Groby z bronią z cmentarzyska kultury przeworskiej w Kompinie, woj. skierniewickie

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA ARCHAEOLOGICA 22, 1998

Lubom ira Tyszler

GROBY Z BRONIĄ

Z CM ENTARZYSKA KULTURY PRZEW O RSK IEJ W K O M PINIE, W O J. SKIERNIEWICKIE

C m entarzysko kultury przew orskiej w K om pinie, stanow isko 12, znajduje się n a terasie nadzalew ow ej rzeki Bzury, w odległości około 0,4 km n a p ó łn o c od jej k o ry ta (rys. 1). Pierw sze b a d a n ia n a stan o w isk u , k tó re p o d ję to w 1988 r. n a p o d sta w ie in fo rm ac ji u zy sk an y ch w w yw iadzie terenow ym , przyniosły odkrycie sześciu g ro b ó w 1. P race k o n ty n u o w a n o w latach 1991 i 19932. N a przebadanym obszarze około 330 m 2 o d k ry to dotychczas 24 groby. N a cm entarzysku w ystąpiły bruki kam ienne zw iązane z pochów kam i, tw orzące niekiedy kilkuw arstw ow e konstrukcje z kam ieni eratycznych; w większości jed n ak uległy one zniszczeniu i rozw leczeniu nie zachow ując pierw otnego układu. Ukończenie badań na cm entarzysku w K o m -pinie nastręcza wiele problem ów , ze względu n a położenie stanow iska n a pryw atnych terenach upraw ogrodow ych oraz w obrębie zab u d o w ań m iesz-kalno-gospodarczych. D otychczasow e odkrycia określają chronologię stanow i-ska n a czas od m łodszego okresu przedrzym skiego (początek w fazach A 1 -A 2 ) aż po fazę C2 m łodszego okresu rzym skiego3.

1 Informację uzyskano od ob. W. Wałasińskiego zam. w Kompinie, który następnie wyraził zgodę na prowadzenie badań sondażowych w obrębie jego gospodarstwa. Dalsze prace prowadzono na gruntach ob. J. i H. Wilków. Wymienionym osobom składam podziękowanie. L. T y s z l e r , Kompina stan. 6, woj. skierniewickie, „Informator Archeologiczny”, Badania 1988, Warszawa 1992, s. 76 (później stanowisko otrzymało numer 12).

2 L. T y s z l e r , Kompina, stan. 12, woj. skierniewickie, „Informator Archeologiczny” , Badania 1991, 1993 (w druku). Prace badawcze prowadzono z funduszów WKZ w Skierniewicach, natomiast sezon 1993 finansował Urząd Gminny w Nieborowie.

3 T. D ą b r o w s k a , Wczesne fa z y kultury przeworskiej, chronologia - zasięg - powiązania, Warszawa 1988; K. G o d ł o w s k i , Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den

Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten, [w:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków 1992, s. 23-54.

Rys. 1. Kompina, gm. Nieborów, woj. skierniewickie, stan. 12 x - położenie stanowiska

Inform acje archiw alne o m ateriałach grobow ych z okresu wpływ ów rzym skich w K om pinie poch o d zą z wczesnego okresu pow ojennego. C m en-tarzy sk o znajdow ać się m iało n a lewym brzegu rzeki B zury, przy d ro d ze p row adzącej przez wieś. Zniszczeniu uległo ju ż p rzynajm niej w latac h 1945-1947. W przypadkow o odkrytym grobie ciałopalnym znaleziono część ro n d e lk a brązow ego E 143 oraz naczynia n a pustych n ó żk a ch 4. Lokalizacji tego odkrycia nie u dało się określić.

W yróżniającym i się pochów kam i n a badanym cm entarzysku są groby z bro n ią, zw łaszcza n r 3, 13, 18, zaw ierające liczne m ilitaria. Pojedyncze elem enty uzbrojenia zawierały także trzy inne pochów ki. Stanow i to 25% dotychczas odkrytych grobów . P o n ad to w śród zabytków luźnych znaleziono

4 L. S a w i c k i , Działalność wydziału konserwacji i badań zabytków tv terenie w latach

1945-1947, „Sprawozdania PMA” 1948, t. 1, s. 110 (na podstawie informacji W. Antoniewicza,

penetracji terenowej dokonała A. Kietlińska w 1947 r.); M. G o z d o w s k i , Nowe znaleziska

importów rzymskich na M azowszu, „Sprawozdania PM A” 1952, t. 4, z. 3 -4, s. 180;

A. K e m p i s t y , Obrządek pogrzebowy z okresu rzymskiego na Mazowszu, „Światowit” 1965, t. 26, s. 30 (74); J. W i e 1 o w i ej sk i, Die spätkeltischen und römischen Bronzegefässe in Polen, „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission” 1985, Bd. 66, s. 291 (218).

dw a groty. S tudia nad m ilitariam i na obszarze B arbaricum o p arte są w dużej m ierze n a znaleziskach z terenu kultury przew orskiej, ze względu n a w ystępo-w anie tu konsekystępo-w entnie - od okresu przedrzym skiego i ystępo-w ciągu okresu rzymskiego, sięgając aż po wczesne fazy wędrówek ludów - obyczaju w yposa-żenia zm arłych w broń. W obec obserw ow anego w o statn ich latach dużego zainteresow ania badaczy polskich prob lem aty k ą bron io zn aw czą5, w ydaje się celowe udostępnienie w pierwszym rzędzie m ateriałów o dużym w alorze poznaw czym , zwłaszcza pochodzących z dobrze zachow anych zespołów za-m kniętych.

Przedmiotem opracow ania będzie zatem prezentacja trzech grobów zawiera-jących zestawy m ilitariów w raz z omówieniem współwystępuzawiera-jących tam innych kategorii m ateriałów . O znaczenia typów zabytków o p arte są n a ogólnie przyjętej nom enklaturze, zapinki według O. A lm grena6, um b a i imacze według M . J a h n a 7, grzebienie w edług S. T h o m a s 8, ostrogi k a b łą k o w e w edług K . G odłow skiego, J. G inalskiego9, form y naczyń w czesnorzym skich w edług T . L ian y 10, miecze według M . B iborskiego11, sprzączki i inne elem enty p asa według K . Raddatza, R. M adydy-Legutko12, groty według P. Kaczanowskiego13.

G rób 3 (w ykop 1/88), popielnicowy (naruszony). Z najdow ał się w sąsiedz-tw ie d u żeg o , rozw leczonego sk u p isk a kam ien i, o w y m iara ch o k o ło

s M. B i b o r s k i , Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, „Materiały Archeologiczne” 1978, t. 18, s. 53-165; J. G i n a l s k i , Ostrogi kabłąkowe kultury

przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, „Przegląd Archeologiczny” 1991, t. 38, s. 53-84;

K. G o d ł o w s k i , Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów

rzymskich, [w:] Arma et ollae. Księga pamiątkowa A. Nadolskiego, Łódź 1992, s. 71-88;

P. K a c z a n o w s k i , Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, „Rozprawy Habilitacyjne”, nr 244, Kraków 1992; t e n ż e , Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury

przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych, t. 1, Kraków 1995.

6 O. A l m g r e n , Studien über nordeuropäiichen Fibelformen der ersten nachchristlichen

Jahrhunderte, Stockholm 1897.

7 M. J a h n , Die Bewaffung der Germanien in der älteren Eisenzeit, Würzburg 1916. “ S. T h o m a s , Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, „Arbeits-und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege” 1960, t. 8, s. 54-215.

9 K. G o d ł o w s k i , The Chronology o f the Late Roman and Early Migration Periods in

Central Europe, „Zeszyty Naukowe UJ” 1970, Prace Archeologiczne, z. 11, s. 8-9; G i n a l s k i , Ostrogi...

10 T. L i a n a , Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, „Wiadomości Archeologiczne” 1970, t. 35, s. 429-491.

11 B i b o r s k i , Miecze...

12 K. R a d d a t z, Der Thorsberger Moorfund Gürtelteile und Körperschmuck, Ofia-Bücher, Bd. 13, Neumünster 1957; R. M a d y d a , Sprzączki i okucia pasa na ziemiach polskich tv okresie rzymskim, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1977, t. 4, s. 351-409; R. M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen

Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR, 1986, International Series 360.

T a b l i c a I Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12

1 - kamienie, 2 - przedmioty metalowe, 3 - ceramika, 4 - przepalone kości, 5 - próchnica współczesna, 6 - wypełnisko jamy, 7 - piasek calcowy

A O

©

5

6

-7

2,0 X 2,4 m , pom iędzy którym i znaleziono luźno grot żelazny o raz liczne ułam ki ceram iki, m iędzy innym i toczonej. Z abytki te m ogły je d n a k należeć do innego, zniszczonego już zespołu grobow ego; w pobliżu w ystąpiły, n a złożu w tórnym , przepalone kości. B ezpośrednio n ad ja m ą gro b o w ą kam ienie

T a b l i c a II Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12

Wyposażenie grobu 3: 1, 2, 6 - żelazo, 3 - kość, 4, 5, 7 - glina

nie w ystąpiły. Z arys grobu pojaw ił się n a głębokości oko ło 0,25-0,30 m pod w arstw ą próchnicy; g ó rn a jego część była naru szo n a. W jam ie o

wy-m ia ra c h oko ło 0 ,3 5 x 0,30 wy-m uwy-m ieszczono popielnicę (z re k o n stru o w a n ą w całości), a następnie ułożono d ary grobow e, ciasno w ypełniające niew ielką jam ę. D w ie przystaw ki były rozbite, o różnym stopniu przepalenia ułam ków składających się n a to sam o naczynie. P rzepalone kości znajdow ały się w popielnicy, a także p oza nią, w obrębie jam y (tabl. I B).

Z aw artość grobu. 1. Popielnica - naczynie toczone o m ocno wydętym brzuścu i w ym iarach: średnica wylewu 22,5 cm, wysokość 15,5 cm, w ydętość brzuśca n a około 2/3 wysokości naczynia, średnica pierścienia d n a 9,5 cm (tabl. II 7). 2. N aczynie ręcznie lepione o profilu zbliżonym do esow atego, baniastym brzuścu i gładkiej pow ierzchni, średnicy wylewu 13,5/16,0 cm (zdeform ow ane), wysokości około 11,0 cm (w grobie w ystąpiło we frag m en -tach , zostało zrekonstruow ane praw ie w całości), (tabl. II 5). 3. N aczynie ręcznie lepione o profilu zbliżonym do esow atego, m o cn o rozchylonym brzegu, n a niewielkiej stopce, o wygładzanej pow ierzchni, średnicy wylewu

15,0 cm, wysokości około 10,0 cm (w grobie w ystąpiło we fragm entach, zostało zrekonstruow ane praw ie w całości), (tabl. II 4). 4. Żelazne um b o kop u laste z w yodrębnionym , podciętym kołnierzem , w ysokość pokryw y około 3,5 cm, wysokość kołnierza 2,6 cm, średnica otw oru 12,0 cm i szerokość brzegu 2,5 cm, w którym tkw ią trzy zachow ane nity o płaskich głów kach średnicy około 1,6 cm (tabl. II 1). 5. Im acz żelazny o rynienkow atym uchwycie i niew yodrębnionych k ró tk ich płytkach, źle zachow any (tabl. II 6). 6. G ro t żelazny o następujących w artościach m etrycznych G - 15,0 cm , L - 10,5 cm , T - 4,5 cm, A - 3,5 cm, Q - 8,0 cm, PI - typ IB, 6G , PT - typ 1, znajdow ał się w popielnicy (tabl. II 3). 7. F ra g m e n t kościanego grzebienia w arstw ow ego (tabl. II 3). 8. P rzepalone kości ludzkie.

W ynik analizy antropologicznej: ciężar szczątków k o stn y ch 1235 g, przepalenie średnie, osobnik płci żeńskiej (?) w wieku oko ło 4 0-50 lat, przypuszczalny wzrost 155-159 cm. W m ateriale nie w ystępują rozpoznaw alne szczątki zwierzęce14.

G rób 13 (w ykop III/9 1 ), popielnicow y. E k sp lo rac ja p o ch ó w k a była u tru d n io n a , znajdow ał się przy fu n dam entach budynku o raz p rzerastały go korzenie. P od w arstw ą próchnicy, n a głębokości około 0,30 m , w ystąpiło zgrupow anie około dziesięciu niewielkich kam ieni eratycznych, k tó re zalegały n ad ja m ą grobu popielnicow ego. U kład złożonych w nim przedm iotów był następujący: n a w ierzchu zgięty w obręcz m iecz podtrzym yw ał u m b o , pod którym wystąpił w sparty n a kraw ędziach popielnicy przełam any imacz. Popielnica ustaw io n a była w żółtym piasku n a zbitej w arstw ie czystych, przepalonych kości, zaś po jej N stronie w ystąpiły dw a groty żelazne,

14 Analizy antropologiczne wykonał mgr G. Mazur z Zakładu Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego, który brał również udział w badaniach wykopaliskowych.

zalegające poziom o jeden n ad drugim , w odległości około 3 cm jed en nad drugim . N a to m iast po stronie S znajdow ały się ułam ki naczyń-przystaw ek. W popielnicy wypełnionej m ateriałem kostnym w ystąpiły dalsze zabytki (tabl. I C).

Z aw artość grobu. 1. Popielnica - naczynie d w ustożkow ate z jednym k o lankow atym uchem , n a pełnej, dość wysokiej nóżce, pow ierzchnia wy-b ły szczan a i cz e rn io n a , d o o k o ln e żłowy-bki n a zało m ie wy-b rz u śc a o ra z n a przejściu w nóżkę, w ysokość około 11,0 cm , średnica wylewu około 14,0 cm (tabl. III 9). 2. N aczynie dw ustożkow ate n a pustej nóżce, o w ygładzanej pow ierzchni, bez o rn a m e n tu , w ysokość około 13,0 cm; w grobie w ystąpiło we fragm entach, niektóre z nich przepalone (naczynie niekom pletne, zrek o n -struow ane w 2/3), tabl. III 8. 3. Miecz żelazny15 zgięty w obręcz, o wymiarach: długość całkow ita 66,5 cm , długość głowni 54,1 cm , szerokość głowni 5,2-4,9 cm , długość trzpienia 12,4 cm, długość sztychu 5,4 cm (tabl. V 1). 4. U m bo żelazne z tępym kolcem długości 5,5 cm, o średnicy 16,0 cm , w tym brzeg 2,5 cm, pokryw ą wysoką na 8,0 cm , w tym kołnierz 3,9 cm, z dw o m a zachow anym i nitam i o płaskich, okrągłych głów kach średnicy o k o ło 1,8 cm (ta b l. III 1). 5. Im acz żelazny z ry n ie n k o w a tą rą c z k ą i szerokim i, w achlarzow ato rozchodzącym i się, w yodrębnionym i płytkam i, w nich po jednym nicie o płaskich, okrągłych głów kach średnicy około

1,6 cm, przełam any w połow ie (tabl. III 7). 6. Żelazny g ro t o następujących w a rto śc ia c h m etry c zn y ch G - 28,0 cm , L - 16,0 cm , T - 12,0 cm , A - 5,0 cm , Q - 10,0 cm, Px - 16 cm, P L - 1C, T - 1, PT - 6 (?), z w yraźnie zaznaczonym żeberkiem (tabl. III 4). 7. Żelazny grot z ułam anym końcem o następujących w artościach m etrycznych: T — 12,0 cm , A — około 2,0 cm, PT - 6 (?) (tabl. III 2). 8. Żelazna prostokątna sprzączka o wydłużonej ram ie 7,5 x 2,8 cm, z podw ójnym w idełkow atym kolcem n a jednym zaczepie, osadzonej n a osi, ze skuw ką zdobioną dw om a podłużnym i row kam i (tabl. III 6). 9. Żelazne m asyw ne okucie p asa z pierścieniem i trapezow atym , szerokim języczkiem (dolna część ułam ana), m ocow anym do p asa dw o m a nitam i (tabl. III 5). 10. Z ap in k a o szerokim , m asyw nym brązow ym k a b łą k u z grzebykiem i żelazną sprężynką w tulei (tabl. V 2). 11. D w a nity żelazne (jeden zaginął) (tabl. III 3). 12. Przepalone kości z popielnicy i spoza popielnicy. Ż elazna sprzączka d o p asa (8) i zap in k a (10) znajdow ały się w ew nątrz u m b a (4), n ato m iast okucie p a sa (9) i dw a nity (11) w ystąpiły w popielnicy (1).

W ynik analizy antropologicznej: ciężar szczątków kostnych 1053 g (w tym 603 g z popielnicy i 450 g spod popielnicy), stopień przepalenia średni, wiek o so b n ik a w granicach 20-45 lat, płeć osobnika nie określona. M ateriał k ostny z popielnicy oraz spoza niej m ógł pochodzić z tego sam ego osobnika,

Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12 Wyposażenie grobu 13: 1-7 - żelazo, 8, 9 - glina

n a co w skazują niektóre fragm enty czaszki. B rak rozpoznaw alnych szczątków zwierzęcych.

Grób 18 (w ykop IV/91), popielnicow y z resztkam i stosu. P ochów ek w ystąpił pod niewielkim brukiem kam ieni eratycznych, około 1,10 x 0,80 m , a w śród nich trzy duże 0 ,4 3 x 0 ,3 , 0 ,3 5 x 0 ,2 7 , 0 ,3 5 x 0 ,2 m zalegające w okolicach N E części jam y. K am ienie leżały bezładnie, b ru k nie zachow ał sw ojego pierw o tn eg o u k ład u . N a głębokości ok o ło 0,6 m , o k o ło 0,07 m poniżej poziom u złożenia głazów, znajdow ał się pochów ek. W nim ko lejn o w ystąpiły: ułam ki d n a chropow aconego naczy n ia, niżej im acz żelazny w sparty na kraw ędzi popielnicy, w okół której znajdow ały się ułam ki innych rozbitych naczyń, a także przepalone kości. W zachow anej dolnej części jednego z tych naczyń także wystąpił m ateriał kostny. W okół popielnicy złożono „b ry ły ” przepalonego i skorodow anego obecnie żelaza, z przylega-jącym i do nich szczątkam i kości i resztkam i stosu. Są to: m iecz, um bo i grot. Popielnicę i w spom niane „bryły” złożono w czystym żółtym piasku. D rugi, całkow icie skorodow any grot znaleziono w popielnicy (tabl. I A).

Z aw artość grobu. 1. F rag m en t naczynia chropow aconego, zachow ane d n o z częścią przydenną (tabl. IV 4). 2. N aczynie dw ustożkow ate n a pustej nóżce, bez o rn a m e n tu , z w y g ład zan ą p o w ierzch n ią, w yso k o ści o k o ło 11.0 cm, średnicy wylewu 18,0 cm (naczynie zrekonstruow ane praw ie w ca-łości, lepiej zachow ana, przydenną część naczynia zaw ierała przepalone kości) (tabl. IV 3). 3. O koło 128 ułam ków ceram iki, m iędzy innym i dw óch naczyń n a nóżkach, kanelow anych, im itujących w yroby szklane (tabl. IV 5, 6). 4. Popielnica — naczynie o dw ustożkow atym , łagodnym załom ie brzuśca i górnej części nachylonej ku środkow i, n a niewysokiej stopce, gładkiej szarej pow ierzchni, wysokości około 10,0 cm (tabl. IV 7). 5. Im acz żelazny z ry n ienkow atą rączką o silnie w yodrębnionych, p ro sto k ątn y ch płytkach 7.0 x 3,5 cm, w nich zachow ane p o dw a nity o gwiaździstym czw orobocz-nym kształcie i przekątnej około 2,0 cm (tabl. IV 2). 6. U m bo żelazne m o cn o zdeform ow ane, średnicy pierw otnej około 16,0 cm, w tym brzeg 2,5 cm, w ysokość pokryw y około 8,0 cm , w tym kołnierza około 3,0 cm (?), z nie zachow anym tępym (?) kolcem oraz z dw om a zachow anym i nitam i o gwiaździstym , czw orobocznym kształcie i przekątnej około 2,0 cm (tabl. IV 1). 7. M iecz żelazny d w ukrotnie zgięty (tabl. V 4). 8. G ro t żelazny z za d zio ram i o następ u jący ch przybliżonych w arto ściach m etrycznych: G - 22,0 cm, L - 9,5 cm, В - 14,0 cm, С - 1,5 cm, A - 5,0 cm, T - 14,0 cm, średnica T - 2,0 cm (tabl. V 3). 9. G ro t żelazny o

przy-bliżonych w artościach m etrycznych: G - 17,0 cm, L - 10,5 cm (11,0 cm ), A - 3,5 cm , T - 6,5 cm (6,0 cm). 10. Ż elazna sprzączka jed n o d zieln a o średnicy 5,0 cm (źle zachow ana).

T a b l i c a IV Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12

Wyposażenie grobu 18: 1, 2 - żelazo, 3, 7 - glina

=3 10 cm

B ogato w yposażone w bro ń pochów ki 13 i 18 są starsze od p ochów ka w grobie 3. D w a pierwsze w ykazują duże podobieństw o w zestawie

znalezio-nych tam przedm iotów , zm arli w yposażeni byli w m iecze, tarcze, b ro ń drzew cow ą i inne przedm ioty z tym związane.

W grobie 18 wystąpiło um bo żelazne typ 7a, odm. 1 (?) (silnie zdeform ow a-ne) razem z imaczem d o tarczy typu J9 (typ ten nie został przez J a h n a precyzyjnie określony). Zachow any n a brzegu um ba gwiaździsty czw oroboczny nit jest identyczny z podw ójnym i nitam i występującym i na płytkach im acza. O ba przedm ioty stanowiły więc rodzaj kom pletu do tarczy. Im acz J9 o w yod-rębnionych, trapezow atych płytkach z podobnym i nitam i znaleziono w grobie

190 w M łodzikowie, woj. poznańskie, z 1 horyzontu grobów z bronią d ato w a-nego n a m łodsze stadium B 216. N ity takie w ystąpiły n a um bach i im aczach z T arn o w a, stan. 3, woj. opolskie w grobach 19a, 3017. G ró b 30 w yposażony w um bo 7a, im acz o lekko w yodrębnionych trapezow atych płytkach i ostrogi I grupy (lub E2) zaliczany jest do 2 horyzontu grobów z bro n ią z fazy C l a 18. W grobie 11 w Lachmirowicach, woj. bydgoskie, stan. 1, wyposażonym między innym i w um bo 7a, im acz z trapezow atym i płytkam i, ostrogę I grupy, sprzączkę G 16, rów nież znajdow ał się nit o gwiaździstej główce, któ ry m ógł należeć do zespołu19. P ochów ek rów nież zaliczany d o 2 h o ry zo n tu grobów z bronią20. Analogiczne nity znane są z cmentarzysk w Łajskach, woj warszaw -skie (um bo 7a, im acz J9 o niew yodrębnionych płytkach) i w Z d u n ac h , woj. skierniew ickie (luźno znaleziony)21.

G ro t z zadzioram i, któ ry w spółw ystępow ał w grobie 18, m o cn o sk o ro -dow any i przez to tru d n y do określenia, w ydaje się być najbliższy typow i E, d atow anem u na rozw iniętą fazę B2, a także n a przełom faz B2 i C l a 22. P ochów ek w yposażony był w m iecz d w ukrotnie zagięty, w k tórego zw ojach znajdow ał się przepalony m ateriał kostny; całość jest silnie przep alo n a, o blepiona szczątkam i kostnym i i resztkam i stosu. M iecz m oże należeć do grupy jednosiecznych23. M iecze jednosieczne występują najliczniej w zespołach datow anych n a fazę B I i wczesną fazę B2, rzad k o w zespołach z m łodszego

16 B. D y m a c z e w s k i , Cmentarzysko z okresu rzymskiego iv Młodzikowie pow. Środa, „Fontes Archaeologid Posnaniensis” 1957-1958, t. 8-9, ryc. 333; G o d ł o w s k i , The

Chrono-logy..., s. 11-12, tabl. 22.

11 K. G o d ł o w s k i , Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, cz. 2, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1976, t. 4, tabl. XLVI 3; tabl. XLIX 3, 4.

la G o d ł o w s k i , The Chronology..., s. 12-13, tabl. 22.

19 B. Z i e l o n k a , Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego >v Lachmirowicach w pow.

inowrocławskim, „Przegląd Archeologiczny” 1950-1953, t. 9, s. 364-365, ryc. 8 (s. 360).

20 G o d ł o w s k i , The Chronology..., s. 12-13, tabl. 22.

21 T. L i a n a , Znalezisko z okresu późnolaleńskiego i rzymskiego na terenach między Wisłą

a dolnym Bugiem, „Materiały Starożytne” 1961, t. 7, tabl. I 4, II 3; Z. N o w a k o w s k i , Cmentarzysko ciałopalne w Zdunach, woj. skierniewickie, „Wiadomości Archeologiczne” 1992-1993,

t. 53, z. 1, tabl. IX 13.

22 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grotów..., s. 31, tab. 5.

23 Określenie miecza zasugerowane przez mgra M. Biborskiego, za co serdecznie dziękuję. Zdjęcia rentgenowskie nie dały pozytywnego rezultatu.

odcinka B2, a tylko wyjątkowo w fazie С l a 24. Innym metalowym przedm iotem z w yposażenia g robu 18 jest żelazna sprzączka jednodzielna o średnicy 5,0 cm, z grupy D (?).

W grobie tym znajdow ała się popielnica o dw ustożkow atym łagodnym brzu ścu i nie w yodrębnionej kraw ędzi, ty p IV /2 o ra z dru g ie naczynie 0 dw ustożkow atym brzuścu i odgiętej kraw ędzi, typ H /3. P ow ierzchnie ich są gładkie, bez o rn am en tu , załom y brzuśców zaokrąglone, zaś d n a w yodręb-nione. Inne tow arzyszące naczynia to dwie czarki na nóżkach zdobione pionow ym i plastycznym i w yżłobieniam i im itującym i szklane w yroby. Nie były one kom pletne, a ułam ki z nich pochodzące były przepalone i zd efo r-m ow ane. N iekor-m pletne było rów nież chropow acone naczynie (dno i część p rzydenna) grupy V (?), „przykryw ające” pochów ek.

Z espół przedm iotów z grobu 18 w K om pinie zaw iera elem enty uzbrojenia z 4 grupy grobów z bro n ią (1 horyzont) z m łodszego stadium fazy B2. N ity o gw iaździstych głów kach w ystępow ały zarów no w zespołach z fazy B2, ja k i fazy C l a.

D rugim pochów kiem bogato w yposażonym w b ro ń jest grób 13. W y-stęp u jący tu m iecz był zw inięty w obręcz, co je st zjaw iskiem rz ad k o spotykanym , w przeciw ieństw ie d o pow szechnie stosow anego k ilkakrotnego zginania m iecza. N ieliczne p rzypadki poch o d zą z K orzenia, woj. płockie (grób 16)2S, K ra jan k i, woj. kaliskie26, Lachm irow ic, woj. bydgoskie (grób 30)27, O rońska, woj. radom skie28. S tan zachow ania m iecza z g robu 13 w K o m p in ie je st d o b ry , zo stał częściow o sp aty n o w an y w og n iu stosu p o g rz eb o w eg o , dzięki czem u p rz e trw a ł w tym stan ie. W sy stem aty ce M . B iborskiego o kaz ten należy d o typu III, grupującego k ró tk ie miecze nazyw ane „gladiusam i” , odm iany 7, w ystępujące w zespołach d atow anych n a fazę B229. W edług now szych ustaleń tego badacza m iecz ten m o żn a um ieścić w grupie ósmej, a reprezentuje on w arian t o nieco dłuższej głowni 1 d ato w a n y jest także n a fazę B230.

24 K. G o d l o w s k i , Kultura przeworska, [w:] Prahistoria Ziem Polskich, t. 5: Późny okres

lateński i okres rzymski, Wrocław 1981, s. 83, 87; B i b o r s k i , Miecze..., s. 128-129, ryc. 74.

25 А. К e m p i s t y, Ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości

Korzeń, pow. Gostynin, „Materiały Starożytne” 1968, t. 11, tabl. X 5.

26 B. A b r a m e k , Z. K a s z e w s k i , Materiały z cmentarzyska w Krajance, pow. Wieruszów,

„Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1973, ser. archeo-logiczna, t. 20, tab. VIII 9.

27 Z i e l o n k a , Cmentarzysko..., s. 376, ryc. 27: 9.

28 A. K o k o w s k i , Grób wojownika kultury przeworskiej z Orońska w woj. radomskim,

„Acta Universitatis Lodziensis” 1991, Folia archaeologica, z. 12, rys. 1 i 2.

29 B i b o r s k i , Miecze..., s. 67-68. Określenie miecza wg M. Biborskiego, za co serdecznie dziękuję.

30 M. B i b o r s k i , Die Schwerter des 1 und 2. Jahrhunderts n. Chr. aus dem Römischen

U m b o żelazne z om aw ianego g ro b u należy d o ty p u J7 a , o d m ian y 1 w edług T . L ian y 31, n a to m ia st im acz jest egzem plarzem o ry n ien k o - w atym uchw ycie z w yodrębnionym i, m ocno w achlarzow ato rozchylonym i płytkam i, z pojedynczym i nitam i, należącym d o jednej z o dm ian typu J9. A nalogiczne egzem plarze imaczy, rzad k o spotykane, w ystąpiły w So- k o łó w k u , woj. w arszaw skie32, C h o ru li, woj. opolskie (grób 53 i 92)33, w Z adow icach, woj. kaliskie, stan. 1 (grób 208)34, K ra su sze-G o ło w ie- rz ch ac h , w oj. siedleckie3S, w K u tn ie , w oj. p ło ck ie, sta n . 2 36. U m b o i im acz m ają zachow ane jednakow e nity o płaskich, okrągłych głów kach średnicy ok o ło 1,8-1,6 cm , k tó re, ja k m o żn a sądzić, stanow iły ro d z aj k o m p le tu do jednej tarczy, p o d o b n y tem u z g ro b u w K ra su sz e -G o ło - w ierzchach.

D w a groty żelazne, k tó re wystąpiły w grobie 13, należą d o dw óch różnych typów , jeden z szerokim liściem typu V III, odm iany 1, drugi o w ąskim liściu typu X II (?). Pierwszy z nich d atow any jest n a rozw inięte stadium fazy B2, ale częściej spo ty k a się ten typ w fazie C l a 37; ty p X II jest d atow any podobnie, na rozw inięte stadium B2 i początk i m łodszego okresu rzym skiego, zw łaszcza B 2/C 138.

D o elem entów p asa należą znalezione w grobie żelazna dw udzielna sprzączka typu G 36/37 oraz okucie p asa zbliżone do JII 3-4/5. Sprzączki tego typu, dość liczne w kulturze przew orskiej, dato w an e są n a rozw iniętą fazę B2 o raz na fazę C l a i stanow ią jeden z typów przew odnich dla h o ry zo n tu l a grobów z b ro n ią 39. W spółw ystępujący z nią typ okucia p a sa zakończony pierścieniem i m asyw nym języczkiem zbliżonym fo rm ą i ro z -m iara-m i d o górnej części okucia, nie -m a ścisłego o d pow iednika w śród typów om aw ianych przez R. M adydę (grupa II/3). O kucia zakończone pierścieniem i języczkiem , niekiedy szerokim , n o to w an e są w k u ltu rz e

31 L i a n a , Chronologia..., tabl. IV 9.

32 T. L i a n a , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Sokolówek, pow. Radzymin, „Wiadomości Archeologiczne” 1960, t. 27, ryc. 1 c.

33 J. S z y d ł o w s k i , Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Choruli, pow. Krapkowice, Wrocław 1961, s. 58, ryc. 50: 4 i s. 81-82, ryc. 78: 6.

34 E. K a s z e w s k a , Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz (cz. III),

„Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1961, Ser. archeo-logiczna, t. 6, tabl. XV 2.

35 T. D ą b r o w s k a , Grób kultury przeworskiej z miejscowości Krasusze-Golowierzchy, pow.

Łuków, a niektóre zagadnienia chronologii, „Wiadomości Archeologiczne” 1970, t. 35, s. 289,

ryc. 2: 1.

36 J. M o s z c z y ń s k i , Cmentarzyska kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Kutnie

(stan. 2, 3, 6 ), woj. płockie, [w:] Kultura przeworska, t. 1, Lublin 1994, tabl. IV 8.

37 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grobów..., s. 18-19. 38 Tamże, s. 21-22.

39 M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen..., s. 52—53; G o d ł o w s k i , The Chronology..., s. 11-12.

przew orskiej d opiero w fazie C l a40. O bydw a elem enty g arn itu ru p asa są dużych rozm iarów i bardzo masywne. Ponadto m ożna zauważyć, że wachlarzo- w ato ukształtow ane, zwłaszcza w górnej części, okucie pasa o dpow iada stylis-tycznie p odobnie ukształtow anym płytkom im acza z tego sam ego g robu 13. B ardzo m asyw na jest również zapinka A 130-131, w ykonana z brązu i z żela-za. P osiad a szeroki grzebyk n a główce i szeroki k ab łąk zakończony w yd atn ą n ó żk ą z brązu oraz żelazną tulejką nało żo n ą n a żelazną sprężynkę. Z apinki z grzebykiem n a główce 8 serii AV rozpow szechniają się w fazie B2 i przeżyw ają nadal przeżyw fazie B2/C1. W rozprzeżywoju typologicznym zapinek okazy o m asyprzeżyw -nym k ab łąk u są m łodsze od form o smukłej budow ie. W iększość też okazów z okresu B2/C1 w ykonyw ana była z brązu, podczas gdy w B2 w ykonyw ano je z żelaza41. P odobny okaz zapinki zbliżony do typu A 130 występuje w inw en-ta rz u g ro b u 116 w T arnow ie42.

G ró b 13 zaw ierał bard zo dobrze zachow aną popielnicę d w u sto żk o w atą typu II/3 o czernionej, wybłyszczonej pow ierzchni i z k o lankow atym uchem , charakterystycznym dla fazy B2. D rugie naczynie, w ystępujące w ułam kach (niekom pletne) m a form ę d w ustożkow atą typu II/3 i słabo w ykształcony profil. N aczynia wyżej w spom niane o raz naczynia z wcześniej opisanego g ro b u 18 m a ją cechy fazy B2 wczesnego okresu rzym skiego. Są form am i d w ustożkow atym i, o mniej lub bardziej w ykształconym profilu, prostej linii dolnej części brzuśca i czasem n a pustej nóżce, k tó ra to cecha pojaw ia się w fazie B2 i trw a dalej w m łodszym okresie rzym skim . C harak tery sty czn a d la tej fazy jest popielnica z g robu 13, o czernionej pow ierzchni i k o la n -kow atym uchu. N aczynia takie często w ystępują n a cm entarzyskach ja k o popielnice. N a to m iast naczynie-popielnica z grobu 18 w ydaje się być fo rm ą o cechach bliższych starszej fazie okresu w czesnorzym skiego43.

M ateria ł porów naw czy dla grobu 13 znajduje się w C horuli, grób 92 (zapinka A 132, um b o 7a, im acz J9 o w achlarzow atych p łytkach w yodręb-nionych z uchw ytu, sprzączka G 16, ostrogi grupy I lub E 5b) d ato w an y n a m łodszy odcinek B2, 1 hory zo n t grobów z b ro n ią 44, w Z adow icach, grób 208 (um bo 7a, im acz J9 o trapezow atych płytkach w yodrębnionych z uchw ytu, dw a groty o różnej szerokości liściach, naczynie dw ustożkow ate, czernione, z m ean d ram i i trzem a kolankow atym i ucham i) z 1 h o ry z o n tu

40 M a d y d a , Sprzączki..., s. 384-385.

41 G o d l o w s k i , Materiały do poznania..., s. 16-19; t e n ż e , Kultura przeworska..., s. 93, 96. 42 K. G o d l o w s k i , L. S z a d k o w s к a, Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie,

pow. Opole, „Opolski Rocznik Muzealny” 1972, t. 5, s. 69, 89, tabl. XLIII 5; G o d l o w s k i , M ateriały do poznania..., s. 17, tabl. 53: 2.

43 G o d l o w s k i , Kultura przeworska..., s. 60-73.

44 S z y d ł o w s k i , Cmentarzysko..., s. 81-82, ryc. 78; G o d l o w s k i , The Chronology..., s. 11-12, tabl. 22; M a d y d a - L e g u t k o , Die Gürtelschnallen..., s. 48, tabl. 14, kat. 426; G i n a 1 s к i, Ostrogi..., s. 63.

T a b l i c a V Kompina, woj. skierniewickie, stan. 12

Wyposażenie grobu 13: 1 - żelazo, 2 - żelazo i brąz, wyposażenie grobu 18: 3, 4, 5 - żelazo

v> - a

fi

V

grobów z b ro n ią45, w K rasusze-G ołow ierzchach (um bo 7a, im acz J9 o w ach- larz o w aty ch p ły tk ach w y odrębnionych z uchw ytu, d w a g ro ty o różnej szerokości liściach, m iecz typu IV /4, dwie sprzączki G 3 i G 37, okucie p a sa J IV, naczynie dw ustożkow ate, z m eandrem i k o lankow atym uchem , ty p II/3), d atow any n a koniec B2 lub B2/C1, z h o ry z o n tu l a grobów

45 K a s z e w s k a, Materiały..., s. 203—204, 238, tabl. XIV, XV; G o d ł o w s k i , The

z b ro n ią46 o raz w K utnie, stan. 2, grób 4 (dwie zapinki A 38/39, um bo 7 a odm iany 1 z nitam i o kw adratow ych głów kach, im acz J9 o w achlarzo- w atych płytkach w yodrębnionych z uchw ytu, dw a groty o różnej szerokości liściach, m iecz typu III/7 , ostrogi krzesłow ate, sprzączka G 42, okucie pasa II/2 w edług R. M adydy), d atow any n a fazę B2b47. G ró b 13 z K o m p in y należy d o 4 grupy grobów z bro n ią (horyzont 1). Z aw iera także elem enty zaliczane do h o ry zo n tu l a grobów z bronią, datow anego na fazę B2/C1.

G rób 3 z K om piny, m łodszy chronologicznie od dw óch wyżej om ówionych, był także pochów kiem popielnicow ym . K ości złożono w naczyniu toczonym 0 silnie wychylonym, facetowanym wylewie, m ocno zaokrąglonym i w ydatnym brzuścu, z w yodrębnioną, pierścieniow atą n ó żk ą oraz o gładkiej, ob u stro n n ie czarnej pow ierzchni. T ek to n ik a form y p odkreślona jest plastycznym d o o k o l-nym wałeczkiem m iędzy szyjką a brzuścem naczynia oraz lekką linią ry tą n a stopce. W azę m o żn a zaliczyć do grupy B, typ X X IV według H . D o b -rzańskiej, jednakże brak jest tam przykładów odpow iadających egzemplarzowi z K om piny. T yp ten występuje w fazach C 2 -D , m iędzy innym i w grobie 14 w K orzeniu, woj. płockie, razem z um bem kopulastym z podciętym k o łn ierzem 48. D w a inne n aczynia m a ją profile zbliżone do esow atego 1 niezbyt dobrze w ygładzone pow ierzchnie. Jed n o z nich jest n a niewielkiej nóżce i m a m ocno w ychyloną kraw ędź, drugie, o cechach późnorzym skich, jest bardziej przysadziste, o słabo w yodrębnionej kraw ędzi. W popielnicy znajdow ał się niewielki fragm ent trój w arstw ow ego grzebienia typu I (bez m ożliw ości określenia uchw ytu) w ystępującego w kulturze przew orskiej od p rzełom u faz B2 i C l po fazę D 49.

P ochów ek w yposażony był w m ilitaria, um bo kopulaste z podciętym kołnierzem , im acz o rynienkow atym uchwycie i z krótkim i (?) niew yodręb- n ionym i pły tk am i (egzem plarz m o cn o sk o ro d o w a n y ) o ra z k ró tk i g ro t o szerokim liściu, typ X V II. U m ba z podciętym i kołnierzam i w ystąpiły w Opatow ie, woj. częstochowskie, w grobie 289 (współwystępowały z mieczem ty p u IX /2 , im aczem o k ró tk ic h p łytkach, grotem z m a sy w n ą tu lejk ą, ceram iką toczoną) datow anym n a C2, z 3-4 horyzo n tu grobów z b ro n ią 50, o raz w Spicym ierzu, woj. konińskie, w grobie 26 (w spółw ystępow ało z im

a-46 D ą b r o w s k a , Grób..., s. 286-294; G o d l o w s k i , The Chronology..., s. 11-12, tabl. 22; B i b o r s k i , Miecze..., s. 153, kat. 75; M a d y d a - L e g u t k o, Die Gürtelschnallen..., s. 46-47, tabl. 13 i 16, kat. 546.

41 M o s z c z y ń s k i , Cmentarzyska..., s. 214, tabl. III—IV.

48 H. D o b r z a ń s k a , Zagadnienie datowania ceramiki toczonej iv kulturze przeworskiej, „Archeologia Polski” 1980, t. 24, s. 111-112 i 139, ryc. 20.

49 G o d l o w s k i , Materiały do poznania..., s. 50-51.

50 K. G o d l o w s k i , Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Opatowie, pow. Kłobuck,

w 1957 r., „Sprawozdania Archeologiczne” 1960, t. 9, s. 34, ryc. 1: 1-4, 6 (datowany na

2 poł. III lub IV w.); t e n ż e , The Chronology..., s. 13, tabl. 22; B i b o r s k i , Miecze..., s. 89, 90-91, kat. 289.

czem o lekko rozchylonych płytkach i ceram iką)51. Egzem plarz z O p a to w a m a b ard zo szerokie brzegi i w ysoko w ysklepioną pokryw ę, n ato m iast ten ze Spicymierza m a pokrywę półkolistą, stosunkow o płaską. U m bo z K om piny reprezentuje odm ianę pośrednią o pokryw ie półkolistej, nieco wyżej wy- sklepionej p o środku. G ro ty typu X V II w ystępują najwcześniej w rozw iniętej fazie B2, w większości jed n ak pochodzą z fazy C l i rzadko w ystępują w fazie C 2 52. G ró b 3 z K o m p in y zaw iera elem enty 7 g ru p y g robów z bronią (horyzontu 3 datow anego n a fazę C2 m łodszego okresu rzymskiego).

W yró żn io n e przez K . G łodkow skiego h o ry z o n ty g robów z b r o n ią S3 zastąpione zostały przez grupy grobów z b ro n ią S4. D o k o n a n a zm iana m iała ułatw ić porów nanie z systemem chronologicznym J. Ilkjaera, k tó ry za-p ro za-p o n o w ał za-podział elem entów uzbrojenia na 12 gruza-p (od za-p o cz ątk u okresu rzym skiego aż p o wczesny okres w ędrów ek lu d ó w )55. O b szar k u ltu ry przeworskiej szczególnie nadaje się do analiz porównawczych ze Skandynaw ią. Z system em Ilk jaera rów noległe są grupy grobów 3-5 (B 2 -C la ) i częściowo g ru p a 6, odpow iadające skandynaw skim grupom 2 -5 . D aw niejsze horyzo n ty 1, la , 2, 2a pokryw ają się z w yróżnionym i grupam i grobów 4 -6 z k u ltu ry przew orskiej. S ynchronizacja późniejszych grup jest trudniejsza ze względu n a zm iany w obrzędow ości w k u ltu rze przew orskiej, d aw ny h o ry z o n t 3 o d p o w iad a aż około pięciu, od 6 do 10, częściowo 11, grupom Ilk ja e ra 56. W now ym chronologicznym ujęciu grobów z bro n ią w k ulturze p rzew or-skiej, zaproponow anym przez K . G odłow skiego, groby 13 i 18 z K o m p in y m ieszczą się w grupie 4, datow anej n a m łodsze stadium fazy B2 (czasy H a d ria n a i A n to n in u sa Piusa, 117-161 r. n.e.)” . G ru p a ta pok ry w a się horyzontem 1 grobów z bronią. Inw entarz obydwóch pochów ków , w praw dzie bardzo zbliżony, wykazuje pew ne różnice stylistyczne. N iektóre elem enty w yposażenia z grobu 13 naw iązują do przejściowej fazy B 2 /C la . G ró b 3 z K o m piny zalicza się do grupy 7 (7b) grobów z bro n ią datow anej na

51 A. K i e t l i ń s k a , T. D ą b r o w s k a , Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we

wsi Spicymierz, pow. Turek, „Materiały Starożytne" 1963, t. 9, s. 170, tabl. XXVII 1.

52 K a c z a n o w s k i , Klasyfikacja grotów..., s. 24. 53 G o d ł o w s k i , The Chronology...

54 G o d ł o w s k i , Zmiany w uzbrojeniu...; t e n ż e , Die Chronologie der jüngeren...-, t e n ż e ,

Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Acten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a. d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994,

„Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg’ , Bd. 8, Lublin—Marburg, s. 169—178. S! J. I l k j a e r , liier up Âdal. Die Lanzen und Speere, Jutland Archaeological Society Publications 25 (1-2), Aarhus 1990, s. 257-325.

56 G o d ł o w s k i , Die Chronologie der germanischen..., s. 169-170; za podstawę rozważań posłużyło ponad 250 zespołów grobowych, przynajmniej z 3-4, lub więcej, charakterystycznymi cechami datującymi.

fazę C2, związanej ju ż z fazą C lb i występującej p raw d o p o d o b n ie w kolejnej fazie C3 (do pierw szych dziesięcioleci IV w .)58. N a podstaw ie nielicznego m ateriału grobow ego K . G odłow ski wydziela podgrupę 7a, pozostały m ateriał odpow iadający daw nem u horyzontow i 3, przydziela p o d g ru p ie 7 b 59.

P rzedstaw ione wyżej trzy zespoły grobow e zaw ierające b ro ń nie zm ieniają w zasadniczy sposób dotychczasow ych ustaleń. N ow e m ateriały zw iększają natom iast możliwości porównawcze, zwłaszcza jeśli chodzi o zespół najmłodszy, w związku z wyraźnie zaznaczającym się zjawiskiem ograniczania w yposażania w ojow ników w b ro ń w m łodszym okresie rzym skim .

Katedra Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego

Lubomira Tyszler

GRAVES WITH WEAPON AT THE PRZEWORSK CULTURE CEMETERY IN KOMPINA, SKIERNIEWICE PROVINCE

Three graves with weapon (3, 13, 18) at the Przeworsk culture cemetery in Kompina, site 12 are the subject o f this article.

The graves are furnished with military elements such as swords, spearheads, elements of shield and some other things, e.g. earthenware. The graves nos 13 and 18 are dated to the phase B2 (1st horizon o f graves with weapon) whereas grave 3 to the phase C2 (3rd horizon o f graves with weapon). The grave no 13 is connected with beginning o f the transitional phase B2/C1 (la horizon of graves with weapon).

The first of two graves belong to the group 4 (Hadrian’s and Antoninus Pius’ time) while the latter to the group 7 (dated from the decline of the 1st half o f the 3rd to the 1st decades o f the 4th century) in new chronological system of graves with weapon (K. Godłowski 1992, 1994).

The purpose for this paper is to assess new comparative materials for researchers-arm specialists.

58 Tamże, s. 74.