVI utracili Parzęczewscy w szystkie swoje d o b ra , k tó re ulegając rozproszeniu przeszły w ręce spokrew nionych z nimi rodzin. Ź ró d ła XVI-wieczne w zm iankują też różnych właścicieli sam ego Parzęczew a22.
P ozostaw iając n a uboczu rozw ażania dotyczące przynależności Parzęczew -skich d o którejś z rodzin heraldycznych, należy przyjąć najbardziej w tym względzie rozpow szechniony pogląd, iż pieczętowali się oni herbem R o la23. W ciągu X IV i XV w. była to ro dzina licząca się w skali Łęczyckiego. B adania A. Szym czakowej dotyczące urzędników łęczyckich w średniow ieczu przekonują, że statusow i m ajątkow em u, jaki osiągnęła rodzina Parzęczewskich w tym czasie, tow arzyszył prestiż zw iązany z trzy m an y m i przez nich godnościami. W czterech kolejnych pokoleniach (1358-1482) pełnili Parzęczew-scy następujące urzędy: w pokoleniu pierwszym: M ikołaj - urząd chorążego większego łęczyckiego (1358-1386), W ojciech - u rząd w ojskiego łęczyckiego (1386-1403); w pokoleniu drugim : W ojciech - urząd sk arb n ik a łęczyckiego (1405-1412), łowczego m niejszego (1412-1438) oraz cześnika łęczyckiego (1438-1449), S tefan Puczek - urząd sto ln ik a łęczyckiego (1420-1424); w p o k o len iu trzecim : M ikołaj - godność w ojskiego łęczyckiego (1447) i funkcję burgrabiego zam ku m ościańskiego (1443), Ja n - u rząd sk arb n ik a
20 S. M . Z a j ą c z k o w s k i , O wielowioskowej własności szlacheckiej tv województwie łęczyckim w X V i pierwszej połowie X V I wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwerstytetu Łódzkiego" (dalej Z N U Ł ) 1969, ser. I, z. 60, s. 79-104.
21 K a j z e r , Studia..., s. 259.
22 Z a j ą c z k o w s k i , O wielowioskowej..., s. 95.
23 Nazwisko Parzęczewski notowane jest w źródłach w formie obocznej Parzinczewski (Parzynczewski). Często przy tym mylone jest z nazwiskiem Parzniczewski i Parzniewski (!). Być może stąd wynika informacja, jakoby Zygmunt Parzynczewski pieczętował się herbem Papara (herb Parzniewskich); por. U r u s k i, Rodzina, s. 224—225; Pobka encyklopedia szlachecka. W ykazy polskich rodzin szlacheckich, oprać. S. J. Starykoń-Kasprzycki, M . Dm ochowski, t. 9, Warszawa 1937, s. 260-261; także Urzędnicy łęczyccy, sieradzccy i wieluńscy w X V I - X V I I w. Spisy, oprać. E. Opaliński, H . Źerek-Kleszcz, red. A . Gąsiorowski, K ó rn ik 1993, s. 281.
łęczyckiego (1450-1465); w pokoleniu czw artym : A dam - u rząd m iecznika łęczyckiego (po 1470)24. Zaprezentow ane zestawienie dobrze ilustruje społeczną pozycję Parzęczew skich. W idać, że ich znaczenie nie w y k raczało p o za granicę Łęczyckiego oraz że w ram ach tego województwa obsadzali Parzęczew- scy urzędy często i licznie, nie należące jed n ak d o wyższych w hierarchii urzędniczej.
W yjątkiem jest W ojciech (z drugiego pokolenia), k tó ry - o p ró cz wyżej wymienionych godności - pełnił w latach 1424-1427 urząd starosty łęczyckiego, zastępując na tym stanow isku W ojciecha M alskiego, pochłoniętego w tym czasie obow iązkam i na dw orze królewskim 25. A ktyw ność n a forum publicznym łączył W ojciech cześnikow ic z dbałością o rodzinny m ajątek . Jem u to w łaśnie przypisać należy jeśli nie stw orzenie fortu n y , to na pew no jej w ydatne pom nożenie i doprow adzenie d o największego rozkw itu. Pow iększył on klucz m ajątk o w y o wsie Śliwniki i W ytrzeszczki, działy w Ł ążk ach i W oźnikach. P o krew nym M ikołaju, chorążym łęczyckim, odziedziczył też działy w C edrow icach. W ro k u 1427 otrzym ał od W ładysław a Jagiełły pozw olenie n a w ykup wsi królew skiej L ubień. Z a cenę 225 grzywien nabył W ojciech w 1447 r. Ł apcin, zaś za 320 Pieskowice. T o , w edług późniejszych źródłow ych określeń, „fundow anie się” W ojciecha cześnikow ica w m ajątek , k o m p lem en tarn e z liczbą i jak o ścią piastow anych urzędów , czyni z niego najw ybitniejszego przedstaw iciela rodziny P arzęczew skich26.
W tym sam ym m niej więcej czasie co W ojciech, tj. w pierwszej połow ic XV w., rzu tkością w kw estiach m ajątkow ych, u d o k u m en to w an ą źródłow o, odznaczał się inny jeszcze Parzęczew ski - Stefan Puczek. P isał się z nieziden-tyfikow anego d o dziś „G la m k o w a” , a większość jego d ó b r znajdow ała się n a pograniczu pow iatów łęczyckiego i orłow skiego. O so b a S tefana isto tn a jest z uwagi n a fakt, że po stryju M ikołaju, chorążym łęczyckim, odziedziczył o n m . in. działy w Parzęczewie, oraz że w ręce p o to m k ó w S tefana przeszła s p o ra część w ielow ioskow ego k lucza d ó b r rodzin n y ch . W ro k u 1487, uznaw anym za p o cz ątek istotniejszych zm ian w stru k tu rz e tych d ó b r, W ojciech z O strow a, w nuk Stefana, sprzedał Jadw idze, w nuczce W ojciecha cześnikow ica, m iasto i wieś Parzęczew, a także Śliwniki, W ytrzyszczki, Sokolą G órę, Suchodół, sołectwo we wsi Orła, wieś Lubień i dom w Łęczycy27. O statnim wybitniejszym , znanym ze źródeł, Parzęczew skim , był Z ygm unt, kasztelan inow łodzki (1538) i łęczycki (1545), z racji pełnionych przez siebie
24 A . S z y m c z a k ó w a, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do pol. X V wieku, A U L , 1984, F o lia historica, z. 20, s. 68; t a ż , Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy do pol. X V wieku, Łódź 1982, maszynopis pracy doktorskiej w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, s. 196-198 i Aneks, s. 61.
25 Tam że, Aneks, s. 24.
26 Z a j ą c z k o w s k i , O wie/owioskowej..., s. 95.
godności sen ato r R zeczypospolitej28. W iadom o, że w burzliw ym 1537, roku wojny dom ow ej, d ał się poznać ja k o stro n n ik dw oru, szerm ujący hasłam i zgody narodow ej i porzucenia niesnasków dla d o b ra państw a. Z a jego to właśnie przyczyną Parzęczew w ro k u 1539 o trzym ał potw ierdzenie swych praw m iejskich29.
III
Przystępując do bad ań terenowych założono, iż optym alnym rozw iązaniem stanie się przebadanie wycinka nasypu, będącego jego prom ieniem . Pozw alało to n a prześledzenie naw arstw ień połow y kopca i rozpoznanie w sposób ogólny c h a rak teru jego zabudow y30. W yeksplorow ano trzy w ykopy o łącznej pow ierzchni 25 m 2 i k u b atu rz e oko ło 55 m 3.
R ysunki 3-5 w sposób całościow y przedstaw iają sytuację stratygraficzną, dlateg o też w opisie poszczególnych w ykopów uw zględniono tylko elem enty najistotniejsze.
W ykop I (rys. 3) o w ym iarach 2,0 x 5,0 m (z jednom etrow ym m urkiem profilow ym od północy) w ytyczono od w ierzchołka ko p ca ku północy, n a głębokości niwelacyjnej 135,82-135,28 m n.p.m . i eksplorow ano (tylko część p ó łn o c n ą ) d ziew ięciom a w a rstw am i m ech an iczn y m i d o g łęb o k o ści 131,70 m n .p .m .31. W ykop odznaczał się stosunkow o p ro stą stratygrafią. Pod w arstw am i zewnętrznego płaszcza ziemnego (w arstw a I)32 zaobserw ow ano nikły poziom kulturow y złożony z ciemnej próchnicy kulturow ej z węglami drzew nym i (w arstw a 2), pod k tó rą zalegało gliniane klepisko (w arstw a 3) oraz spiaszczona próch n ica z popiołem (w arstw a 4). M ak sy m aln a m iąższość poziom u w ynosiła 40 cm. W w arstw ach w chodzących w jego skład zalegały now ożytne zabytki. Poniżej, tj. od głębokości 134,50 m n.p.m . d o głębokości 132,40 m n.p.m . stw ierdzono obecność piaszczystych nasypów (w arstw y 5,
1 , 1 A., 7B, 8, 10, 11) bez m ateriału źródłow ego. P od nim i zaobserw ow ano
p róchniczną w arstw ę kultu ro w ą o m iąższości do 20 cm, złożoną z grudek gliny, polepy i węgli drzew nych oraz zaw ierającą nieliczne zabytki (w arst-wa 12). Z alegała o n a na głębokości 132,10 m. n.p.m ., bezpośrednio n a
“ Urzędnicy..., 281.
25 U r u s k i , Rodzina, s. 224-225.
30 Część niniejszego tekstu opisującego i podsumowującego badania w Parzęczewie spo-rządzono na podstawie opracowania J. K a j z e r a , Sprawozdanie z archeologicznych badań sondażewo-weryfikacyjnych kopca w Parzęczew ie, gm. loco, woj. łódzkie, przeprowadzonych na zlecenie И К /, w Ł odzi w 1988 roku, Łódź 1988, maszynopis w archiwum W K Z w Łodzi.
3' Pom iarów niwelacyjnych dokonywano od kołka stojącego na wierzchołku nasypu odniesionego do sieci państwowej o wysokości 136,0 m n.p.m.
32 W nawiasach podano numerację warstw naturalnych zgodnie z numeracją na rysunkach p rofili wykopów.
poziom ie łąki „pierw otnej” (w arstw a 13), k tó ra od głębokości 132,0 m n.p.m . przechodziła w calcow y piasek.
W ykop II (por. rys. 4) o w ym iarach 2,0 x 5,0 m w ytyczono n a prze-dłużeniu w ykopu I w k ie ru n k u półn o cn y m , po sto k u nasy p u (m iędzy w ykopam i I i II pozostaw iono m urek o w ym iarach 2,0 x 2,0 m ). W y k o p posad o w io n o na poziom ie niwelacyjnym 134,40-134,20 m n.p.m . i eks-plorow ano pięcioma w arstwam i m echanicznymi do głębokości 130,80 m n.p.m . (tylko p a rtią północną). Pod w spółczesną p róchnicą (w arstw a I) zaw ierającą m ateria ł now ożytny stw ierdzono piaszczyste naw arstw ienia ko p ca (w arstw y 2, 3, 4), poniżej który ch , n a głębokości 132,20 m n.p.m ., w ystąpiła szara k u ltu ro w a próch n ica z węglami (w arstw a 5). M iąższość w arstw y nie prze-k raczała 30 cm . N a prze-k ry w ała o n a poziom łąprze-ki „pierw o tn ej” i zan iprze-k ała prze-ku północy. P ozbaw iona m ateriału źródłow ego, dała się jed n ak - dzięki podobnej głębokości zalegania o ra z stru k tu rze identyfikow ać z w arstw ą 12 w y k o -pu I, stanow iącą niższy poziom kulturow y. W części północnej w yko-pu II, w k ra cza jące j n a te re n w spółczesnej łą k i, z a o b se rw o w a n o d w a p o z io -m y to rfo w y ch zasto isk : pierw szy (w a rstw a 8) n a g łęb o k o ścia ch
131,90-131,20 m n.p.m ., drugi (w arstw a 9) na głębokości 130,90 m n.p.m . O bserw ow ana sytuacja niedw uznacznie w skazuje, że m am y tu d o czynienia z dw om a poziom am i łąki: starszym , zw iązanym z niew ielką n a tu ra ln ą kępą, n a której ulokow ało się starsze osadnictw o, i m łodszym , pow stałym po usypaniu kopca. Obserwację tę potwierdziła eksploracja w ykopu III. R uchom y m ateria ł w w ykopie II stw ierdzono w zasadzie tylko w w arstw ach osypiska nasypu, dlatego też należy stwierdzić, iż pochodzi on w całości z wyższej, czyli m łodszej fazy użytkow ania obiektu.
W y k o p II I (por. rys. 5), o w ym iarach 1,0 x 5,0 m , zało żo n o n a przedłużeniu osi wyznaczonej w ykopam i I i II z jednom etrow ym odstępem od północnej ściany w ykopu II. P osadow iono go n a poziom ie łąki, tj. na głębokości 132,10—131,95 m n .p .m ., i ek sp lo ro w an o trze m a w arstw am i m echanicznym i do głębokości 130,70 m n.p.m ., od której dalsza praca, z uwagi n a napływ wód gruntow ych, staw ała się niem ożliw a. W części północnej w ykopu obserw ow ano w yłącznie n atu ra ln e poziom y, zw iązane z zastoiskam i w odnym i, w tym też to rf z próch n icą bagienną (w arstw a 2), odpow iadający analogicznej w arstw ie w w ykopie II (w arstw a 8) w iązanej z m łodszym poziom em łąki. W części południow ej w ykopu stw ierdzono n ato m iast obecność drew nianych m oszczeń w zm acnianych elem entam i p io -now ym i w postaci zaostrzonych kołków . Z a linią tych um ocnień biegł pas naw iezionej niebieskiej gliny (w arstw a 6), k tó rą stabilizow ano kam ieniam i eratycznym i, d o d atk o w o w zm ocnionym i dranicam i i obrzynkam i drew na. Przebieg całej k o nstrukcji rów nolegle do kraw ędzi stożka oraz obecność w w ykopie now ożytnego m ateriału zabytkow ego w ydają się potw ierdzać hipotezę, że są to relikty obw odu otaczającego nasyp i zapobiegającego jego rozsypyw aniu lub rozm yw aniu przez w ody łąkow e.
132,0 131,5
мил
-150,5 132.0 30 cm oi profitu С ) k a m i e ń bierwiono Ü5 lnRys. 5 Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. U kład warstw w wykopie I I I - profil W
• humus orny, 2 — to r f z próchnicą bagienną, 3 — nawodniony, szary piasek, 4 - to rf, 5 - nawodniony, szary iłek z piaskiem, 6 — niebieska glina
P rz e m y s ła w W e s o łe k
Z b ió r zab y tk ó w ruchom ych (1015 sztuk.) zaw iera 819 u łam ków naczyń ceramicznych, 135 fragm entów kalli piecowych, 39 ułam ków kości zwierzęcych o raz inne nieliczne przedm ioty, takie ja k grot, gwoździe, k ó łk o brązow e, fragm enty skóry.
W zbiorze parzęczew skim najliczniej reprezentow ana jest ceram ika n a -czyniow a. Jej stan zachow ania należy, z uwagi na silne ro zdrobnienie, uznać za zły. P o dobnie m a się spraw a z jej reprezentatyw nością. T en stan rzeczy spow odow ał, iż przeprow adzenie pełnej analizy, tj. takiej, w której ob o k ro z p o z n a n ia cech technologicznych u łam k ó w naczyń p rz e p ro w a d z a się rów nież klasyfikację form alną, stało się niemożliwe.
C eram ikę naczyniow ą podzielono na grupy technologiczne w edług sche-m a tu w ypracow anego przez L. K a jz era33. C h a ra k te r zbioru, w którysche-m zaobserw ow ano obfite w ystępow anie ułam ków posiadających cechy pośrednie pom iędzy tradycyjną ceram iką grupy A o raz całkow icie now ożytną ceram iką grupy D , zadecydow ał o w yodrębnieniu grupy technologicznej pośredniej, określonej sym bolem A D .
Z ałączone tabele (1-3) w sposób pełny o b ra zu ją stratygraficzny rozkład w ydzielonych grup ułam ków naczyń, w tym więc m iejscu w ypadnie om ów ić elem enty dla zbioru najistotniejsze.
N ajciekaw szą sytuację zaobserw ow ano po zakończeniu eksploracji wy-k o p u I. Stw ierdzenie w jego profilach dw u różnych poziom ów wy-kulturow ych przedzielanych piaszczystym i nasypam i przekonało, iż m ateria ł źródłow y znaleziony w najniższych p artiach w ykopu (w arstw a m echaniczna 9) należy tra k to w a ć rozłącznie w stosunku do reszty zbioru. A naliza technologiczna pięciu fragm entów znalezionej tam ceram iki w ykazała, że są to ułam ki sporządzone według recept g arncarstw a „trad y cy jn eg o ” (grupa A). W yryw -kow y ch a ra k te r p ró b y pozw olił ogólnie tylko d ato w a ć je na wiek X V , co przy okazji określiło też datow anie starszego poziom u.
Z biór ułam ków naczyń ceramicznych zgrom adzonych w wyniku ek sploraqi górnego poziom u kulturow ego w ykopu I oraz z w ykopów II i III p rz y p o -rząd k o w ać należy m łodszej fazie użytkow ania obiektu. C echą isto tn ą tego m a te ria łu jest d o m in acja i pow szechne w ystępow anie u łam ków naczyń klasyfikow anych ja k o A D w eksplorow anych w arstw ach m echanicznych. F a k t ten rodził zasadne pytanie, czy liczebność ułam ków tej grupy stanow i w skazów kę d o określenia chronologii obiektu, k tó rą wówczas należałoby cofnąc, czy też jest o n a odbiciem długiego przeżyw ania się recept garncarstw a średniow iecznego i zw iązanych z nim zapóźnień technologicznych w rejonie parzęczew skim . O dpow iedzi n a p y tan ie d o starc zy ła a n a liz a p o zostałych ułam ków naczyń w spółw ystępujących z ułam kam i grupy A D .
L. K a j z e r , Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego" zamku w Raciążku, K H K M , 1986, R. XXXIV, n r 2, s. 199-225; t e n ż e , W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, K H K M 1991 R X X X IX s. 467-484.
Parzęczew, gm. loco. Zestawienie m ateriału źródłowego z wykopu I
W arstwa
Ceram ika naczyniowa
Razem Ż e la z o S z k ło K a fl e Kośc i z w ie rz ę c e A AD В С D E F In n e Razem : 1 - 168 7 4 28 6 13 226 1* 3 15 - l b 20 2 - 136 1 1 9 - 2 149 T - 1 9 1“ 18 3 - 91 5 1 22 - 4 123 - - 1 4 - 5 4 - 7 1 - 2 - - 10 - - - 9 - 9
5 bez m ateriału źródłowego
6 - - 1 - 3 - - -
-7 bez materiału źródłowego
8 bez m ateriału źródłowego
9 5 - - - 5 - - -
-H ałda - - - 2 - - 2
Razem 5 402 15 6 64 6 19 517 8 3 19 22 2 54
% 0,97 77,76 2,9 1,16 12,36 1,16 3,67 100
* Fragm ent niezidentyfikowanego przedm iotu. b Fragm ent płytki posadzkow ej.c 1 grot, 2 gwoździe, 4 przedm ioty niezidentyfikow ane. d K ółko brązowe. P rz em y sła w W e so łe k
T a b e l a 2
Parzęczew, gm. loco. Zestawienie materiału źródłowego z wykopu II
W arstwa
Ceram ika naczyniowa
Razem Kafle zwierzęceKości Razem
AD В С D E F 1 2 - 2 19 3 1 27 10 5 15 2 2 6 2 2 - - 12 - - -3 5 3 2 8 1 7 26 15 1 16 4 21 8 3 36 3 1 72 34 4 38 5 5 4 - 9 - - 18 8 2 10 Razem % 35 22,58 21 13,54 9 5,80 74 47,74 7 4,51 9 5,20 155 100 67 12 79 T a b e l a 3
Parzęczew, gm. loco. Zestawienie materiału źródłowego z wykopu III
W arstwa
Ceram ika naczyniowa
Razem S z k ło K a fl e K oś d z w ie rz ę c e In n e R a z e m AD В С D E F 1 2 7 4 60 8 7 88 1 30 1 - 32 2 2 1 1 12 3 6 25 - 5 2 - 7 3 6 11 - 21 1 - 39 - 15 2 2* 19 Razem 10 19 5 93 12 13 152 1 50 5 2 58 % 6,58 12,5 3,29 61,18 7,89 8,56 100
• 2 fragm enty skóry.
Z relacji m iędzy ułam kam i naczyń grupy A D i D (w ykonanych w edług całkowicie now ożytnych technologii) polegającej n a stałym współwystępowaniu ich w poszczególnych w arstw ach, w ynika, że wysoki procentow y udział u łam k ó w naczyń g rupy A D nie o k reśla ch ro n o lo g ii k o p ca w sp osób bezpośredni, jest n ato m iast efektem sugerow anego ju ż zapóźnienia tech n o -logicznego.
S tw ierdzić n ależy, że an a liz o w a n y zb ió r ceram ik i stan o w i p ro d u k t lokalnego w arsztatu garncarskiego. S tosując znany w literaturze przedm iotu
T a b l i c a I
Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. Ceram ika naczyniowa grupy technologicznej AD. W ykop I 1, 4 - warstwa pierwsza, 2 - warstwa druga, 3 - warstwa trzecia
K W W
Íм в я и я в
0 5 cm
T a b l i c a II
Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. Ceram ika naczyniowa grupy technologicznej A D . W ykop I 1, 2 - warstwa pierwsza, 3 - warstwa druga
0________ 5 cm ■ ■ ■ ■_<—i
T a b l i c a III
Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. Ceramika naczyniowa grup technologicznych B, C, D 1 - wykop I, warstwa trzecia, 2-4 - wykop III, warstwa druga
0 5 cm
po d ział n a ceram ikę „m iejską” i „w iejską” 34 zaliczyć go trze b a d o tego drugiego. O bserw ację tę potw ierdza niski, nie przekraczający w całości zbioru 9,15% udział ułam ków naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej (g ru p a B), charakterystycznych dla w arsztatów m iejskich.
Nieliczne i niezbyt luksusow e są ułam ki naczyń g rup E i F , jed n ak ż e ich obecność w skazuje n a funkcjonow anie obiek tu w Parzęczew ie w głąb czasów now ożytnych. O „now ożytności” zespołu parzęczewskiego p rz ek o n u ją też n iek tó re form y naczyń spotykanych w grupie ceram iki E i F , ja k np. obecność polew anych talerzy.
D a to w an ie bezwzględne om aw ianego zbioru, a przy tym zakreślenie ram chronologicznych funkcjonow ania obiektu w Parzęczewie, nie jest zadaniem łatw ym , głównie ze względu n a lokalny, wiejski ch a ra k te r w chodzących w jeg o skład frag m en tó w naczyń ceram icznych. Ja k ju ż w sp o m n ian o , ułam ki zw iązane z niższym poziom em użytkow ym (w ykop I, w arstw a 12 o ra z jej k o n ty n u acja w w ykopie II tj. w arstw a 5) dato w an e są szeroko n a wiek XV, n ato m iast d atow anie p o czątku tego zespołu ceram icznego zw ią-zanego z wyższym poziom em odnieść w ypada d o końcow ej fazy trzeciego e tap u rozw oju g arncarstw a późnośredniow iecznego w edług J. K ru p p ć g o i d ato w a ć m o żn a na początek wieku X V I, chociaż w w ypadku terenów tw orzących prow incję R zeczypospolitej także na d ru g ą i trzecią ćwierć tego stulecia35. B rak w om aw ianym zbiorze cech charakterystycznych dla g a rn -carstw a późnonow ożytnego pozw ala zakreślić gó rn ą granicę fu nkcjonow ania siedziby w Parzęczewie na połow ę wieku X V II.
S um ując, funkcjonow anie obiek tu na kopcu należałoby zam knąć w prze-dziale od połow y (m oże drugiej ćwierci) XVI po połow ę X V II w.
D rugim co d o liczebności zespołem w om aw ianym zbiorze zabytków są ułam ki kafli piecowych. T akże i ten m ateria ł jest silnie pokaw ałkow any, a przez to niepełnow artościow y. W ystępują w nim , o b o k ułam ków kafli garnczkow ych, także m ałe fragm enty płytek czołow ych kafli polew anych i nie szkliw ionych. N ależą one stylistycznie do k ailarstw a renesansow ego i w czesnobarkow ego i m o żn a je d atow ać n a lata od drugiej połow y XVI po koniec pierwszej połow y w ieku X V II. C hociaż w tym w ypadku kafle nie m ogą uściślić d ato w an ia funkcjonow ania obiektu, to jed n ak potw ierdzają w cześniejsze sugestie poczynione na po d staw ie zanalizow anej ceram iki naczyniow ej.
34 J. K r u p p é , Studia nad ceramiką X IV wieku ze Starego Miasta w Warszawie, W rocław 1961, s. 202; J. K a m i ń s k a , Siedlątków-obronna siedziba rycerska z X IV wieku, „Prace i M ateriały M uzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1968, Ser. archeologiczna, n r 15, s. 46-54; K a j z e r , W sprawie..., s. 469.
35 L. K a j z e r , Z am ek w Raciążku, Budownictwo obronno-rezydencjonałne K ujaw i Ziemi D obrzyńskiej, Łódź 1990, s. 250.
T a b l i c a IV Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. Fragm enty kalli piecowych
1 - wykop I, hałda, 2 - wykop I, warstwa druga, 3 - wykop 111, warstwa pierwsza, 4, 6 - wykop II, warstwa trzecia, 5 - wykop III, warstwa trzecia
Z pozostałych nielicznych zabytków (oprócz ułam ków kości zw ierzęcych) znalezionych n a stanow isku odnotow ać należy trzy fragm enty szkieł okiennych dw a fragm enty szkieł taflow ych i jeden fragm ent gom ółki) o ra z ułam ek płytki posadzkow ej, potw ierdzające dw orski c h a ra k te r zabudow y kopca. Innym i d robnym i znaleziskam i były: osiem fragm entów p rzedm iotów żelaz-nych, w tym jeden grot bełtu z tuleją i jed n o brązow e kółko. Powyższe zabytki nie m ają jed n ak dużych w alorów chronologizujących.
IV
P odsum ow ując wyniki b ad ań w Parzęczewie należy jeszcze raz podkreślić ich w eryfikacyjno-konserw atorski ch a rak ter. Ich efektem było: rozpoznanie układów stratygraficznych połowy kopca, stwierdzenie dwufazowości zabudow y założenia dw orskiego, zw eryfikowanie chronologii całego stanow iska ustalonej w stępnie przez L. K a jz era w 1980 r. oraz p ró b a uściślenia czasu fu n k -cjonow ania dw u jego faz.
T a b e l a 4
Parzęczew, gm. loco. Zestawienie zbiorcze m ateriału źródłowego
W ykop
Ceram ika naczyniowa
Razem Ż e la z o S z k ło K a ll e Kośc i z w ie rz ę c e In n e Razem A AD В С D E F I 5 402 15 6 64 6 19 517 8 3 18 22 3 54 II - 35 21 9 74 7 9 155 - - 67 12 - 79 111 - 10 19 5 93 12 13 152 - 1 50 5 2 58 Razem 5 447 55 20 231 25 41 824 8 4 135 39 5 191 Bez grupy A % 447 54,58 55 6,71 20 2,44 231 28,21 25 3,05 41 5,01 819 100
P óźne średniow iecze było okresem największej p rosperity rodziny P arzę-czewskich. Od połow y X IV w. jej przedstaw iciele pełnili liczne godności urzędnicze w w ojew ództw ie łęczyckim, a żyjący w pierwszej połow ie X V w. W ojciech cześnikow ic doprow adził ro d z in n ą fo rtu n ę d o szczytu rozw oju. L a ta jego aktyw ności gospodarczej i politycznej d o b rz e k o re sp o n d u ją z najstarszym i m ateriałam i archeologicznym i znalezionym i w Parzęczewie.
C hociaż m ateriały te są skrom ne, to je d n a k przy zachow aniu wszystkich zastrzeżeń, pow stanie dw orskiej siedziby hipotetycznie łączyć m o żn a właśnie z h o ry z o n te m czasow ym życia W ojciecha cześnikow ica. N ie je st tak że w ykluczone, że m ogła to być fundacja jego ojca, W ojciecha, w ojskiego łęczyckiego. Być m oże to w łaśnie założenie dw orskie n azw an e zo stało w dziale rodzinnym w 1450 r. „fortalicją z fo są” . R eliktem jego jest p ra w d o p o d o b n ie poziom kulturow y zalegający bezpośrednio n a calcowej w arstw ie kępy. T a k więc okres największej p rosperity Parzęczew skich nie w iązał się ze zlokalizow aniem ich dw oru n a kopcu ziem nym . Z g rom adzone inform acje w sposób ogólny pozw alają zrekonstruow ać wielkość obszaru zajm ow anego przez „fo rtalicju m ” . Z ałożenie to obejm ow ało teren o średnicy oko ło 20 m. O jego zabudow ie nie wiemy nic. T o sam o odnosi się do jego urządzeń obronnych, m im o że w zm ianka z ro k u 1450 inform uje o obecności fosy. N ie stw ierdzenie w trakcie b ad a ń jej reliktów m oże w ynikać z fa k tu , iż ja k o fosę p o tra k to w a n o m o k re łąki okalające kępę (różnica w ysokości względnej m iędzy poziom em użytkow ym kępy a poziom em łąki wynosi tylko 0,8 m ). Sytuacja ta potw ierdza potrzebę stałej ko n fro n tacji danych źródeł pisanych z realiam i spotykanym i przez archeologów na stanow iskach średniow iecznych i now ożytnych. Problem atyczna jest też spraw a pozostałości częstokołu otaczającego dw ór w fazie starszej. Jeśli bowiem łączyć znalezione w w ykopie III drew niane m oszczenia z m łodszą fazą u żytkow ania założenia, to innych śladów obw odu obro n n eg o brak. W sum ie więc, ze względu na s k ro m n ą bazę źró d ło w ą, o b ra z pierw szej fazy siedziby parzęczew skiej (z w yjątkiem jej fund ato ró w ) nie przedstaw ia się całkow icie jasno.
Czytelniej rysuje się faza druga, z k tó rą należy wiązać usypanie wysokiego n a 4 m kopca. D o jego budow y, z uwagi n a podm okły teren, użyto piaszczystego m ateriału pochodzącego zapew ne z pobliskiej wysoczyzny. O bserw ow any do d n ia dzisiejszego na wysoczyźnie liczny pow ierzchniow y m a te ria ł ceram iczny pozw ala dom niem yw ać, że tam właśnie m ieściła się pom ocnicza zab u d o w a zespołu dw orsko-folw arcznego. N a usypanym kopcu posadow iono następnie drew niany budynek. Jego wyraźnym i pozostałościam i są: poziom glinianego klepiska oraz pokryw ająca go p ró ch n iczn a w arstw a k u ltu ro w a , stw ierdzone w pierw szych trzech m e tra c h (licząc od ściany południow ej) w ykopu I. B rak śladów posłupow ych w skazyw ać m oże, iż m am y d o czynienia z obiektem zrębow ym . N ie znam y rozm iarów tego b u d y n k u , chociaż nie w ydaje się p ra w d o p o d o b n e , aby p rz ek ra cza ł on d łu g o ść 10 m . N ie znam y tak że liczby kon d y g n acji, ale b a d a n ia nie stw ierdziły pozostałości podpiw niczenia. O tym , że b ad a n y o biekt m iał d w o rsk i c h a ra k te r św iadczą frag m en ty kafli piecow ych (p o chodzących p ra w d o p o d o b n ie z więcej niż jednego pieca), szyb o raz płytki posadzkow ej.
J a k ju ż w spom niano, d w ór n a k opcu w Parzęczewie m ógł funkcjonow ać od połow y X V I w. p o połow ę w ieku X V II (lata w ojen szw edzkich).
Ciekawie przedstaw ia się zagadnienie ew entualnego fu n d a to ra drugiej siedziby dworskiej, którym m ógł być Z ygm unt Parzęczewski (Parzynczewski), kasztelan inow łodzki i łęczycki.
C h a ra k te r w zm ianki S. U ruskiego dotyczącej Z y g m u n ta w ydaje się być znaczący36. P rzedstaw ia o n bowiem człow ieka aktyw nie angażującego się w życie polityczne kraju, w tym w spraw ę ruchu egzystencji d ó b r, k tórego rokosz 1537 r. był jednym z pierwszych epizodów. Zygm unt występował w nim jednak jak o zwolennik współdziałania szlachty z królem. Z akończone sukcesem w 1539 r. stara n ia Z ygm unta o potw ierdzenie praw m iejskich d la Parzęczew a są sygnałem w dw u istotnych kw estiach. P ośrednio pośw iadczają, iż był on właścicielem miejscowości (lub jej istotnej części), co wobec skom plikow anych p odziałów m ajątkow ych nie byłoby oczywiste. Po w tóre zaś inform ują, że czynił on wysiłki zmierzające do porządkow ania spraw związanych z m ajątkiem rodzinnym . W sumie więc Zygm unt jawi się jak o osoba am bitna i przedsiębior-cza. L okow anie w Parzęczewie siedziby n a kopcu d obrze koresponduje z ch a-rakterem działań podejm ow anych przez kasztelana i uw iarygodnia hipotezę, że to właśnie on m ógł być fundatorem tego założenia. Niebagatelną rolę odgryw a-ją tu tzw. treści ideowe, których d w ó r n a kopcu był nośnikiem . S tanow ił on
przecież m anifestację nadrzędności jego właściciela w sto su n k u d o okolicy i p o d kreślał niezależność m ajątk o w ą. W ybór tego sam ego, co w w ypadku starszego założenia, m iejsca dla nowego dw oru (poza oczywistymi w zględam i o b ro n y przed „złym sąsiadem ”) m ógł też być bezpośrednim odw ołaniem się fu n d a to ra d o tradycji i okresu największej świetności rodziny.
E fekty p ra c w Parzęczewie p okazują, że nie zawsze okres największej prosp erity rodziny zw iązany był z lokow aniem przez jej przedstaw icieli siedziby n a k o p cu . Jest to zrozum iałe, zw ażyw szy n a fa k t żyw otności zw yczaju fundow ania siedzib pańskich n a nasypach ziem nych aż d o ko ń ca X V III w. i pow szechności tego rodzaju założeń w XV i X V I w. w gronie szlachty-posesjonatów kilku wsi.
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego
Przem ysław Wesołek
T H E ROLA PARZĘCZEW SK IS’ M ANO R H OUSE IN PA RZĘCZEW IN T H E L IG H T O F RESEA RCH IN 1988
The results o f research on the mound (relics o f fortified m anor house) in Parzęczew, voi. Łódź, are discussed in this article. W orks taken in 1988 should be treated as a p a rt o f the
studies o f lay defensive architecture o f Łęczyca region in the late medieval and m odern period. T heir first stage was finished in 1980 by publishing a book by L. Kajzer.
Parzęczew is a village laying 25 km north-w est from Łódź. In the M iddle Ages and m odern period it was a small town (town rights in 1421), private property o f the R ola Parzęczewski family and the centre o f its estate consisting o f few villages.
The R ola Parzęczewski was a noble and prom inent family in Łęczyca district from the end o f 14th to the second half of the 16th century. F o r four generations (1358-1482) people deriving from this family were holding numerous posts in Łęczyca region, although their rank were never high in official hierarchy. In this period Wojciech Parzęczewski was the most em inent and enterprising representative o f the family, the one who brought the Parzęczewskis’ fortune to the flowering. The last well known Parzęczewski was Zygmunt, Inow łódz castellan (1538) and Łęczyca castellan (1545). D ue to his effort Parzęczew took a reconfirm ation of its town rights in 1539.
Research th at were carried out in Parzęczew in 1988 concerned relics o f Parzęczewskis’ m anor house which is the mound in the lowering o f the river O nida. The object was m entioned in historical sources one time only, during a partition of the family estate in 1450 (,,ad fo rtalid o et ad fossae” ). The results o f this research (which had only sounding and verifying character) are as followed: the recognition o f layer stratification inside the m ound, confirm ation o f two phases building, verification of chronology of the whole site. In the first phase (dated broadly to the 15th century) a m anor house located on a small, natural islet was built. N othing can be told ab o u t the form o f this house, either its fortifications (investigations did n o t confirm a presence o f the m oat mentioned in the historical source). However this foundation might be connected with above-mentioned Wojciech. In the second phase (second half o f the 16th to half of the 17th century) a conical, 4 m high, m ound had been formed on the same place and then a m anor house was built. There is scarce evidence to talk about this construction, as well. The m anor house was no longer than 10 m. I t was constructed as a frame building. It had n o cellar. A lthough during this time Parzęczew had few owners, we may consider the fortified m anor house on the m ound with Zygm unt Parzęczewski.
The general result of the research in Parzęczew showed th at construction o f a m anor house on the m ound did not always correspond with time of the family highest prosperity.
